Þjóðviljinn - 22.11.1980, Blaðsíða 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN' Helgin 22. og 23. nóvember 1980
#mér
datt þad
i hug
Sú var tiöin, og er reyndar
enn, aö sérhver rýni eöa íhugun
var i óviröingarskyni kölluö
naflaskoöun. I senn var sii
skoöun fordæmd af athafna-
mönnum á hinu veraldlega sviði
og hugsjónamönnum, sem
heimtuöu beina aðgerö.
Andúöar á naflaskoöun gætti
jafnt hjá öflum til hægri og
vinstri. Litiö var með van-
þóknun á miöjuna, kórónu mag-
ans, hinn kreppta nafla. Nú er
kóróna magans komin undir
fitu, þrátt fyrir ótrúlega fim-
leika og átök aflanna til hægri
og vinstri, einkum hjá athafna-
og menntamönnum.
A hinn bóginn hefur verkafólk
ævinlega haldiö nafla sinum
hreinum af óþarfa holdi, að
minnsta kosti framá síöustuár.
Og hafi einhver fituögn sprottiö
kringum naflann, þá fer
kreppan óöum aö moka fitunni
af maga fátæklingsins, fyrir
sakir sameinaös átaks hreyf-
inganna til hægri og vinstri. Nú
taka þær höndum saman og
beina huganum, nauöugar-vilj-
ugar, aö miöjupólitik, þótt þær
hafi æpt aö henni áöur.
Þótt allir vilji gera allt fyrir
láglaunafólkiö hefur þaö hingaö
til haldiö naflanum hreinum,
þrátt fyrir stööug loforö um fitu-
fé frá stjórnmálamönnum.
Kræsingar á himnl og jörö
viröast ætiöhafna isömu kring-
lóttu vömbinni, sem veltur
áfram gegnum hin óliklegustu
hagkerfi, og stafar þaö eflaust
af lögun hennar og lundarfari.
Einu gildir hvort efnahags-
kerfiö er kallaö kapitaliskt eöa
kommúnlskt. Kringlótta
vömbin er söm viö sig: sama
kreppan ógnar öreigum beggja
kerfanna. Eru kerfin þá svo
ólik, ef kringlótt vömb er á leiö-
togum beggja?
Ef ég brýt heilann um þessi
rök, verö ég eflaust sakaöur um
naflaskoöun. En ég held áfram
engu aö sföur, enda vart bita-
stæöur i bókum minum og hugs-
un, aö sumra dómi. Ekki tel ég
óliklegt aö viö vissar aöstæöur
geti hin kringlótta vömb haft
tvær hliðar, án þess þær hafi
hugmynd um þaö. Enda er u;n
hægriog vinstri vambir oft í>æði
blekkingarve/ur og huliös-
hjáimur yfir, og vindurinn úr
þeim eru austanvindar og
vestan f oröi þótt þeir séu fúlar
hægrigolur á boröi, og hallast aö
miöju i stjórnmálum.
Það mun hafa gerst á önd-
verðri nitjándu öldinni, ef ekki
fyrr, aö iönbylting og auð-
magniö uröu þess valdandi aö
imyndunarafliö og fram-
kvæmdarhugurinn greindust
sundur. Listamaöurinn meö sitt
hugarflug og hugvit gekk frá
þjónustu við atorkumanninn, en
áöur haföi hann oft gengiö á
mála hjá hinu andlega og
veraldlega valdi, valdi kirkju og
höfðingja. Eftir framsókn
kapitalismans kaus listamaöur-
inn aö halda nafla sinum hrein-
um. Eftir þessa sundrung hefur
heimurinn ekki boriö sitt barr,
þvi listamaðurinn leggur nú
jafnan athafna- og stjórnmála-
manninn i' einelti. Hann heggur
aö honum hvenær sem færi
gefst, gjarna i sama knérunn-
ann, uns bit er úr oröum beggja.
Ýmsa dreymir þó enn um
sameiningu og samstarf hinna
striöandi afla, enda er engin at-
höfn til án sköpunar, og engin
sköpun til án athafnar. Þessi
skoöun er ekki fjarri sanni. En
jafnvel byltingar hafa aðeins
sameinaö öflin um stund.
Nú reyna draumar austan-
vinda og vestan aö feykja
saman hugvitinu og verksvitinu
aö einhverri starfshæfri miöju.
En jafnveldraumar draumanna
hafa vaknaö viö vondan draum
og litinn árangur.
