Þjóðviljinn - 19.06.1982, Blaðsíða 11

" Helgin 19.-20. júni 1982 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 11
EYÐIBÝLIÐ
Ég er staddur i afskekktum
eyöifiröi. Siösumarskvöld. Mildur
sunnanandvari, aöeins litlar gár-
ur á firöinum. Nokkrir selir
stinga endrum og eins upp koll-
inum. Annars algjör kyrrö.
Kjarri vaxin hliö. Hér er dásam-
lega friösælt. Þaö er eitthvaö sem
töfrar og lokkar. Þaö varö aö
samkomulagi aö fara ekki lengra
þann daginn. Viö tjölduöum og
bjuggum okkur undir aö gista
þarna. Seinna um kvöldiö geng-
um viö inn aö dalbotninum. Þar
rákumst viö á gamlar rUstir.
Gamalt eyöibýli. Greinilega sást
fyrir húsaskipan og græni iblett-
urinn umhverfis sýndi greinilega
mörk túnbleöilsins. Meira aö
segja sást enn glögglega hvar
gamla brunnhúsiö haföi staöiö..
Ég verö alltaf gripinn einkenni-
legri kennd er ég geng um rústir
eyöibýla. Þaö eru svo margar
spurningar sem leita á hugann.
Hverjir háöu hér sina lifsbaráttu?
Hvernig voru lifskjör fólksins og
lifsskilyröi? Allir kannast viö
stöku Matthiasar:
Hver einn bær á sina sögu,
sigurljóöog raunabögu.
Timinn langa dregur drögu
dauða og lifs er enginn veit.
Mér komu i hug þessar ljóölinur
Ölinu Jónasdóttur: Gakktu hljótt
um garöa hjá gömlum tóftarbrot-
um, einnig kom fram i huga minn
ljóö Guömundar Böövarssonar:
Hér bjó afi og amma eins og
pabbi og mamma. Eina ævi og
skamma eignast hver um sig. En
þú átt aö muna alla tilveruna aö
þetta land á þig.
Túniö á þessu eyöibýli hefur
ekki veriö stórt og auövitaö allt
kargaþýft. Mjög erfitt hefur veriö
aö komast til næstu bæja. Fyrir
ofan bæinn markaöi fyrir götu-
troöningum sem lágu yfir nokkuö
bratta beiöi. Þaö var sú leiö sem
farin var milli sýslna og vist all-
fjölmenn á þeim árum. En nú á
þar enginn leiö um framar, nema
e.t.v. leitarmenn á haustin.
Já, þaö eru margar spurningar
sem vakna viö rústir eyöibýla.
Viö áttum þarna góöa nótt. Um
kvöldiö tlndum viö mikiö af berj-
um. Hliöin öll kjarri vaxin.
Liklega heföi greinarkorn þetta
ekki oröiö lengra, ef svo heföi
ekki viljaö til aö ég löngu siöar
rakst á siöasta ábúandann á
þessu býli, gamla konu. Þá rifjaö-
ist upp I huga minum vera min á
þessum staö, þessa friösælu
kvöldstund.
Kona þessi var komin hátt á
áttræöisaldur, er ég kynntist
henni, fædd um 1860. Þetta var
ákaflega sérstæö kona. Há og
grönn og létt i öllum hreyfingum.
Enni hvelft og mikiö, stálgrá
ieiftrandi augu. Svipurinn lýsti
mikilli einbeitni. Ekki þurfti aö
fara i grafgötur meö aö hún heföi
veriö hörkudugleg og ekki veigr-
aö sér viö aö mæta smáerfiö-
leikum. Enda kom sér þaö betur,
þvi ýmislegt haföi hún oröiö aö
þola mótdrægt.
