Þjóðviljinn - 19.06.1982, Blaðsíða 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 19.-20. júní 1982
Svavar Sigmundsson WB
skrifar málþátt
Um geð og
geðveiki
114.þætti skriíaði ég um aðhugsaog um hugsun.Nú er komið
að orðum um hugeöa gcð og sömuleiðis orðum um frávik frá
„eðlilegu” ástandi þess, þ.e. geðveiki, og þeim sem tengjast
henni.
Ég ætla ekki aö fara út i vangaveltur um eðli þessara hluta,
þar sem ég er hvorki sálíræðingur né geðlæknir, en ætla að gera
grein fyrir þeim orðum sem i málinu finnast. Málið er afskap-
lega rikt af orðum um geöveiki og sýna þau vel viðhorf sam-
félagsins til hennar. Fáir sjúkdómar hafa verið eins undirorpnir
fordómum samfélagsins frá öndverðu og eru það raunar enn
þann dag i dag.
Hallgrimur Pétursson sagöi i upphafi Passiusálmannna:
,,Upp, upp min sál og allt mitt geö/ upp mitt hjarta og rómur
með/ hugurog tunga hjálpi til/ herrans pinu ég minnast vil.” 1
þessum linum kemur hann aö þremur „samheitum” sem fljótt á
litið gætu virst. En Hallgrimur notar þessi orð ekki af tilviljun,
og hvert þeirra um sig heíur sina merkingu. Hér verður þvi
reynt aö greina i sundur og orð Hallgrims iögö til grundvallar
skiptingu samheita um þessi efni.
F'yrsterþá sál.ensamheitiviðhanaeru andi og önd.eneinnig
orðmyndin sála (i veikri beygingu). Orðin samsvara dö.sjæl.
Næsta oröer geö.sem á dönsku væri þýtt meö „sind, karakter,
humor” og eru samheiti viö þaö: dyntur, gáll, geöslag, geös-
munir, hams, hamur,lund, lundarfar, lunderni, lyndi, mór, skap,
skapferli, skapgerð, skaphöfn, skaplyndi, skapsmunir og
þykkja.
Hriðja orðiðer hugur.sem á dö. mætti þýða „hu, tanke, sind”,
og samheiti væru þá þessi: bifur, brjóst, hjarta hugarfar, hugar-
fylgsni. hugarlund. hugarþcl, hugi, hugskot, hyggja,munur, sefi,
sinna, sinniog þanki.
Enginn vafi er á þvi, aö oröin sem nefnd eru i hverjum flokki
um sig, er hægt aö nota i merkingu annarra flokka, svo að merk-
ingarmörkin eru ekki alltaf skýr, fjarri fer þvi, enda kemur
fram, að da. sinder notaö íyrir bæði geöog hug. Má sjálfsagt
eitthvaö að þessari flokkun íinna. Sum orðin eru aðeins notuð i
föstum orðasamböndum, einsog t .d. gáll; þegar sá gállinn er á e-
m.Sama er aö segja um mrt.sem aöeins er til i sambandinu að
malda i móinn.Sem samheiti viö hug var nefnt orðið bifur.oger
það notað i sanibandinu aö hafa illan bifur á e-m.
Eins og áöur var sagt, ætla ég að taka fyrir orð um geðveiki,
sem er þá tekiö sem heildarheiti um allt það sem telst „óeðli-
legt” ástand sálar/geðs/hugar. Þessu „sjúklega” ástandi má
skipta i tvennl: hugsýki (neurosis) og geðveiki eða sturlun
(psychosis). Hugsýkin er skilgreind þannig „mishæfing af þvi
tagi, að ekki leksl aö ráöa við kviða sinn og hugartogstreitu, svo
aðfram komasjúkleg einkenni; ekki svo mikil truflun, aö veru-
leg röskun verði á persónugerö, svo sem igeðveiki.” (Orðskrá úr
uppeldis- og sálaríræöi. Fjölritað sem handrit. Kennaraháskóli
Islands. Rvk. 1979, bls 80). Samsvarandi skilgreining á geðveiki
er þessi: „sérhver meiri háttar röskun á geðheilsu.” (Sama rit,
bls 72).