Einhvern veginn hef ég á til-
finningunni aö brátt veröi hafin
hér á landi tilraun til að tengja
hugmyndaflugiö, sköpunina og
Guðbergur Bergsson skrifar
NU STEFNI MÖR-
LANDINN Á MIÐIUNA
skáldskapinn nýrri atvinnu-
þróun, raunsæi og þjóöarorku.
Enda hefur sú tilraun tekist einu
sinni hérlendis: á dögum Ný-
sköpunarstjórnarinnar. A þeim
árum blómgaöist ekki aöeins at-
hafnalifiö, heldur einnig mennt
un, listir, bókmenntir og bjart-
sýni. Bjartsýnin þá var að
mestu blessunarlega laus viö
hina bjánalegu bjartsýni blinda
mannsins, sem tiðum gætti
siöar.
Saga ýmissa þjóða og tima-
bila hefur sannaö aö ólik og and-
stæö öfl sem sameinast i athöfn
eru llklegust til aö geta skapað
blómaskeiö. Þótt samkomu-
lagiö sviöi sálina, þá eyðir hún
henniekki. Þetta veit hver lista-
maöur, en stjórnmálamenn
viröast vera lokaöir fyrir þess-
um sannleika, kannski af þvi aö
hugur ogsál þeirra eru ekki jafn
litrik og sál og hugur lista-
mannsins. Þeir þurfa ekki að
hemja það allra-veöra-viti sem
lundarfar listamannsins er, og
veita þvf inn i hin kyrru vötn
málverksins eöa bókarinnar.
,,Ég er aörir menn, og sér-
hver maöur er samnefnari allra
manna”, Svo mælti Schopen-
hauer. Ef skoöun hans er færö
yfir á stjórnmálin, þá er Al-
þýöuflokkurinn, Framsókn og
Alþýöubandalagiö á einhvern
hátt i Sjálfstæöisflokknum og
öfugt. Þannig skýrir kenning
Schopenhauers glettilega vel,
hvernig standi á flakki sumra
ráöamanna islenskra milli
flokka, en flokkarokk er hér
stundaö tíöum, og jafnvel keppt
I flokkarokki þar sem alla
dreymir um aö hljóta gulliö.
Þegar hér er komið sögu,
nefniö þá fimm landsfræga
flokkarokkara; bendiö á
árangurinn af rokkinu og
geymiö útkomuna.
Reyniö nú aö finna jafn
marga pólitiska Bitla og teljiö
bitlinga þeirra. Leggiö siöan út-
komuna saman viö störf ræfla-
rokkaranna á Alþingi.
Hvilikt timanna tákn er þaö,
aö skorin er upp herör gegn
söngtextum ræflarokkaranria,
meöan hinir sönnu ræflarokk-
arar vaöa hvarvetna uppi með
sitt múöur! Er undarlegt þótt
einhver spyrji: Hvers vegna er
duliö innra samhengi i hverri
andstæðu? Hvi i ósköpunum ris
maöurinn meö offorsi gegn öör-
um, þegar ræfildómurinn er
kominn i rætur hans sjálfs?
Þessu er fljótsvarað: Aöeins
örfáir menn þora aö stunda
naflaskoðun. Fæstir hiröa hót
um holdarfar sins nafla. Þeir
eru feimnir viö þetta nákvæma
barómet, sem segir frá hverri
veðrabreytingu, þessu merki
sem maöurinn ber um að hann
hefur verið skilinn frá sinum
uppruna. Eftir þaft á hann ekki
afturkvæmt.tstað móöurkviöar
dreymir hann ævilangt úm
munaö og sælllfi. Þetta er
leyndardómur kenndarinnar
kringlótt vömb, i heimi þar sem
samhjálp rikir meöal snauöra,
en samkeppni hjá rikum, eins
og hann Ari Fróðason sagöi.
Gagnrýnendum finnst helsti
ljóöur á Sögunni um Ara Fróöa-
son og Hugborgu konu hans
vera naflaskoöunin i upphafi
verksins. Hún þykir leiöinleg-
ust. En hvaö er leiöinlegra en aö
fóstrumarskuli, þrátt fyrir sina
róttækni, hafa safnaö svo mikilli
fitu, aö i staö útstæös og eölilegs
nafla er kominn djúpur hellir.
Fóstrurnar virðast ekki vita,
hvaö feit miöja er hugsjón
þeirra hættuleg.
Eftir öllum sólarmerkjum aö
dæma dreymir nú suma gagn-
rýnendur um það, aö hrátt muni
hvorki rikja Öfgar trúar á
imyndunarafl né raunsæi I bók-
menntum þessarar þjóöar.