Ég baö hana aö segja mér ágrip
af ævi sinni, einkum llfinu á þessu
eyöibýli. ,,Æi, ég hef ekki frá
neinu aö segja”, sagöi hún dauf-
lega, „lif mitt var ekki aö neinu
leyti frábrugöiö lifi alþýöufólks á
þeim timum . Jú, ég get svo sem
sagt þér frá þvi hvernig þetta var,
en ég kæri mig ekki um aö nafns
mins sé aö neinu getiö”. Ég lofaöi
henni þvi. ,,Jú, ég er nú oröin
nokkuö gömul og man tvenna
tímana. Ætli þeir séu margir
uppistandandi sem séö hafa
Bólu-Hjálmar? ” — „Sástu
hann?” spuröi ég, „hvaö varstu
gömul þá?” — „Mig minnir aö ég
hafi veriö átján ára. Hann var
oröinn hrumur og fjörgamall.
Eiginlega á ég ekki gott meö aö
lýsa honum. En þaö sem ég man
gleggst eftir voru hans hvössu,
stingandi augu. Mér fannst eitt-
hvaö haröneskjulegt og kuldalegt
viö þennan gamla mann. Eitt-
hvaö sem minnti á kuldanepju
haustsins. Hitt duldist ekki aö
hann skar sig úr öllum fjöldanum.
Hann var sérkennilegur.
Já, ég man tvenna timana. Ég
man sára fátækt á uppvaxtar-
árum minum. Vorsulturinn
gleymist ekki. Ég var oft svöng á
minum æskuárum. Um basl mitt
á heiöarbýlinu er ekki margt aö
segja. Þaö er svo litiö frábrugöiö
þvi sem öll alþýöa varö aö búa viö
á þeim timum. En allt þaö basl
þykir nú næsta þjóösagnakennt.
Viö hjónin byrjuöum vitanlega
algjörlega efnaiaus. Viö áttum
eitthvaö á milli 10—20 kindur og
einhvern veginn tókst okkur aö
kaupa eina kú. Þetta var nú allur
bústofninn. Þetta var nú ekki nein
vildisjörö, nei, þetta var rýröar-
kot. útheysslægjur litlar og reyt-
ingssamar sem sækja varö fram
um allan dal. Taöan dugöi rétt
fyrir þessa einu kú, a.m.k. fyrst i
staö. Þetta var eilift basl frá
morgni til kvölds.
Bústofninn varö aldrei stór, um
50 kindur og tvær kýr og einn
hestur þegar flest var. Bóndi
minn var ekki heima nema hluta
úr árinu. Hann var ailtaf i verstöö
langt I burtu til aö afla tekna fyrir
heimiliö sem varö fjölmennt. Viö
eignuöumst niu börn sem öli kom-
ust til fulloröinsára. Auk allra
starfa I bænum varö ég oft aö
hiröa um skepnurnar, hvernig
sem ég var á mig komin. Þaö var
ekki svo lítiö verk, þvi húsakynni
voru ömurleg. Engin hlaöa. Húsin
hripiáku, ef einhver dropi kom úr
lofti. En um þetta var ekki talaö.
Þetta var hlutskipti fjölmargra
alþýöukvenna.
Þá var þaö ekki svo litiö verk aö
vinna úr ullinni. En fjölskyldan
gekk aö mestu i heimaunnum
fötum . Ég varö aldrei svo rik aö
ég eignaöist saumavél.
Einangrunin yfir veturinn var
ákaflega þreytandi. Yfir vont
vatnsfall varö aö fara, ef maöur
ætlaöi til næsta bæjar.
Þaö er best aö ég segi þér frá
einu atviki, einni lifsreynslu
minni á þessu gamla eyöibýli. I
þaö skipti hefur kannske reynt
einna mest á þrek mitt. Þetta
skeöi seinnipart vors. Maöurinn
minn var ekki heima, hann var i
verstöö langt I burtu. Ég var ein
meö börnin. Elst þeirra var
stúlka, tólf ára gömul. Þetta var
nú ekkert sérstakt, þvi var ég
vön. Það sem jók áhyggjur minar
var aö ég var ófrisk, komin langt
á leiö og óvist hvort takast mundi
aö ná I yfirsetukonu eöa einhverja
aðstoö i tæka tiö. Ég vonaöi aö
maöurinn mundi vera kominn
heim áöur en aö þvl kæmi aö ég
fæddi. En þvi miöur var þaö nú
ekki. Svo var þaö einn daginn aö
ég veikist. Hvaö var nú til ráöa?