Samheitin við hugsýkieru helst þessi: hjartveiki, móðursýki,
taugahilun, taugaóstyrkur, taugaskekja, taugaveiklun, tauga-
veila og veiklun,
Orðinum geðveikinaeru mun fleiri, þ.e. bilun, brjálsemi.brál-
un, geðbilun, geðsturlun, geðtruflun, geðveila, geggjun, klikkun,
ringl, ruglun, sálsýki, sefasýki, sinnisveiki, sturlun, truflun,
tunglsýki, vitfirringog vitskerðing.
Hér hafa ekki veriö nefndar til einstakar tegundir geðsjúk-
dóma, t.d. geðklofi (geðrof)og þunglyndi (geðhvarfsýki)svo að
það helsta sé nefnt.
Til fróöleiks nefni ég hér, að Sveinn Pálsson læknir taldi upp
nokkur heiti af þessu tagi i grein um sjúkdómanöfn i Lærdóms-
listaíélagsritunum 1789 og segir þar: „Samviskuveiki, þung-
lyndi, sturlun, l'álæti, fáleiki, hjartveiki, hrelling, hugtregi,
hugarvil, eru almælt samnefni til geðveikin.” (214) (OH). Eins
og sjá má, heíur Sveinn ekki gert greinarmun á neurosis og
psychosis, og lái ég honum það ekki.
Helstu sagnir um ,,aö verða geðveikur” eru þessar: bilast,
brjálast, gcðbilast, gcggjast, klikkast, ruglast, sturlast, truflast
og ganga af göflunum/vitinu.
Lýsingarorðin um geðveikina eru mörg, og verða fyrst tekin
þau sem eiga við hugsýkina: hjartveikur, hugsjúkur, móður-
sjúkur, nerfus, taugabilaður, taugakipraður, taugaóstyrkur,
taugaslakur, taugatruflaöur, taugaveiklaður, taugaveill, farinn
á taugum, slæinur á tauginniog veiklaður.
Um geðveikinaeru þessi lýsingarorö notuð: afsinna, ekki al-
minlegur, bilaður (á geðsmunum), brenglaður, brjálaður, frá
sér(i samb. ertu frá þér?), frásinna, frávita, genginn af göfl-
unum, ga ga, galinn, geðbilaður, geðtruflaður, gcðveikur geð-
veill geggjaður, klepptækur, klikkaður, kreisi, ekki með öllum
mjalla, óalminlegur, óður, óvita, ekki með réttu ráði, ringlaður,
ruglaður, sálsjúkur, sefasjúkur, sinnisveikur, strúaður, sturl-
aður, tjúllaður, trompaðug truflaður, túllaður, tunglsjúkur, e-ð
verri, viti sinu fjær, vitfirrtur, genginn af vitinu, vitlaus, vit-
skertur, vitstola, ær og örvita.
Ekki er hægt að fara nánar út i merkingar þessara orða eða
notkun, en sum eru slanguryrði, s.s. ga ga, kreisiog taugakipr-
aður: lika aö nota eintölu af taug, slæmur á tauginni.eins að fara
á tauginni.
Orðin klepptækur og tjúllaður eru tiltölulega ung i málinu.
Elstu dæmi OH um það fyrra er frá Halldóri Laxness, þar sem
hann segir i Sjálfsögðum hlutum (Rvk. 1946): „Við kindakjöts-
framleiðsluna keppa klepptækir hrossakjötsframleiðendur”
(322). Um tjúllaðurhefur Talmálssafn OH elst dæmi úr Reykja-
vik frá 1950: „Ertu alveg tjúlluð? þ.e. frá þér.” Og frá 1961 er i
sama safni setningin: „Nú ertu alveg tjúllimúll”, og er það
kölluð reykviska — Orðið túllaðurer i slangurorðasafni Eliasar
Marar, en ekkertdæmi er i OH. — Geta lesendur upplýst hvaðan
þessi orð eru komin?
Þeir sem vilja leggja orð f belg skrifi Málþætti
Þjóðviljans, Sfðumúla 6. R. Einnig geta þeir haft
samband við Svavar Sigmundsson i sima 22570.
17. júni rann upp bjartur og
fagur. Ég var ákveöinn i að rölta
eitthvað i miðbænum enda var nú
góðu heilli ákveðið af nefndinni að
hafa hátiðarhöldin þar. Þá barst
mér boð um ævintýralega sund-
ferö. Kunningjafólk sem á risa-
stóran Rússajeppa, eiginlega
hálfgert hernaöartæki, ætlaði i
sund i hver uppi í sjálfum Hengl-
inum, I svokölluðum Innstadal.