Þessir kviölúnu menn halda aö
slikar andstæöur leiöi til þess aö
þá „veröi mönnum sifellt erf-
iöara aö komast i kallfæri”.
Liklega heldur ritdómarinn
að kallfæriö sé styst og best á
miöjunni — i bókum fyrir
alla — þvi ef menn standa á
miðjunni þá veröur engum
sendur tónninn.
SUkur boöskapur veöur nú
uppi undir fölskum merkjum
friöarins. Þvi' ef andstæöur rikja
þá segja miöjumenn, ,,aö allt of
fáir geti eöa hafi forvitni til aö
fylgja eftir”.
Hvers vegna veröa fáir til að
fylgja eftir? Vegna þess aö ein-
hver skelfileg andleg leti og fita
hefur hlaðist á huga og hugsun
nútima-islendingsins. Þvi jafn-
vel þótt menn hugsi i ,,ró og
næöi yfir glasi” i stofunni sinni
veröa þeir móöari en smala-
hundar. Hin kringlótta tvihliða
vömb vinstra og hægra aftur-
haldsins hefur kæft viljann. Og
vömbin kæfir allt ef fólk gerir
sér ekki grein fyrir aö hérlendis
er til tvennskonar afturhald:
þaö hægra og vinstra.
Þaðhefurhverheilvita maöur
vitaö hingaö til, aö ef menn eru
gæddir vilja og hafa sterkan
róm, þá komast þeir I kallfæri
hvernig sem vindur blæs, jafn-
vel þótt bilið milli þeirra sé
mikiö og skoðanir ólikar. Kall
og rómur sumra hefur heyrst
um heim allan.
Hins vegar er hljóöskraf and-
legri heilbrigöi til hrösunar,
nema viö hvitvoöunga sé
skrafaö.
Betra er aö hafa fullan háls og
höfuö en heljarmikinn kvið, þvi
andblærinn úr hálsi og höföi er
ólikt þokkalegri en ódaunn úr
görnum.
Ef nútimamörlandinn stefnir
á miðjuna mun hann aö lokum
missa flug og vængi eins og
mörgæsin; og fyrir honum fer
eins og fór fyrir geirfuglinum
sem dó vist á skeri nálægt
Keflavik.
Hinum kritiska manni er jafn
skylt aö halda hreinum sinum
kviöi og nafla og kristnum
manni árunni.
Ritstjórnargrein
Árni Bergmann skrifar:
Bækur eru stórmál
Þaö heyrist stundum sagt,
aö bækur séu orönar herfilega
dýrar. Þaö fer eftir þvi viö hvaö
er miöaö. Sé bók lesanda sinum
nokkurs viröi er hún ódýr —
hann fær hana fyrir svipaö verö
og skyrtu eöa eina flösku af
sterku. Þaö getur ekki kallast
mikiö. Einskis nýtar bækur eru
aftur á móti rándýrar eins og
annaö skran.
A bókavertiö er ekki nema
eölilegt aö vikiö sé aö stööu
bókarinnar. Skýrslur segja aö
viö gefum út manna mest, og
könnun á bóklestri bendir til
þess, aö enn haldi bókin furöu
vel velli, meöalislendingur lesi
furöu vel og lengi. Vonandi er sú
útkoma rétt, en ekki barasta af-
leiðing af þeirri sjálfsblekkingu
óskhyggjunnar sem segir, aö
þaö sé fintaö lesa, og gefur svör
eftir þvi.
En skýrslur segja aö jafnaöi
fátt bæöi um gæöi útgáfunnar og
svo þaö hvernig menn lesa.
Bóklestur er sköpunarstarf,
lifsflótti og dóp og allt þar t
milli.
Sameign þjóðar
Bækur hafa vegið þungt i
Islensku menningarlifi. Og
menning er ekki sterk nema hún
nálgist það aö vera sameign
þjóöar, samnefnari, sameigin-
leg viömiöun. Þetta á ekki sist
viö um smátt þjóöfélag, sem
hefur allra sist efni á þvi, aö
menning klofni i hámenningu
fyrir fáa útvalda og lág-
menningu (sem er NB allt
annað en alþýöumenning).
Islensk menning er til og er virk
aö svo miklu leyti sem hún á
aögang aö alþýöu manna, eða,
réttara sagt, aö svo miklu leyti
sem alþýöumenning er hluti af
henni, samofin henni.
