Þjóðviljinn - 12.02.1983, Blaðsíða 17

16 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 12. - 13. febrúar 1983
Rætt við 'Árna Einarsson,
líffrœðing, um
lifnaðarhætti hvala og
ákvörðun hvalveiðiráðsins
Árni Einarsson
Hvalir hafa frá alda öðli verið
taldir með undrum íslands. Á
gömlum landabréfum má sjá
Island þakið spúandi eldfjöllum,
snævi þöktum jöklum, og
goshverum; í sjónum við landið
eru blásandi stórhveli.
Eldvirknin og kuldinn er enn til
staðar, - hvalirnir eru hins vegar
orðnir sjaldséðir nema þá í
hvalstöðinni í Hvalfirði þarsem
ferðarrrenn flykkjast enn að á
vertíðinni.
Um fátt hefur meira verið rætt og ritað
undanfarið en hvalveiðar okkar og af-
stöðuna til veiðistopps Alþjóðahvalveiði-
ráðsins 1986. Umræðan hefur farið út um
víðan völl en þrátt fyrir að sögu hvalveiða
hafi verið gerð nokkur skil, hefur lítið verið
sagt frá þessum friðsömu risum hafsins sem
öll lætin eru út af. Til að fræðast nokkuð um
hvalina almennt og reyndar líka til að
spjalla um fortíð og framtíð hvalveiða á
íslandi, fengum við Árna Einarsson líf-
fræðing til liðs við okkur, en Árni hefur
undanfarin ár verið fulltrúi Náttúrvernd-
arráðs á fundum Alþjóðahvalveiðiráðsins.
Og við byrjum á hinni umdeildu ákvörðun
um veiðibann frá 1986-1990.
Stundarhags-
munum fórnað
„Hvergi í heiminum hefur nokkru sinni
tekist að halda uppi hvalveiðum til lengdar
án þess hafi borið á ofveiði í stofnunum, og
ísland er þar engin undantekning", segir
Árni. „Og það er vissulega sögulegur at-
burður, þegar hvalveiðar eru nú stöðvaðar í
bili eftir fjögurra alda ofveiðisögu. Mark-
miðið er að staldra við, - fá hvalveiðiríkin
til að fórna stundarhagsmunum þannig að
allir geti setið við sama borð, hvalveiðiríki
jafnt sem önnur, og hvalveiðiráðið þurfi
ekki lengur að láta stjórnast af hagsmunum
einstaka fyrirtækja og veiðiríkja. Ég hef
aldrei heyrt neinn í ráðinu halda öðru fram
en að hér sé um verndun á framtíðarauð-
lindum að ræða. Menn sætta sig einfaldlega
ekki við að halda áfram veiðum meðan ekki
liggja neinar raunverulegar upplýsingar
fyrir um hvalastofnana."
- Hefur þú trú á því að við munum geta
hafið hvalveiðar að nýju eftir 1990 eða jafn-
vel fyrr?
„Ég sé ekkert því til fyrirstöðu, en eina
færa leiðin er að stórauka rannsóknir á
hvalastofnunum og beina þeim inn á nýjar
brautir. Það eru gerðar mun meiri kröfur til
hvalarannsókna heldur en fiskirannsókna
og þar kemur til saga hvalveiða um aldir og
ár, sem er ekkert til að stæra sig af.“
- Þú talar um að beina rannsóknum inn á
nýjar brautir?
„Já, - við hefðbundnar hvalarannsóknir,
sem reyndar mætti kalla hvalvciðirann-
sóknir, fást of takmarkaðar upplýsingar,
þar sem eingöngu eru skoðuð þau dýr sem
veiðast. Það hefur verið reynt að fá mæli-|
kvarða á sóknarþungann og með krufning-
um á veiddum dýrum hefur verið lagður
mælikvarði á viðkomuhraða dýranna. Slík-
ar rannsóknir gefa mikilsverðar
upplýsingar en eru samt sem áður langt frá
því að vera fullnægjandi.
