Þjóðviljinn - 01.05.1982, Qupperneq 11

Helgin 1 — 2. mai 1982 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 11
Aðförin að Ólafi Friðrikssyni 1921. Hvftliðasveit gengur I beinni röð að hiisi ólafs áð Suðurgötu 14. Að
baki sér i mannfjöldann sem fylgdist með aðförinni. Þessi ljósmynd mun ekki hafa birsláður.
hafnar og lá vikum saman á
danska skjalasafninu. Stjórn-
endur á danska herskipinu
„Islands Falk” voru beðnir að
senda herlið á land til að „brjóta
á bak aftur byltingu eins og það
var orðað og lögreglustjóri bað þá
lika að manna byssur skipsins.
Ungur islenskur námsmaður sem
vissi um áhuga minn i málinu
kom til min ljósriti af skeytum
sem sýndu þetta. Þannig var að
ég tók að grúska I skjalabunkum
og sé þar sitthvað forvitnilegt.
Ung stúlka sem þarna var skjala-
vörður taldi þvi ekkert til fyrir-
stöðu að ég ljósritaði skjölin. En
þar sem ég er að þessu kemur tii
min maður og segir: Ég veit að
þú hefur áhuga á þessu máli, þú
ættirað lita á skjalabunka sem er
hér niður i kjallara. Þetta gerði
ég, en þegar ég svo ætlaði að ljós-
rita hann var búið að skipta á
vakt og i stað hinnar lipru ungu
stúlku var komin ströng eldri
kona. Hún leit á bunkann og sagði
að hér væri um lögregluskjöl að
■ ræða og þau megi ekki birta fyrr
en eftir 80 ár. Þar við sat. Ég fór i
rikisskjalavörð og hann sagði að
ég yrði að fá leyfi hjá ráðuneytinu
til að ljósrita skjölin. Ég forðaðist
auðvitað að segja frá þvi að ég
væri búinn að ljósrita allan hinn
bunkann. Nú, en leyfi hef ég ekki
enn fengið til að skoða bunkann
góða, þrátt fyrir að Baldur Möller
ráðuneytisstjóri hafi skrifað út
fyrir mig og reynst mér afar
hjálplegur. Það skiptir kannski
heldur ekki svo miklu máli, flestir
þættir málsins ættu orðið að
liggja ljósir fyrir .
Sönnun fyrir
sakleysi
Ég hef farið i skjöl uppá lofti i
tugthúsinu við Skólavörðustig og
þar fann ég kannski eitt það
merkasta, sem ég hef komist að
við rannsókn mina á atburðunum.
Ég fékk þar tugthús-journal frá
þessum tima. Þar stendur fyrir
ofan fangelsun ólafs Friðriks-
sonar og hans manna — Samsæri
— og yfir það er svo strikað, en
sett i staðinn — lögreglubrot — .
Þetta tel ég sönnun fyrir þvi að
yfirvöld sáu að sér og að sök ólafs
var i augum þeirra önnur og
minni en upphaflega var talið.
Ólafur Friðriksson hafði ekki haft
mikið álit á Hæstarétti. Hann
sagði um þá stofnun: Hæstiréttur
heldur sig merkilegri en aðra, en
þar eru bara menn, þótt þeir
sveipi sig skikkjum. Ef Kjarian
brunavörður rær með skarfa út i
Tjarnarhólma, verða 'þeir ekki
svanir, þeir verða áfram skarfar.
í Sviss
Og svo hittirðu bróður rúss-
neska drengsins, sem slagurinn
stóð um i Sviss, hvernig vildi það
til?
