Þjóðviljinn - 22.11.1980, Blaðsíða 23

Helgin 22. og 23. nóvember 1980 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 23
og síldveiðar
Elstu heimildir um síld-
veiðar við Noreg mun vera
að finna í Egils sögu
Skallagrímssonar, en sú
saga gerist á árunum
860—990 eftir því sem
f ræðimaðurinn Guðni
Jónsson telur í formála
sínum við útgáfu sögunnar
1946.
1 upphafi sögunnar er sagt
þannig frá Skallagrimi og mun
ekki vera ágreiningur um, aö þar
segir Snorri Sturluson frá:
„Grimr var svartur maör ok
ljótr, likr feör sinum bæöi yfirlits
ok at skaplyndi. Geröist hann um-
sýslumaör mikill. Hann var hagr
maðr á tré ok járn ok geröist inn
mesti smiður. Hann fór ok oft um
vetrum i sildfiski meö lagnar-
skútu ok meö honum húskarlar
margir.”
Nú er það vitaö aö Skallagrim-
ur var úr Firöafylki sunnan viö
Staö og aö einstök orö geta haldið
uppruna sinum gegnum aldir,
sérstaklega séu þau tengd at-
vinnuháttum byggöarlagsins.
Þetta gerist oft þrátt fyrir miklar
breytingar á viökomandi tungu-
máli. Meö þetta i huga spuröi ég
sjötugan bónda sem bjó á sjávar-
bakka innarlega i Sognafirði
hvort hann vissi um merkingu
orðsins „lagnarskúta”. Ég kom
nú þarna ekki aö tómum kofunum
og sagöist bóndi þekkja vel allt
frá sinni barnæsku þetta orö
lagnarskúta yfir stóra báta sem
notaöir voru I fjöröunum viö slld-
veiöar i net, en þó sérstaklega
sildveiöar meö landnót.
Lagnarskútan var oftast stór
gaflbátur og var rúlla innbyggð i
bátinn ofan á gaflinum. Þetta
auöveldaði bæöi lagningu og
drátt, hvort sem um var aö ræöa
net eða nót.
I fjöröunum á Sunnmæri voru
þessir bátar kallaðir landnóta-
bátar fyrst þegar ég kom þangað
stuttu eftir fyrri heimsstyrjöld-
ina. Þá voru komnar vélar i þessa
báta og búiö var aö leggja yfir þá
aö framan bæöi stýrishús og i-
verupláss fyrir mannskapinn.
Að buröarmagni voru þessir
bátarþá 12—15lestir. Flóttamenn
frá Noregi sigldu á tveimur slik-
um bátum út hingað til tslands I
siöari heimsstyrjöldinni.
En saga gömlu lagnarskútunn-
ar og þróun hennar i heiminum
varð lengri en þetta. Norömaöur
sem fluttist til Kyrrahafsstrandar
N-Amerlku en haföi áöur kynnst
kostum hinnar vélbúnu og
frambyggöu norsku lagnarskútu
eöa landnótabáts eins og viðar
var þá fariö aö kalla þessa báta-
tegund, hann flutti hugmyndina
um þetta skipslag meö sér vestur.
Það varð svo upphafiö aö hinum
frambyggða fiskiskipaflota
Amerlkumanna á vesturströnd-
inni.
Siöan þetta gerðist hafa
frambyggö fiskiskip fariö sigur-
för um heiminn. Fyrsta sildveiði-
skipiö sem viö Islendingar eign-
uöumst meö þessu forna lagnar-
skútulagi á skipsbol var m/s
Fanney sem sótt var alia leiö til
Kyrrahafsstrandarinnar. Hún
var lika frambyggö, sjóborg og
happaskip.
Hvaða efni
notaði Skallagrím-
ur í net sín?
Sterkar likur benda tii þess, aö
sildarnet Skallagrims hafi veriö
riöin úr þræöi sem unninn var úr
ullartogi, og aö teinar slikra neta
hafi veriö úr hrosshári. Það gefur
auga leið, aö á meöan svo var
ástatt um framleiöslu veiðar-
færa, þá gat ekki veriö um stórút-
gerö aö ræða, enda slik útgerð
miöuð viö þaö eitt aö afla hollra
matfanga handa heimamönnum.
Eins og ég sagöi i upphafi þessar-
ar greinar þá mun Egilssaga vera
elsta heimild sem til er um sild-
veiöarviö Noreg. Oröiö lagn-
arskúta sem heiti á farkosti
þeim sem notaður var viö
veiöarnar gefur hins vegar
ótvirætt til kynna, að á þessum
tima hafi sild veriö veidd i net eöa
nót. En hvenær þessar veiöar
hófust fyrst viö Noreg, þaö er nú
algjör ráögáta. Hins vegar munu
hafa fundist leifar af iandnót I
Noregi sem unnin var úr togi og
aldur hennar talinn eldri en frá
árinu 1400.