„Við vitum
ekki... “
Sem dæmi má nefna að við vitum ekki
hvar hvalirnir halda sig á veturna, - við
vitum ekki hvert samband okkar
veiðistofna er við aðra veiðistofna í Atl-
antshafi, - við vitum ekki hver útbreiðsla
stofnanna er meðan hvalirnir dveljast á haf-
svæðunum í kringum landið og við höfum
ekki nægilega skýra mynd af raunverulegri
stofnstærð. Þessar upplýsingar fást ekki
með hefðbundnum veiðirannsóknum og
meginröksemdin gegn áframhaldandi
veiðum hefur einmitt verið sú að ekki sé
verjandi að veiða úr stofnum sem við vitum
jafn lítið um. Ég bind miklar vonir við
merkingar á hvölum með senditækjum. Til-
raunir með slíkt eru á byrjunarstigi. Merk-
ingar af þessu tagi myndu gera okkur kleift
að fylgjast með ferðum dýranna í smáatr-
iðum.“
- Nú teljast hvalir “sameiginleg arfleifð
mannkyns", en í deilunum á dögunum var
bent á að þetta væru íslcnskir hvalir, íslensk
auðlind sem við ættum sjálf að stjórna
veiðum á innan íslenskrar lögsögu. Á hverju
byggir þessi túlkun; „sameiginleg arfleifð
mannkyns“?
„Staðreyndin er sú að hvalirnir, og þá á ég
við stórhvelin, eru úthafsdýr sem stunda
árstíðabundnar ferðir um höfin. Röksemd-
arfærslan byggir á sömu sjónarmiðum og
hafréttarsáttmálinn, - að úthöfin séu sam-
eiginlegur arfur mannkyns. Þar sem strand-
veiðar hafa verið stundaðar eins og t.d. hér
á landi, er samt sem áður um að ræða dýr og
stofna sem fara um lögsögu margra annarra
ríkja. Sem dæmi má nefna hnúfubakinn.
Hnúfubakar héðan hafa trúlega vetrarstöð-
ur í Karabíska hafinu og ferðast reglubund-
ið á milli. í umræðum um ákvörðun hval-
veiðiráðsins hefur oft verið gert lítið úr af-
stöðu eyríkjanna í Karabíska hafinu, en í
raun og veru er hér um að ræða ríki sem
eiga mikilla hagsmuna að gæta. Hnúfubak-
urinn er hjá þeim á veturna og fæðir kálfa
sína þar en ferðast hingað á sumrin."
- En þó okkur tækist að sýna fram á að
óhætt sé að veiða áfram úr hvalastofnum
hér við land þannig að hvalveiðiráðið teldi
enga hættu á ofveiði, - heldurðu að svo-
kallaðir umhverfisverndarhópar og hvala-
friðunarsinnar sætti sig við þá niðurstöðu?
Manni virðist oft sem þeir líti á hvali eins og
„heilagar kýr“, - þeir leggja ríka áherslu á
að þetta séu skyni gædd spendýr sem mað-
urinn eigi að leyfa að lifa í friði?
„Hreyfingin gegn hvalveiðum er af tvenn-
um toga. Annars vegar eru ríkjandi hrein
dýraverndunarsjónarmið, þar sem menn
segja: það er ljótt að drepa hvali! Ég hef
ekki verið talsmaður þessara sjónarmiða en
skil á hverju þau byggja. Þessi sjónarmið
hafa haft mikið að segja gagnvart almenn-
ingi, - menn eru farnir að skynja hvalina
sem annað en sláturdýr, menn vita meira
um þá, sjá góðar myndir um líf þeirra og
hegðan í sjónvarpi o.s.frv.
Hinn helmingurinn af þessari hreyfingu
er sprottinn af þeirri umhverfisverndarum-
Lýbikumenn í hafsnauö suður af íslandi verjast illhvelum.
Carta marina eftir Olaus Magnus 1539.
................................
ræðu sem var ráðandi á 7. og 8. áratugnum.
Sá hópur lítur á hvalveiðar sem dæmigerv-
ing þeirrar vistkreppu sem við erum að sigla
í og ég held að þessar vistkreppuhugmyndir
hafi haft veruleg áhrif m.a. á ríkisstjórnir
sem gengið hafa í hvalveiðiráðið gagngert
til að hafa áhrif á stjórn hvalveiðanna. Það
er oft erfitt að greina á milli þessara sjón-
armiða, - en þó dýraverndunarsjónarmiðin
geti ráðið miklu, þá held ég samt að þau
verði aldrei ráðandi, enda er um að ræða
tímabundið stopp, ekki allsherjar friðlýs-
ingu.“
Stefnubreyting
- Það var mikið rætt um hlut Bandaríkj-
anna, bæði almenningssamtaka og ríkis-
stjórnar í þessu máli. Því hefur verið fleygt
að Bandaríkjunum veiti ekki af „andlitslyft-
ingu“ í umhverfismálum almennt og hval-
veiðarnar séu heppilegar til þess brúks þar
sem þeir eigi engra hagsmuna að gæta á því
sviði?
„Mér hefur þótt of mikil áhersla lögð á
afstöðu Bandaríkjanna í þessum efnum.