Einhverja slika sameign
höfum viö átt i lífi bókanna. Við
teljum okkur hafa sæmilega
rökstuddan grun um aö fyrir
skömmu hafi islenskir lesendur
veriö furöu samstæö heild. Þeir
voru auövitaö hver öörum
ólikir, en furöu margir áttu
svipaöa reynslu. En nýlegar at-
huganir benda svo eindregið til
þess, aö íslendingar séu i vax-
andi mæli aö skipa sér i ólika
lesendahópa, sem ekki eru I sér-
lega góöu kallfæri hver viö
annan. Viö sjáum fæöast og
eflast þá sérhæfingu, sem
skipar fremur fáum áhuga-
mönnum um nýsköpun i bók-
menntum á einn bás, unnendum
gamals og þjóölegs arfs á annan,
afþreyingardópistum á þann
þriöja, vita bóklausu fólki á hinn
fjórða. Allir hafa aö visu um
stund átt sameliö um lestrar-
bækur grunnskólanna, en upp
frá þvi skilja leiðir hratt eftir
vaxandi menningarlegri
stéttargreiningu.
Hvað tapast
t sliku ástandi tapast
margt. Þá veröur ekki lengur til
hámenningarverkamaöur eins
og Tryggvi Emilsson né heldur
alþýöuhöfundur eins og Þór-
bergur Þórðarson. Ekki nóg
meö aö bókaþjóöin tvistrist út
um hvippinn og hvappinn:
einnig þeir sem eru forvitnastir
og duglegastir lesendur eiga sér
færri samnefnara en fyrr. Hver
ný kynslóð slikra manna á
erfiöara en sú næsta á undan
meö aö mætast á sameigin-
legum vettvangi áhrifamikilla
bóka. Eins og þær geröu kyn-
slóöin sem las Þyrna, sú sem
liföi i Daviö og Stefáni frá
Hvítadal, sú sem trúöi á Halldór
og Þórberg. Þetta gerist ekki
vegna þess, að mikilhæíir
höfundar geti ekki lengur oröiö
til, heldur vegna þess, aö bók-
menntir hafa þokaö um sess i
vitund okkar um leið og sam-
eiginleg yfirsýn hefur horfiö I
þoku.
Ekkert bendir til annars en
viö munum feta sömu slóö
áfram til aldamóta. Um leiö er
liklegt, aö þaö, sem menn þá
kynnu aö lesa, veröi miklu siöur
en nú tengt islenskum veru-
leika. Visbending I þá átt er sú
staöreynd, aö nú þegar er
obbinn af þeim bókum sem börn
fletta glæsilega myndskreytt
alþjóðlegt prent, þar sem litiö
plass er fyrir texta og enn
minna fyrir sérþarfir örlitils
samfélags á noröurslóöum. Þaö
er þetta myndlesefni sem nú
þegar hefur klófest lesendur
aldamótaáranna.
Liðveisla
í þeirri þróun sem hér var
minnt á er margt sem sýnist
óviöráöanlegt, ekki sist ef viö
höfum i huga mörg þau tíðindi
sem eru aö gerast I fjölmiölun
og rýra enn hlut sæmilegra
bóka. Altént er ljóst, aö mál-
staöur bókarinnar þarf á mikilli
og margþættri liðveislu aö
halda. Hann kallar á liðsmenn
sem flesta, aö þeir fræöi um
bækur, kappræöi um þaö, veki
athygli á þvi sem vel er gert,
haldiuppi kröfugerö i nafni bók-
menntanna. Sætti sig ekki viö aö
menn berist meö straumi út á
djúp hins gráa meövitundar-
leysis. Þetta er sérkennilegur
skæruhernaöur i fjölmiölafrum-
skóginum og gnýnum, vanþakk-
látt þolinmæöisverk sem mun
veita mönnum þá umbunun
helsta aö þeir séu sjálfir
menntahrokagikkir. Látum svo
vera, annaö eins hefur gerst.
Staöa bókmenntanna er lika
pólitlskt málaö þvi er tekur til
fjármála og skatta. Hún kallar á
örlæti samfélagsins óg aöra vel-
vild I garö bókasafna, rit-
höfundasjóöa, útgáfu innlendra
barnabókmennta og svo þeirra
sem finnst ekki vansalaust, hve
mörg þeirra verka sem dýpst
spor hafa eftir sig skiliö eru enn
ekki til á Islensku.
Við erum iöin viö efnahags-
reikninga, eins og vonlegt er.
Hitt er lakara ef menn sökkva
svo ofan i þá aö þeir muna ekki
lengur stórmál þeirrar þjóö-
menningar, sem er helst for-
senda þess að viö erum hér.
—áb.