Aöeins smábörn heima, elsta
barniö tólf ára eins og áöur segir
— Nú er um aö gera aö vera róleg
og taka öllu meö stillingu — hugs-
aöi ég. Ég baö telpuna aö fara til
næsta bæjar aö sækja hjálp. Ég
var þó hálfhrædd viö aö senda
hana vegna þess aö yfir stórgrýtt
og nokkuö mikið vatnsfall var að
fara.
Eftir
{Ágúst
Vigfússon
Ég fann aö hverju dró og undir-
bjó mig fyrir þaö sem koma
skyidi. Skipti um á rúminu minu,
haföi volgt vatn I skál, fór svo upp
i rúmiö. Blessuð börnin min stóöu
allt i kringum rúmiö meö spurn i
augum og kviöa og hræöslusvip.
Brátt jukust þrautirnar. Ég ætla
ekki aö lýsa skelfingu barnanna,
er þau heyröu i mér hljóöin. En
hér var ekkert aö gera nema taka
þvi sem aö höndum bæri. Innan
skamms fæddist litil telpa. Já, ég
skildi sjálf á milli, sársaukanum
ætla ég ekki aö lýsa. Ég heföi ekki
viljaö lifa þá stund upp aftur. En
allt fór þetta vel. Dóttir min og
kona af næsta bæ komu skömmu
eftir aö litla stúlkan fæddist.
Konan var hjá mér I vikutima og
hjálpaöi til viö innanhússtörfin.
Um borgun var ekki talað. Þaö
þótti ekki tiltökumál i þá daga aö
vinna nokkra daga fyrir engin
laun. Samhjálpin á milli heimil-
anna gat oft veriö mikil. Þetta
skapaöist af nauösyn, annars
heföi veriö ólift i okkar strjálbýla
og haröa landi, a.m.k. áöur en
samfélagið fór aö skipta sér
nokkuö af einstaklingunum og
áöur en fólkiö stofnaöi nokkurn
félagsskap og skynjaöi sinn eig-
inn samtakamátt.
Þaö var furöa hvaö viö bösl-
uðumst áfram á heiöarbýlinu
meö okkar stór barnahóp. Auö-
vitaö var vinnan ofboösleg og
ýtrustu nýtni gætt. Mjög oft var
maöurinn minn fjarverandi og
varö ég þá ein aö sjá um bú og
börn. Af þessu leiddi að ég varö
aö kunna til verka, bæöi þaö sem
konum og körlum var ætlað. Aö
sjálfsögöu varö ég aö kunna glögg
skil á aö koma ull i fat og mjólk I
mat. Ég baslaöist viö að sauma
allan fatnaö en ég varö einnig aö
kunna aö hiröa skepnurnar, leysa
hey i tóftum, gera mér grein fyrir
hvaö mátti draga af kindunum ef
þær voru látnar út. Börnin voru
alltaf meö mér og læröu flest störf
strax og þau höföu þroska til.
Auövitaö kenndi ég þeim aö lesa
og draga til starfs, um skóla var
ekki aö ræöa.
Ég man ekki eftir aö okkur
skorti mat eöa brýnustu lifsnauð-
synjar á meöan viö höföum bæöi
heilsu. En svo dundi hörmungin
yfir. Maöurinn minn veiktist.
Leitaö var læknis um langan veg.
En hann gat enga hjálp veitt.