Það hefur t.d. alveg gleymst að danskir
Í'ingmenn skrifuðu einnig bréf og skoruðu á
slendinga að mótmæla ekki banninu.
Annars hef ég í raun aldrei skilið af
hverju Bandaríkin beita sér svo mjög í
þessu máli. Ég hallast þó að því að þessa
hörku þeirra megi rekja til dugnaðar ör-
fárra manna sem hafa beitt sér af alefli gegn
hvalveiðum. En andlitslyftingu þurftu þeir
svo sannarlega einnig. Bandaríkin áttu
stóran þátt í að ofveiða búrhvalinn í N-
Atlantshafi á sínum tíma og voru næstum
búnir að útrýma sandlægjunni við strendur
Kaliforníu. Þeir stóðu sig illa í hvalveiði-
ráðinu árum saman og létu eins og flestir
aðrir eiginhagsmunapólitíkina ráða meðan
þeir stunduðu hvalveiðar. Hér var því um
athyglisverða og tímabæra stefnubreytingu
að ræða.“
- Hafa ekki afskipti hval veiðiráðsins lengst
af fremur stjórnast af efnahagslegum rök-
um en vistfræðilegum?
„Það var í upphafi ekki um neina mark-
vissa stjórnun að ræða, - fremur það að
hvalveiðiþjóðirnar voru að skipta með sér
afla. Hvalveiðiráðið fór ekki að stjórna
veiðunum af viti fyrr en um 1970 en það var
stofnað 1946. Þó var hnúfubakurinn
friðaður 1955, steypireyðurin 1960 og
andarnefjan 1972 vegna ótta um að þessar
tegundir væru að deyja út. Á síðari árum
hefur starf ráðsins fremur beinst að stjórn-
un og þá þróun má fyrst og fremst þakka því
að mörg ríki hættu hvalveiðum, ýmist vegna
ofveiði eða breyttrar pólitíkur. Þau breyttu
um stefnu í ráðinu eins og t.d. Ástralir auk
þess sem fjölmörg ný ríki hafa bæst í ráðið.“
Premur tegundum
útrýmt
- Ef við snúum okkur nú að hvölunum
sjálfum, - þetta er afskaplega fjölbreytt
ætt?
„Það munu vera 78 hvalategundir til í
heiminum. Bróðurparturinn eða 2/3 eru
smáhveli, hnísu- og höfrungategundir. Nú á
tímum þekkjast 15 tegundir hvala hér við
land, 5 skíðishvalir: steypireyður, lang-
reyður, sandreyður, hrefna og hnúfubakur
og 10 tannhvalir: búrhvalur, andarnefja,
háhyrningar, grindhvalur, mjaldur, náhval-
ur, hnísa, svínhvalur, hnýðingur og höfr-
ungur.
Þremur hvalategundum hefur verið út-
rýmt hér við land. Það eru skíðishvalirnir
sandlægja, sléttbakur og norðhvalur. Þær
skíðishvalategundir sem koma hingað enn
eru hrefna, hnúfubakur, langreyður,
steypireyður og sandreyður og áður fyrr
trúlega líka sléttbakur, og sandlægja. Það
er athyglisvert að allar þessar tegundir
nema hrefnan hafa komist í útrýmingar-
hættu á þessari öld, ekki þó vegna þess að
stofnarnir hafi verið orðnir svo litlir, heldur
vegna stjórnlausra veiða. Á síðustu stundu
tókst að bjarga hnúfubaki og steypireyði og
þar sem ísland er eina ríkið sem hefur veitt
langreyði og sandreyði verða þær tegundir
ekkert veiddar 1986-1990 þótt Norðmenn
og Japanir hafi mótmælt banninu.
Þegar búið er að ofveiða stofn er hann
mjög lengi að ná sér. Líftíminn er svipaður
og mannsævin, um 70 ár hjá stórhvelunum,
kynþroska verða dýrin 8-10 ára og kýrnar
bera einum kálfi annað hvert ár, jafnvel
enn sjaldnar. Viðkoman er því mjög hæg og
mjög ofveiddir stofnar eru áratugi, jafnvel
aldir að ná sér. Veiði á sléttbak var t.d. lögð
af hér upp úr aldamótunum síðustu, - en
stofninn hefur ekki sýnt nein batamerki
ennþá.“
- Hvernig er útbreiðslunni háttað?