Ég fór til Sviss i þeirri von að ég
finndi þar eitthvað um Natan
Friedmann, en hann var nefni-
lega fæddur þar af rússnesku for-
eldri. Hann fór ekki til Sovétrikj-
anna fyrr en 1919. Það var hald
manna að Natan hefði dáið i
fangabúðum i seinni heimsstyrj-
öldinni, hann var gyðingur. Þetta
reyndist rangt. Já, ég fór nú um
páskana til Sviss og ætlaði að fá
samtök gyðinga til að hjálpa mér,
en þeir gátu það ekki þann tima
sem ég stóð við, en mér var bent á
að fara til borgarinnar Mulhouse,
sem er Frakklandsmegin við
landamærin og vita hvort ég yrði
ekki einhvers visari. Ég gerði
þetta og fór i Borgarráðshúsið og
talaði þar við stúlku sem annaðist
móttöku i anddyrinu. Hún taldi öll
tormerki á að hægt væri að
aðstoða mig, svo ég spurði eftir
borgarstjóranum og fékk viðtal
við hann. Hann kvaðst skyldi at-
huga málið og bað mig koma dag-
inn eftir. Þá hafði hann fundið
skjöl varðandi Natan Friedmann.
Svo tók hann upp simann og
hringdi og talaði við einhvern
mann, rétti svo tólið að mér og
sagði: Bróðir Natans, Leon, er i
simanum: Ég hef sjaldan orðið
jafn hissa. Bróðirinn vildi ekki
gefa mér upp heimilisfang sitt i
fyrstu. Hann sagðist myndi koma
á borgarskrifstofuna.
Þá var borgarstjórinn svo
elskulegur að hann bauð okkur
afnot af skrifstofu sinni eins lengi
og við þyrftum. Hann sagðist
myndi verða i næsta herbergi ef
við þyrftum einhvers með. Þarna
ræddum við svo saman, og á eftir
bauð Leon okkur hjónunum heim,
þar sem við hittum konu hans og
dóttursyni. Þau höfðu enga hug-
mynd um allt það sem gerðist hér
á landi vegna Natans, urðu afar
hissa. Þau vissu að hann hafði
farið til Islands en ekki hvað gekk
á hér vegna þess. Leon tjáði mér
það, að Natan hefði gengið i
franska herinn en siðan andaðist
hann á sóttarsæng 1938. Hann
mun hafa gengið i herinn
skömmu eftir að hann kom öðru
sinni til tslands, 1931. Nú stendur
til að opna sérstaka sýningu
vegna þessa máls alls, 15. mai nk.
og verð ég að segja að mér þætti
við hæfi að bjóða bróður Natans
til tslands i tilefni þessarar
sýningar. Það væri við hæfi að
Alþýðusambandið stæöi fyrir þvi.
Það átti að
beygja Ólaf
Eitt er að vera andvigur dvöl
rússnesks drengs hér á landi og
annað að koma á hernaðar-
ástandi, hvað heldur þú að hafi
valdið öllum þeim ósköpum sem á
gengu, i raun og veru?
Þá er þar fyrst að taka að ótti
við farsóttir var afskaplegur hjá
þjóðinni á þessum tima, vegna
þess hve stutt var frá liðið að
spánska veikin gekk hér yfir með
öllum þeim ósköpum sem henni
fylgdu. Og þegar það spurðist að
drengurinn væri með einhvern
augnsjúkdóm, greip um sig ótti
og rök komust ekki að og það að
sjúkdomurinn var tregsmitandi
og læknanlegur. Þetta eitt hefði
þó aldrei orðið til þess að málið
tæki þá stefnu sem það tók. Aftur-
haldið sá sér hinsvegar leik á
borði að klekkja á Ölafi, þeim
manni sem það taldi vera sér
hættulegastan, enda fór það ein-
hver glæsilegasti verkalýðs-
foringi, sem landið hefur alið.
Sólveig Eyjólfsdóttir, sem man
atburðina vel sagði við mig: Þeir
ætluðu að beygja Ólaf og þeim
tókst það á sinn hátt. Hér á hún
við að ölafur bar aldrei sitt barr
eftir þetta. Aðförin að honum og
sá ódrengskapur, falsanir og
blekkingar sem henni fylgdu,
fangelsun og viku hungurverkfall
i fangelsinu varð til þess að hann
varð ekki samur eftir. Alþýðu-
flokkurinn og Alþýðublaðið fengu
lika að finna fyrir þessari aðför.
