Þjóðviljinn - 12.02.1983, Blaðsíða 12

12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 12. - 13. febrúar 1983
sunnudagspistill
Nokkrar athugasemdir um sögu-
kennslu og þjóðernishyggju
f Sögu, tímariti Sögufélagsins.
birtist í fyrra grein eftir dr. Gunnai
Karlsson og heitir Markmið sögu-
kennslu. Þar gerir Gunnar grein
fyrir því, hvernig saga hefur verið
kennd, einkum hér á landi, til
hvers hafi verið ætlast af henni og
spyr að því, hvaða markmið sé
hægt að ætla kennslu í sögu í náinni
framtíð.
Þetta er mjög fróðleg samantekt
og um margt nytsamleg. Höfundur
hennar leggur áherslu á það, að
sögukennsla hafi verið nátengd
hugmyndum um borgaralegt þjóð-
ríki, með sögukennslu hafi verið
reynt að efla þjóðerniskennd þegn-
anna - ekki síst með því að benda
þeim sem oftast á átök milli „okk-
ar“ og „þeirra“ - það er að segja
utanaðkomandi afla, erlendra
ríkja osfrv. - Einnig má nefna
áherslu í sögukennslu á sameigin-
lega baráttu þjóðarinnar við erfið
náttúrukjör og þar frameftir göt-
um. Sagan hefur verið höfð, bæði
hér og annarsstaðar ekki barasta tii
að miðla ákveðnum lágmarksupp -
lýsingum um fyrri tíma, heldur -
og ekki síst, til að efla þjóðar-
áttu sé sómi sýndur, nú síðast vilja
konur að þeirra hlutur sé endur-
skoðaður. Þannig lengist sagan og
breikkar, segir Gunnar, en gjarna
með þeim hætti, að reynt er að
veita sem flestum nokkra úrlausn -
en einatt með þeim árangri, því
miður, að tæpt er á of mörgu, án
þess að fjallað verði um nokkurn
hlut að gagni. Og útkoman verður
einatt miklu leiðinlegri en í göll-
uðum þjóðernissinnuðum og per-
sónubundnum kennslubókum fyrri
áratuga. Gunnar segir frá viðleitni
til að snúa á þennan vanda - og
telur vænlegast í framtíðinni að
hafa fyrst og fremst í huga mis-
skiptingu auðs í sögukennslu -
hvort sem hún snýr að íslandi eða
heimi öllum, átök stétta og hags-
munahópa.
Margbreyti-
leiki
Nokkrar vangaveltur mætti setja
á blað í framhaldi af þessu.
Það er vitanlega ekki nema eðli-
Iegt, að nokkur vindur fari úr
Til hvers
er sagan?
einingu, stuðla að réttiætingu sjálfs-
forræðis og pjóðríkis.
„Vekjandii(
kennsla
Gunnar rekur það með ýmsum
dæmum úr kennslubókum í ís-
landssögu, sem notaðar hafa verið í
skólum, hvernig þessi þjóðernis-
stefna blandast saman bæði við
fordóma í garð annarra þjóða,
vissa einstaklingsdýrkun og við-
leitni til að gera sem minnst úr
stéttbundnum átökum innan sam-
félagsins. En þó hann nú telji allt
þetta ámælisvert er ekki laust við,
að hann minnist hinnar þjóðernis-
sinnuðu sögukennslu með nokkr-
um söknuði. Á blómaskeiði hinna
þjóðernislegu viðhorfa í sögu-'
kennslu vissu menn að minnsta
kosti til hvers þeir voru að þessu
gaufi. Þeir voru að ala unglinga
upp til ákveðinnar afstöðu. Gunn-
ar gefur stundum þessari kennslu
tiltölulega jákvæða einkunn: hún
er „vekjandi"!
þjóðernissinnaðri söguskoðun
þegar sjálfstæðismál þjóðar fá þá
lausn að til verður nýtt þjóöríki.
Það er líka rétt, að þjóðernissinnuð
sögukennsla getur blátt áfram ver-
ið skaðleg í þeim skilningi að hún
ali á fordómum og hatri á öðrum
þjóðum, - og vitanlega hafa fyrir-
bæri eins og nasisminn komið óorði
á allt sem þjóðernisstefna heitir.