Hvernig
verkaði Skalla-
grímur síldina?
Þó aö veiöarfæri Skallagrims
hafi veriö frumstæö á okkar visu,
þá hefur sildarafli hans óefað
veriö þaö mikill, aö hann krafðist
Elstu heimiidir um sildveiöar viö
Noreg eru úr Egils sögu Skalla-
grimssonar.
kunnáttu i þvi aö geta varið sild-
ina skemmdum og geymt hana
sem matarforða. I þessu sam-
bandi kemur mér helst til hugar
aö sú sild sem lengst var geymd
hafi verið þurrkuö og siöan kald-
reykt. En þannig er hægt aö
geyma sild lengi. Þá get ég lika
trúaö þvi aö sumt af sildinni sem
ekki þyrfti aö geyma mjög lengi
hafi aöeins veriö háskorin og
siöan hengd upp til þurrkunar.
Þessi verkunaraðferð á sild
þekkist sumstaöar ennþá til
heimaneyslu i Noregi og er talin
mjög gömul. Sild sem þannig hef-
ur hangið uppi I viku til 10 daga i
köldu, þurru veöri er lostæti
þegar hún hefur veriö soðin. Þaö
er ekki ótrúlegt aö þessi verk-
unaraöferö sé komin langt aftan
úr öldum og hafi veriö notuð á
dögum Skallagrims.
Vitaö er, aö skreiöarverkun er
elsta fiskverkun á noröurhveli
jaröar sem vitað er um. Oröiö
skreiö sem heiti á hertum fiski er
vafalitiö mjög gamalt i islensku
máli, og sennilegast aö þaö hafi
komiö meö norskum landnáms-
mönnum hingað.
A meöan fiskveiöar voru stund-
aöar eingöngu á áraskipum frá
landi, þá kom mestur hluti fisk-
aflans frá vetrarvertiö þegar
stórþorskurinn gekk upp aö landi
til aö hrygna. 1 Noregi eru og
voru aöalhrygningarstöövar
þrosksins við Lófót. Þarna var frá
upphafi vega veiddur meginhluti
þess þorsks sem fór i skreiðar-
verkun. En hryggningarþorskur-
inn heitir á norsku máli skrei, og
hefur svo verið frá öndveröu. Eg
tel aö islenska oröiö skreiö sem
heiti á hertum fiski sé þaðan
komiö.
Skallagrimur bóndi á Borg á Mýr
um fór oft í sildfiski meö lagnar
skútu og meö honum húskarlar
margir (Ljósm.: GFr)
Er íslensk verkun
á hákarli eldri
en landnámið?
tslensk verkun á hákarli er sér-
stæð og óþekkt annarsstaðar á
norðurhveli jaröar svo ég viti til.
En var þessi skreiöarverkunar-
aöferð máske þekkt áöur annars-
staöar, en haföi siöan falliö i
gleymslu? Fram á siöustu ár hélt
ég aö verkun á hákarli meö þvi aö
kæsa hann fyrst en þurrka siöan i
hjöllum hefði verið uppfundin hér
á landi og væri þvi frá upphafi
vega alislensk. En siðan fór ég að
A norsku heitir hrygningarþorsk
urinn skrei, og þaöan mun
islenska nafniö skreiö komiö
(Ljósm.: eik)
efast um aö þetta væri rétt. Fyrir
fáum árum var norskur fræöi-
maöur aö blaöa i skjalasafni frá
14. öld, og rakst hann þá á bréf frá
valdsmanni á Finnmörku til
norskra stjórnvalda, þar sem
segirfrá matarbirgðum fólks þar
noröur frá. Meöal matfanga sem
þar eru talin upp er hákarl. Segir
valdsmaöurinn að fjöldi hjalla
séu fullir af hákarli sem sé i
þurrkun.
Eftir þessa vitneskju hallast ég
aö þeirri skoðun að hákarlsverk-
un eins og viö tslendingar þekkj-
um hana hafi komið hingaö með
iandsnámsmönnum frá N-Noregi
þó þessi verkunaraöferö sé nú
fyrir löngu fallin þar i gleymsku.
iS 1 H M' HS
3 flugur í einu Barnarúm — skrifborð — höggi! fataskápur

— og allt þetta rúmast á aðeins 1,5 fermetra.
ómálað— málið sjálf.
Opið til hádegis á laugardögum.
T résmíðaver kstæðið
Bjarg v/Nesveg
Símar 21744 og 39763