Siðasta sumariö sem maöurinn
minn liföi varö mér þaö erfiöasta
á llfsleiöinni. Auöséö var aö
hverju dró. — Maðurinn var
heima, sárþjáöur og gat ekkert
unniö. Þetta var um sumartima.
Ég var aö reyna fyrir skepnunum
meö aöstoö barnanna. Ég man aö
maöurinn minn dróst út á túniö aö
reyna aö brýna ljáina fyrir litlu
drengina okkar sem voru aö
reyna aö slá ofurlitiö. Þetta var
skelfilegt sumar. Ég treysti mér
varla aö hugsa þá hugsun til enda
hvaö viö mundi taka. Þaö hlaut aö
veröa erfiöur vetur framundan.
Manninum minum smáþyngdi.
Hann dó rétt fyrir göngurnar.
Einhvern veginn þraukuöum viö
af yfir veturinn. En hvaö tæki þá
viö? Ég var látin vita aö ég fengi
ekki ábúöarrétt á kotinu áfram.
Þetta réöist þannig aö nákomin
skyldmenni tóku tvo yngstu
drengina. Ég fór i vinnumennsku
og haföi tvær telpur meö mér. Hin
elstu fóru i vinnumennsku, eins
glæsileg og sú staöa var. I sumum
tilfellum held ég aö litill munur
hafi veriö á henni og þrælahaldi.
Ekki vil ég segja aö sultur hafi
verið á þvi heimili sem ég var á.
En ósköp fannst mér sárt aö hafa
ekki ráö aö rétta börnunum
minum matarbita. Mér leiddist,
var ónóg sjálfri mér. Ég fann
einnig aö sú telpan min sem ekki
var hjá mér var ósköp vansæl i
nýju vistinni. Hún kom stundum
til min aö tjá mér raunir sinar. Þá
fann ég sárt til fátæktarinnar. Ég
fann aö svona gat þaö ekki gengiö
til lengdar. Ég þoldi þaö ekki and-
lega. En hvaö var þá til ráöa fyrir
ekkju meö mörg börn sem engan
átti aö. Ég hugsaöi mikiö um
þessi mál og eiginlega vék þaö
ekki úr huga minum einn einasta
dag. En ég eygöi fá úrræöi. Mér
datt i hug aö flytjast I eitthvert
nærliggjandi þorp og hafa börnin
meö mér, um þau snerist öll min
hugsun. En hér var stór þrösk-
uldur á veginum. Fjölskylda eins
og min var ekki beinlinis eftirsótt.
Hreppsnefndir þeirra tima höföu
glöggt eftirlit með aö þær fjöl-
I skyldur sem búast mátti viö að
1 þyrftu aöstoöar viö flyttust ekki
inn i hreppinn.
Ég frétti aö þaö vantaöi fang-
' gæslu i náiægt þorp. Ég ákvaö aö
! láta slag standa, sótti um þetta
starf og fékk þaö. Ég reif mig
upp, ekki var frá miklu aö hverfa.
Ég fékk aö hafa telpurnar minar
meö mér. Ibúöin sem beiö min
var ekki glæsileg. Beitt niöri. Ég
fékk Ibúö uppi. Þar var slegiö upp
fyrir rúmstæöum, einn boröræfill,
litil kamina til aö elda á og til
upphitunar, þá var allt upptaliö.
Eldsneytiö var mest mór.
Kaupiö var lltiö, ég fékk fisk-
meti fritt eftir þörfum. Ég reyndi
að veröa mér úti um alla þá vinnu
sem hægt var aö fá, t.d. fisk-
þurrkun á reitum og stundum tók
é að mér þvotta hjá betur stæöu
fólki. Og einhvern veginn basl-
aðist þetta áfram. Viö liöum ekl^i
sult, mér fannst aö þrátt fyrir
ofboöslegt erfiöi aö mér liði miklu
betur. Ég haföi telpurnar minar
hjá mér og gat hlynnt aö þeim og
vikiö aö þeim bita, án þess aö
spyrja aöra um leyfi. Ég vann hjá
aðalatvinnurekahda þorpsins.