Mér var boðiö meö og stóðst ég
ekki mátið. Ég setti upp stælhúfu,
fór í gallabuxur og létta striga-
skó, skellti sunddótinu undir
handarkrikann, og var þegar
kominn i sólskjnsskap.
Foringi fararinnar var Siggi
flugmaður, ökumaöur Rússa-
jeppans. Við skiöaskálann i
Hveradölum var beygt út af veg-
inum og farið bak viö fjöllin.
Rússajeppinn hossaðist upp og
niður og seiglaöist áfram yfir
stórgrýttan veg og drullukafla.
Stundum var farið upp svo bratt-
ar brekkur aö engu var likara en
förinni væri stefnt til himins. Svo
blasti loks Innstidalur við i ótal
litbrigöum. Sólin skein i heiði og
hlýr andvari lék um kinn. Enn
var þó töluveröur spölur inn i botn
-y /; ^
*—
j
. . i,Y
‘axujatjörn
•5..'swí^án |
liUla;St«iT8«á\ýr<ÓW? ?.
MUJ-
i, úrustuhvíl
Ktuii olsh r a u.
Ævintýraleg sundferð
þar sem sundspretturinn skyldi
tekinn. Þá skeði óhappið.
Þar sem tryllitækið ók eftir
sakleysislegri malargötu sökk
vinstra afturhjól skyndilega á kaf
og billinn komst ekki lengra. Allir
fóru út að ýta en eftir þvi sem
meira var ýtt og jeppinn hamað-
ist meira þvi dýpra sökk hann i
kviksyndiö. Aöur en varði var
hann bókstaflega kominn á mag-
ann i drullu. Nú voru góð ráð dýr.
Við bárum að grjót og reyndum
aö grynnka á drullunni með járn-
karli þar sem skóflulaust var en
billinn sökk alltaf dýpra og dýpra
og var nú leðjan komin upp fýrir
dyr. Drullumallið var eins og
rjómagúllas á litinn eða rifs-
berjahlaup. Dásamleg sjón.
Nú var hlaupið I næsta skáta-
skála og skóflur fengnar að láni.
Við ákváðum að reyna aö veita
bllnum út af vegkantinum en þar
hallaöi undan fæti i átt að gil-
skorningum nokkrum. Siöan hófst
sannkallaður þjóöhátiðar-
mokstur. Við Siggi mokuöum og
mokuðum en kvenfólkiö bar að
grjót og eggjaöi til dáða þess á
milli. En drulluhafið varð bara
stærra og stærra og jeppinn flaut
sisona notalega I þvi. Klukkan
varð fimm og sex og sjö. Til örv-
unar sungum við af og til ætt-
jaröarlög enda i nánari snertingu
við ættjörðina en aðra daga
ársins. Svo brotnaði drifið á
afturhjólunum og viö Siggi vorum
komnir með blöörur I lófana. Við
vorum jafnvel farnir að hafa á
orði að fá Boeing-þotu til að kippa
i jeppann, ekkert minna dygði
(Siggi er flugmaður á Boeing).
Einnig var rætt um að gera Land-
mælingunum viðvart eftir á til að
mæla upp landið á ný, svo miklar
voru tilfæringar á landslaginu.
Við ákváðum að nefna hið nýja
kennileiti Siguröarfar eða Rússa-
geil.
Klukkan varö átta og útgang-
urinn á okkur hræðilegur eftir
þessa „sundferð”. Og aldrei
vorum við jafn-langt frá þvi að ná
jeppanum upp. Siggi sagði að
þetta væru bara dyntir i honum,
hann væri á móti þessu ferðalagi.
Til dæmis um sjálfstæði jeppans
sagði hann að yfirleitt dræpi hann
á sér i hægribeygjum, trúr upp-
runa sinum. Við ákváðum að gef-
ast upp.
Þá geröust undur og stórmerki.
Vélarhljóð heyrðist i fjarska og
uppi á leiti birtist gljáandi
Bronkójeppi. Um borð voru fjórir
strákar sem fengu blik i augu
þegar þeir sáu stórfenglegt verk-
efni framundan. Miklar til-
færingar hófust, kaölar og heit
strengd. Bronkóinn tók tilhlaup
og sjá: Rússajeppinn hófst á loft
og fiaug á þurrt.
En aldrei hef ég mokað jafn
miklum sklt á einum þjóðhátiðar-
degi og aldrei oröiö jafn skitugur i
einni sundferö. Og sjaldan
skemmt mér jafn vel.