Sima Alþýðublaðsins var lokað
1921 og fyrirþvi stóðu hinir svo
nefndu „betri borgarar”. Rit-
stjóri þess var handtekinn og
varpað i fangelsi. Það má þvi
segja að það séu breyttir timar
hjá Alþýðublaðinu. Nú er ritstjóri
þess gerður að pallborðsumræðu-
stjóra hjá samtökum sem hand-
toku fyrirrennara hans og fang-
elsuðu.
Vegið úr
báðum áttum
Þessi aðför að Ólafi var ekki sú
eina sem að honum var gerð um
þetta leyti. Sum verkalýðsfélögin
felldu niður árshátiðir sinar
vegna meðferðarinnar á honum
Verkakvennafélagið Framsókn
gerði það að visu ekki, en eftir
árshátiöina stóð upp Pálina Þor-
finnsdóttir og mótmælti þvi að á
samkomunni hefðu verið staddar
„Hvitliðakonur” og taldi þær
spilla hátiðinni. Svona var fólki
heitt i hamsi.
En svo var það 1922 að Morgun-
blaðið setti fram þá kröfu að
Alþýðuflokkurinn lýsi þvi yfir að
hann muni fara að landslögum og
þingræðisleiðina. Landslög voru
auðvitað aðeins þau lög sem auð-
valdið setti hverju sinni eins og
sást á aðförinni að Ólafi árið
áður. Þessari kröfu svaraði
Alþýðuflokkurinn með þvi að
stofna nýtt jafnaðarmannafélag,
vegna málefna ágreinings i þvi
sem fyrir var. A sama tima gerist
það lika að ungir kommúnistar
stofna samtök, sem einnig voru
andvig Olafi Friðrikssyni, þannig
að segja má að vegið hafi verið að
honum úr öllum áttum. Borgara-
stéttin með útgerðarmenn, skip-
stjóra og kaupsýslumenn lét
fangelsa hann, samherjar hans
vógu að honum bæði frá hægri og
vinstri. Það er þvi varla nema
von að eitthvað léti undan.
Og mikil var sú breyting sem
átti sér stað hér á landi á aöeins
10 árum. Arið 1911 handtók skip-
herrann á tslands Falk Einar
Pétursson hér á ytri höfninni fyrir
það að hafa uppi islenska fánann.
Þvi svaraði fólk i landi með þvi að
fjölmenna niður að höfn, fólk úr
öilum stéttum, og neyða þennan
skipherra til að beygja sig undir
islenska fánaborg þegar hann fór
um borð i skip sitt. Aðeins 10
árum siðar kallar þetta sama fólk
á skipherra og biður hann að
berja á Ólafi Friðrikssyni með
vopnuðu herliði. Þannig þróaðist
málefni stéttastrið.
Maðurinn Ólafur
Friðriksson
Þú mannst að sjálfsögðu eftir
Ólafi sem gömlum manni, en
hvaða mynd gerir þú þér af
honum eftir að hafa rannsakað
þetta mál jafn vel og raun ber
vitni?
Ólafur Friðriksson var stór-
brotinn maður. Margir glæsilegir
verkalýðsforingjar hafa komið
hér fram. Margir þeirra hafa
komist til æðstu metorða, jafn vel
orðið auðugir menn. Þannig var
Ólafi aldrei farið. Ekkert gat
smækkað hann. Jonas frá Hriflu
segir á einum stað i brefi til Bene-
dikts frá Auðnum: Hér er að
myndast harðsnúinn verka-
mannaflokkur. ólafur Friðriks-
son er i forystu og hann ætlar að
stofna umræðuklúbb og bókasafn.
Hann er aflvakinn, enda fórnar
hann öllu. Þetta segir Jónas. Vist
er um það að Ólafur var hug-
sjónamaður. Ræðusnilld hans er
alkunn, þar átti hann fáa jafn-
ingja.