Það er reyndar hægur vandi að
koma óorði á hvað sem er í þessum
efnum - kristna söguskoðun,
marxíska og þar fram eftir götum.
Og það ætti varla að vera óvinn-
andi vegur, að leyfa sér þjóðernis-
sinnuð viðhorf án þess að þurfa að
detta í pytti þjóðrembu og for-
dóma. (Væntanlega ætla þeir sem
vilja kenna sögu stéttaátaka í ríkis-
skólakerfi að fjalla um þá hluti án
þess að þeir verði teknir í karphús-
ið fyrir „stéttahatur" - eða hvað?).
Við lifum í heimi sem þarf á viður-
kenningu á margbreytileika að
halda - og þar með virðingu fyrir
sérleika (m.a. þjóðerni) og sam-
hjálp í senn.
Hagsmunir
stétta
Gunnar telur, eins og eðlilegt er,
að það fari að halla undan fæti hjá
þjóðernissinnuðu sögukennslunni
þegar stéttarlegir hagsmunir fari að
ráða meiru um vitund og hugðar-
efni en áður: „veikleiki þessarar
sögukennsluhefðar er hins vegar sá
að hún stenst ekki nema nokkurn
veginn allir séu nokkurnveginn
sammála um þjóðfélagsmál", segir
hann. Og það uppgötva menn
mjög rækilega þegar fullveldi er
fengið og mikil umskipti verða á
pólitísku iífi samfélagsins. Upp frá
því byrjar ný kröfugerð til sögu-
kennslu - hagsögusinnar vilja
skera niður einstaklingsdýrkunina,
verklýðssinnar vilja að þeirra bar-
Lífseig
fyrirbœri
Áður en við afskrifum þjóðern-
isleg viðhorf í sögukennslu - þá er
rétt að minna á það, að við iifum í
heimi, sem er fullur af þjóðernis-
hyggju og þar sem sagan er óspart
notuð sem réttlæting og vopn þegar
spurt er um hlutskipti þjóða. Við
lifum á tíma sem hefur hvað eftir
annað sýnt mikinn styrk þjóðernis-
vitundar - þvert ofan í spásagnir
um að sá þáttur mannlegrar af-
stöðu væri á hröðu undanhaldi fyrir
öðrum viðhorfum - t.d. stéttar-
legum. Þetta er vitanlega ekki sagt
til þess að draga úr gildi þess, að
menn skilji hagsögu, átök stétta,
kúgaða og kúgara, nýlenduveldin
og þriðja heiminn. Heldur til að
minna á, að í þeirri átakaflækju
sem hver maður reynir að greiða úr
sem vill skilja samtímann (og þar
með fortíðina) er það hlutskipti
eða sú samstaða sem kennd er við
þjóð furðu lífseig fyrirbæri.
Nokkur
dœmi
Um leið og byltingarríkið So-
vétríkin komst í verulegan háska á
Árni
Bergmann
skrifar
fjórða áratugnum var marxísk
söguskoðun sett á þröngan bás og
rykið dustað af görpum Rússlands-
sögu, eins þótt harðráðir keisarar
væru. Barátta smáþjóða í sama
landi fyrir framhaldlífi sínu sér-
stöku birtist ekki síst í vörn fyrir
þjóðarsöguna (um leið og alríkið
reynir að umskrifa hana í þá átt, að
það hafi alltaf verið gott og farsælt
að lúta rússneskri stjórn - líka fyrir
byltingu). Sovétríkin og Kína hafa í
ágreiningi sínum óspart beitt glím-
ubrögðum þjóðernishyggjunnar,
hvað sem opinberum marxisma
líður. Hvort skyldi hafa ráðið
meiru um fylgi við Hó Chi Minh og
félaga hans í Víetnam - lenínismi
þeirra, eða skírskotun til þjóðernis
Og sögu? Hvað væri írland - með
góðu og illu - í dag, annað en ensk
dreifbýlishéruð ef ekki hefði verið
sagan? Hve mikinn þátt í eflingu
sjálfstrausts þjóða og í hruni ný-
lenduveldis í Afríku átti viðleitni
menntamanna nýlenduþjóðanna
og velunnara þeirra til að draga
fram í sem skærasta birtu Afríku-
sögu fyrir daga þrælahalds?