„Smáhvelin eru með talsvert takmarkaða
ú'tbreiðslu, þ.e. eru oft bundin við ákveðin
Helgin 12. - 13. febrúar 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 17
Hin tegundin sem hefur takmarkaða út-
breiðslu er sandlægjan sem eingöngu er
þekkt í Kyrrahafinu. Engu mátti muna að
Bandaríkjamenn útrýmdu henni með
aðstoð Japana en því tókst að afstýra og nú
er talið að til séu um 10 þúsund dýr af
þessari tegund. Sandlægjan var áður fyrr í
Atlantshafinu einnig en í Riti Jóns
Guðmundssonar lærða „Um íslands að-
skiljanlegar náttúrur“ er að finna greinar-
góða lýsingu á henni. Jón hafði það fram
yfir aðra sem rituðu um hvali til forna, að
hann hafði sjálfur séð þá því að hann var í
slagtogi með Böskum sem stunduðu hér
norðhvalaveiðar. Jón kallar hvaiinn sand-
lægju en það nafn kemur einnig fyrir í þul-
um Snorra-Eddu. Síberíueskimóar hafa
undanþágu til að veiða sandlægjuna til
heimabrúks líkt og Alaskaeskimóarnir
norðhvalinn, en í tyrra komst upp ao kuss-
ar eru að svíkja lit í þessum efnum, því að
sandlægjan er veitt í loðdýrafóður.
Sumar aðrar tegundir stóru hvalanna eru
sjaldgæfar t.d. eru til smáleifar af sléttbakn-
um við Ástralíu, S-Afríku og Nýfundna-
land en sléttbakurinn var áður mjög al-
gengur í öllum heimshöfum."
- Nú eru þessir hvalir hér aðeins á sumrin?
„Já, - þeir koma hingað sunnan að en
halda sig einhvers staðar norðan við mið-
baug á veturna, en menn vita ekki nákvæm-
lega hvar. Norðhvalurinn, sem er íshafsteg-
und hefur hins vegar komið hingað á vet-
urna áður fyrr. í Konungs-Skuggsjá segir
að þegar hann sé veiddur og innyfli hans
opnuð, finnist ekkert óklárt í maga hans því
hans magi sé hreinn og tómur, enda lifi
hann aðeins á regni og myrkri! Þetta var nú
álitið eins og hver önnur bábilja en
staðreyndin er sú að norðhvalurinn, eins og
flestir aðrir skíðishvalir, étur ekkert á
vetrarstöðvunum, þannig að þessi lýsing á
tómum maga hans gæti verið hárrétt.
Hvalirnir koma upp að landinu á vorin í
mars, apríl og maí, aðallega til þess að éta.
Skíðishvalirnir sigta átuna úr sjónum og
reyðarhvalirnir eru með gífurlegar húðfell-
ingar á kokinu sem belgjast út þegar þeir
éta. Skíðishvalir éta ljósátu svo framarlega
sem þeir hafa hana. Yfirleitt safnast þeir
saman á bestu átumiðunum en þar sem
minna er af ljósátu kemur fram nokkur sér-
hæfing í ætisvali. Þó er ekki vitað til þess að
steypireyður éti annað en ljósátu. Lang-
reyðurin fer gjarnan yfir í loðnu, þó hún
geri það yfirleitt ekki hér við land. Sand-
reyðurin er líka í ljósátu, en hún hefur fín-
gerðara kögur á skíðunum og virðist geta
lifað á rauðátu sem er mun smærri en ljós-
átan.
Reyðarhvalirnir velta sér á hægri hlið er
þeir koma í átuflekkina, taka mikinn gúl-
sopa þannig að kokið þenst út og sjórinn
pressast síðan út á milli skíðanna.
Sléttbakurinn og norðhvalurinn hafast
við á svæðum þar sem átan er dreifðari. Þeir
lóna um í yfirborðinu með ginið upp á gátt
og sigta allt í gegnum skíðin jafnóðum.
Hnúfubakurinn beitir aftur aðferð sem ekki
er vitað til um að aðrir noti. Hann kafar
lóðrétt niður og syndir hægt upp í spíral um
leið og hann blæs frá sér. Loftbólurnar
draga átuna með sér upp á yfirborðið og þar
skóflar hvalurinn henni í sig þegar hann
kemur upp.“
- Nú hefur því verið haldið fram að ef
hvalirnir væru ekki veiddir, ætu þeir upp
allan fisk á miðunum?
„Stóru hvalirnir éta ekki fiskinn beint og
lifa ekki á fiski nema að mjög litlu leyti. Það
er helst hrefnan sem er í fiski við strendurn-
ar en við ísbrúnina er hún í ljósátu eins og
aðrir skíðishvalir. Hrefnan er alæta á fisk,
étur sandsíli, loðnu og síld og tegundir sem
eru í torfum.