Skjölin sem hurfu
Þú sagðir áðan Pétur, að menn
hafi ekki tekið þeim rökum að
Friedmann hafi ekki verið með
hættuiegan augnsjúkdóm, var
það nokkurntiman sannað?
Jón Magnússon, sem var for-
sætisráðherra þegar þetta var,
stakk undir stól skjölum, sem
sönnuðu að drengurinn bar ekki
hættulegan sjúkdóm. Sigurður
Eggerz ætlaði svo að láta Ölaf
hafa þessi skjöl þegar hann var
orðinn ráðherra, en þá var komið
svo nærri kosningum að honum
var ráðlagt að gera það ekki.
Eftir kosningar varð Jón
Magnússon svo ráðherra aftur og
hann lét skjölin aldrei af hendi.
Ólafur vissi um skjölin og gerði
hvað hann gat til að fá þau, en það
tókst aldrei.
Mig langar að skjóta hér inni
spurningu, sem er ekki skyld
þessu skjalamáli, er það rétt að
Ólafur hafi látið gera sér erma-
hnappa úr handjárnunum, sem
hann var járnaður með?
Já, það er alveg rétt hann gerði
það. Og hann sagði lika frá þvi að
handjarnin hafi runnið fram af
handleggjum ýmsra þeirra sem
fangelsaðir voru með honum, þvi
það voru holdgrannir unglingar.
Þá langar mig að bæta hér við
einu um ólaf, sem sýnir hvernig
maður hann var. Atli sonur hans
sagði að faðir sinn hefði einu sinni
sagt við hann að hann skyldi
aidrei halda ræðu um málefni
nema gerþekkja það. Þetta segir
mikið um manninn.
Ólafur var manna orðheppn-
astur og ákaflega fljótur að gripa
tækifærið. Til er saga um þetta.
Hann var þá á pólitiskum fundi i
Vestmannaeyjum. Þar var upp-
gjafa prestur séra Jes Gislason
Hann hafði orðið fyrir þvi að
kálfur komst i hempu hans og át
væna fylli af henni. Að þessu var
mikið hlegið. Jes var mikill and-
stæðingur bolsivikkanna og sagði
i ræðu á þessum fundi að það ætti
að taka alla bolsivikka af lifi og
jarða þá. Ólafur greip þetta undir
eins á lofti og kallaði: Til þess
þarf nú prest i heilli hempu.
Ekki framtalsbært
Nú langar mig að vikja aðeins
að sjálfum þér Pétur. Eitthvað
hlýtur öll þessi vinna og ferðalög
að hafa kostað þig, hefurðu fengið
styrk til þess arna?
Nei, öðru nær. Ég hef kostað
þetta ailt af minu lifibrauöi, þrá-
hyggjan hefur ráðið ferðinni. Mér
datt til hugar að spyrjast fyrir um
það hvort ég gæti fengið kostn-
aðinn dreginn frá skatti, en svarið
var nei. Ekki fyrr en einhverjar
tekjur kæmu á móti. Það sem ég
fæ greitt fyrir útvarpsþættina,
nær ekki að vega uppá móti
beinum peningaútlátum hjá mér
vegna þessa máls.
Það sem er þó meira um vert er
að þáttunum hefur verið vel tekið.
Jafnvel málgagn „hvitliðanna”
Mórgunblaðið hefur kynnt
þættina vel i sinni dagskrár
kynningu. Aftur á móti sárnaði
mér við Þjóðviljann þegar hann i
einni kynningu sinni á þáttunum,
sagði að ákveðinn maður á mynd,
sem birt var með kynningunni, af
hvitiiðum, væri faðir ákveðins
ritstjóra hér i bæ. Það var
ósmekklegt. Það minnti sjálfan
mig og aðra á það að ætterni
manna og uppruni skiptir næsta
litlu máli, menn standa og falla
með gjörðum sinum.
En hvað um það, ég er harla
ánægður og hún kisa min er það
lika, heyrirðu ekki hvernig hún
malar. —S.dór.
Texti: Sigurdór
Sigurdórsson