Vörn
smáþjóða
Það mætti halda lengi áfram að
nefna dæmi um margvísleg áhrif
þeirrar sögulegrar vitneskju sem í
umferð er með þjóðum og hvernig
hún er notuð. Mörg dæmin eru nei-
kvæð - því er ekki að neita. En hitt
sýnist líklegt, að þjóðernisstefna sé
eitt af þeim varnarvopnum sem
smáþjóð getur illa án verið í heimi
hundrað tilbrigða við þjóðernis-
stefnu. Þeim mun fremur sem slík
þjóðernisstefna verður aldrei -
ekki heldur í neikvæðum hliðum
sínum - eins skaðleg og þjóðernis-
stefna stórvelda. Hún er blátt
áfram eitt af því sem getur gefið
mönnum nokkra viðmiðun og
viðnámsþrek í heimi gífurlega
sterkra áhrifa,menningarlegra og
efnahagslegra - áhrifa sem eru því
miður ekki „alþjóðleg“ nema í út-
breiðslu - heldur tengd lífsmynstri
og viðhorfum þeirra sem sterkastir
eru- og í okkar heimshluta eru þau
þá helst bandarísk. Þegar menn
standa andspænis þeim geysistóra
valtara er eins gott að þeir hafi ekki
glutrað niður sjálfsmynd sinni og
muni og úr hverju hún er saman
sett.
Og vel á minnst: nú er vald-
dreifing að verða vígorð tímans.
Og hvernig ætla menn að fylgja því
eftir nema til komi - meðal annars
- sú sjálfsvirðing smáþjóða, sem
byggir á þjóðernisstefnu?
Saga
frá Asíu
Það er reyndar mjög merkilegt
hve víða menn geta rekist á dæmi
um þann skilning, að lifandi tengsli
við eigin sögu séu jafngildi spurn-
ingarinnar um að vera eða vera
ekki.
Ekki alls fyrir löngu kom út í
Sovétríkjunum skáldsaga eftir
Tsjingís Ætmatof, ágætan rithöf-
und af þjóð Kirgísa, sem er tyrk-
nesk þjóð í Mið-Asíu. Þar er rifjuð
upp gömul saga af markútum. En
markútar voru þrælar erlendrar
herraþjóðar, sem voru þannig til
orðnir, að ungir Kirgísar sem
höfðu barist gegn innrásarliðinu,
voru teknir höndum og settir í gap-
astokk, krúnurakaðir og dreginn
úlfaldamagi yfir höfuð þeirra. Ef
þeir lifðu af vikudvöl undir
steikjandi sól með þessum umbún-
aði og herfilegum kvölum urðu
þeir markútar - viljalausir þrælar,
sem mundu hvorki föður né móður
og höfðu engar taugar framar til
sfns fólks en gerðu hvað sem þeim
var boðið.
í sögu Ætmatofs segir svo frá
því, að gamall Kirgísi er að jarða
vin sinn og ætlar með hann í fornan
grafreit - en kemst ekki alla leið,
vegna þess að grafreiturinn hefur
lent innan girðingar nýrrar sové-
skrar geimskotastöðvar. Sonur
hins látna, ungur menntamaður úr
höfuðstaðnum, er andvígur öllum
þeim hefðbundnu og sagnhelguðu
siðum, sem vinur föður hans vill
hafa á því að koma föður hans í
gröfina. Hann vill hespa þetta af og
hverfa sem fyrst til' „alþjóðlegs“
(þ.e.a.s. meira eða minna rúss-
nesks) umhverfis höfuðborgar
sinnar, þar sem tæknin ríkir - en á
hana trúir sonurinn öðru fremur og
hlakkar til að hún leysi allan vanda.
Þar kemur, að Edigei, Kirgísan-
um gamla, leiðist þetta hjal, hann
hvessir augun á gestinn og segir: Þú
ert ekki sonur föður þíns. Þú ert
markúti...
áb.