Hann átti útgeröina og búöarræf-
illinn sem ég var i. Hann réöi
eiginlega öllu i þorpinu. Þaö var
þá helst aö hreppstjórinn réöi ein-
hverju lika. Þaö var eldri maöur,
haröneskjulegur karl. Hann liföi
áreiöanlega I gamla timanum
hvaö skoöanir snerti, mér leist
ekki sem best á hann.
Atvinnurekandinn var ákaflega
vinsamlegur I allri viðkynningu.
Ég haföi nokkra ástæðu til aö
vona þaö besta. Svo var þaö einn
daginn aö atvinnurekandinn
vikur sér aö mér og segir:
„Hreppstjórinn var aö tala viö
mig nýlega og skipa mér aö láta
þig fara sem allra fyrst. Sveitar-
þyngslin væru nógu mikil þó þú og
þin fjölskylda bættust ekki viö”.
Ég hugsaöi: Já, svona hlaut þaö
aö fara. Ég mátti sannarlega
búast viö þessu. Nú hugsaöi ég
meö skelfingu til framtiöarinnar.
Hvaö skyldi nú taka viö?
Atvinnurekandinn horföi á mig
alvarlegur á svip, liklega hefur
hann séö kviöa I svip mlnum.
Eftir litla þögn sagöi hann: „Þú
skalt ekki taka þetta svona alvar-
lega, góöa min. Ég sagöi hrepp-
stjóranum, kunningja minum, aö
ég heföi ekki hugsaö mér aö
spyrja hann eöa neinn annan
hvaöa fólk ég réöi i vinnu. Honum
kæmi þaö hreint ekkert viö. Þaö
væri nógur timi hjá honum aö tala
um þetta þegar þú færir aö biöja
hann um aðstoð. Þú mátt vera
kyrr og skalt engu kviöa. Þetta
fer allt saman vel hjá þér ef Guö
gefur þér heilsuna.”
Þrátt fyrir margháttaöa öröug-
leika fannst mér ég eygja nýja
von og mikið var ég þakklát at-
vinnurekandanum fyrir drengi-
lega framkomu. Hann reyndist
mér ætiö vel og honum á ég meira
aö þakka en flestum öörum. Og
allt fór þetta vel, mér tókst aö
vinna fyrir börnunum minum og
koma þeim til manns.
Oft heyrir maöur talaö um
- skilningslausa atvinnurekendur
sem teldu aö fólkið ætti i raun og
veru engan rétt. En þeir voru
misjafnir eins og aörir. Atvinnu-
rekandinn minn var vissulega
ráðrikur, en hann var dreng-
lundaöur og hjálpfús. Hann
reyndi aö skilja aöra og ekki sist
þá sem áttu við þröng kjör aö búa.
Hann haföi sjálfur alist upp i fá-
tækt. Ég mun ætiö veröa honum
þakklát og blessa minningu
hans”.
Þannig sagöist gömlu konunni
frá. Aö endingu sagöi hún. „Ég
kveö án beiskju. Ég er ekki lof-
tunga þess liöna, þaö var margt
sem mátti og átti aö fara. Ég
fagna þvi aö sjá aö fóikiö hefur
vaknaö til meövitundar um sinn
rétt og aö unga kynslóöin hefur
það frjálsara og betra en viö
höföum það”. Aö siöustu brosti
gamla jtonan og sagöi: „Já, mér
veröur oft hugsaö til gamla
heiöarbýlisins, þar á ég bæöi bros
og tár.”
Kennarar
Kennara vantar við grunnskóla Eyrar-
sveitar, Grundarfirði: Kennsla yngri
barna, mynd- og handmennt og raun-
greinar.
Frekari upplýsingar gefa skólastjóri, Jón
Egill Egilsson, simi 91-18770 og Hauður
Kristinsdóttir, simi 93-8843.