Guðjón
Blautlegar vísur eftir séra Jón Þorláksson á Bægisá
„Hvort er ég orðinn faðir?”
Jón Þorláksson prestur á Bæg-
isá var höfuðskáld sinnar tiðar.
Hann var fæddur 1744 i Selárdal I
Arnarfirði, en dó 1819. Heildarút-
gáfa af ljóðum hans kom út árið
1843 i Kaupmannahöfn, og sá Jón
Sigurðsson forseti um hana. Þar
er allt tint til eftir séra Jón Þor-
láksson, og gerir Jón forseti grein
fyrir þvi i formála:
„Það mun og mörgum þykja
óviðurkvæmiligt, að teknar eru
léligar stökur og klúrar, og þykja
þær niðra minningu skáldsins, en
það er gjört vegna þess: að mér
fyrir mitt leiti þykir réttast að
tekið sé allt þaö sem hvert það
skáld hefir ort sem kveður að, og
má þá hverr sneiöa hjá þvi sem
honum þykir ósvinna að hafa yfir;
þaraðauki ætti ekki aö taka burt
hið klúra, nema menn tæki einnig
hiö ónýta eöur léttvæga, og yröi
þá opt svo mjótt mundángshófið
og vandrataö, að eg treysti mér
ekki til að gjöra það svo að ekki
yrði mikil spjöll á.”
Þessi orð Jóns vekja auðvitaö
forvitni og ekki þarf lengi að leita
til að finna ýmsar blautlegar vis-
ur séra Jóns og ekki beint prest-
legar. Hann hrasaði oftar en einu
sinni þegar konur voru annars
vegar og þetta orti hann er hann
frétti aö honum var fætt laun-
barn:
Lukkutjón þá að fer ört
ekki er hægt að fiýja,
betur hefði guð minn gjört
að gelda mig en vigja.
Þessi visa mun einnig vera ort
við sama tækifæri:
Betra’er að vera hátt með haus
hengdur upp á snaga,
en að riða eistnalaus
alla sina daga.
Og ennfremur þessar vísur:
Altént segja eitthvað nýtt
itar lyndisglaðir:
hvað er i fréttum? hvað er titt?
hvort er ég oröinn faðir?
Holdið mitt i hægum sess
hopaði sér til vansa.
Nú er ég kominn á náðir prests,
nýtt er mér að dansa.
Þetta kvað skáldiö i veislu Her-
manns Ólafssonar og Guörúnar
nokkurrar, viö Jón Þóroddsson
húsbónda brúöhjónanna, sem var
brúöarsveinn, en var sagt átt
hefði vingott viö brúöina:
Jón Þóroddsson brúðarbrjál
bjó i skjóii kvonar, —
hann tók fyrstur hjónaskái
Hermanns Óiafssonar.
Og þetta orti séra Jón við hjón
sem ekki vildu sættast:
Þiö eruð bæði fjandans fox
full með heimsku gjálfur,
hún tóta þin er tundur-boks,
en tinna’ og járn þú sjálfur.
Ort um Ragnheiði Gisladóttur
sem var á Leirá:
Ein er stúlkan yndisleg
öðrum vifum fegri,
hana vildi eiga eg, —
ef hún væri megri.
Og um Hallberu nokkra og
Gunnlaug:
Hallbera situr hæst á bekk
heilagt við gcstaboðið
af þvi Gunnlaugur eittsinn fékk
í hana barni troöið.
Vlsa þessi er ort til Þóru, sem
var ráðskona hjá ólafi stiptamt-
manni:
Þótt ei spáin þyki fin,
það með vissu segi:
Þér munuö eignast Þóra min!
þann sem kvongast eigi.
Og þetta var kveðið I skrifta-
stól:
Óskapa likar eru þær, —
Anna má, en neitar;
Imba vill, en ekki fær,
eftir þvi hún leitar.
Og aö lokum stökur sem séra
Jón orti þegar honum var neitað
um stúlku sina eftir að þau höföu
átt barn saman:
Þ-o-n-a, þona
þenna fæddi svein
stutt og stóreyg ein
k-o-n-a, kona.
Þ-o-r-a, þora
þó mun eg enn óspar:
i mitt fyrra far
b-o-r-a, bora.
Þ-o-l-a, þola
það mun verða sá,
er vill mig vifi frá
b-o-l-a, bola.