Það er alls ekki sjálfsagður hlutur að sú
ljósáta sem hvalir éta kæmi öðrum
nytjadýrum að gagni. Þvert á móti leikur
grunur á að í Suðurhöfum megi rekja mikla
aukningu sjófugla til fækkunar hvala, og
bent hefur verið á að þegar norðhvalnum
var útrýmt hér við land fjölgaði fýlnum.
Þarna gæti verið samband á milli, en um
það vita menn hreinlega ekki neitt að gagni.
Allir útreikningar af þessu tagi eru því út í
'hött.“
- Við höfum ekkert minnst á búrhvalinn,
sem var friðaður í fyrra?
„Búrhvalurinn lifir yfirleitt á smokkfiski
en gerir þó þá undantekningu hér við land
að hann lifir hér svolítið á fiski. Heima-
stöðvar hans eru fyrst og fremst í grennd við
Kanaríeyjar og Grænhöfðaeyjar. Búrhval-
urinn er fjölkvænisdýr með mjög flókið fé-
lagskerfi. Snemma vors fara þeir í nokkuð
stórum hjörðum norður á bóginn. Kýrnar,
kvennabúrshafar, kálfar og ung ókyn-
þroska dýr stansa alllangt suður af íslandi
en einstaka fullorðnir tarfar halda áfram
alla leið norður til íslands. Það eru þeir sem
við höfum veitt undanfarin ár.
Búrhvalurinn hefur mjög sérkennilega
siði. Hann kafar lóðrétt og kemur upp á
sama stað aftur. Hann kafar á fleiri hundr-
uð metra dýpi og þess eru dæmi að hann
hafi flækst í sæsímastrengjum á kílómeters
dýpi. Hann er um 15 mínútur á leiðinni
niður og 15 mínútur upp. Venjulega er
hann 50 mínútur í kafi og lengsti tími sem
þekktur er er 80 mínútur. Hann kemur upp
móður og másandi hvílist í u.þ.b. 10 mínút-
ur og blæs 50-60 sinnum.
Búrhvalurinn er með sérstakan útbúnað
tengdan djúpköfun, en það er geymir í
hausnum, fullur af fljótandi lýsi. Andar-
nefjan hefur svipaðan útbúnað en hún kaf-
ar líka mjög djúpt. Þetta er heilmikið líffæri
sem rúmar allt að 4 tonnum af lýsi og búr-
hvalurinn hefur ummyndað aðra nösina í
feiknarmikla blöðru sem umlykur
geyminn. Mun það vera einhver merki-
legast nös í dýraríkinu! Menn vita í rauninni
ekkert um hvernig þetta líffæri vinnur, en
sennilegasta kenningin er sú að hann noti
nösina til þess að kæla lýsið. Við það
storknar lýsið hægt og hægt og eðlisþyngd
dýrsins breytist svo það á auðveldara með
að kafa.
Meðalveiði síðustu þriggja áratuga er 83
dýr á ári hér við land en meðalaldur veiddra
dýra hefur farið talsvert lækkandi undan-
farin ár. Það á svo að heita að búrhvalurinn
hafi verið friðaður 1982 en Japanir mót-
mæltu banninu og munu því trúlega halda
veiðunum áfram. íslendingar gerðust hins
vegar aðilar að samkomulaginu um friðun
hans eftir að hafa setið hjá við atkvæða-
greiðslu hvalveiðiráðsins, enda töldu þeir
sig fá hærri langreyðarkvóta í staðinn.“
- Nú er hrefnan sögð mikilvæg fyrir
nokkra staði á landinu. Hvernig er ástand
þess stofns?
„f raun og veru vitum við fátt að gagni.
Hrefnunni í N-Atlantshafi er skipt f 3
veiðistofna en lítið er vitað um samgang
milli þeirra. Grænlandsstofninn er veiddur
til heimabrúks, - það eiga að heita frum-
stæðar veiðar en þeir bera sig nákvæmlega
eins að og við. íslendingar hafa undanfarið
mátt veiða 200 dýr úr stofninum norðan
íslands og Norðmenn 120, en það er N-
Austur stofninn sem er Iangmest veitt úr og
Norðmenn sitja einir að. Kvótinn þar er um
1700 dýr og þeir gera út um 90 hrefnubáta.
Rökin gegn hrefnuveiðunum eru þau sem
áður eru nefnd að ekki sé verjandi að veiða
úr stofni sem við vitum jafn lítið um og raun
ber vitni og eina leiðin er að auka rannsókn-
ir ef við ætlum að hefja veiðarnar að nýju7‘
höf, en stóru hvalirnar
eru alheimsborgarar og
finnast í öllum heimshöfum.
eru þó undan tvær
irs vegar
sem einnig
hefurverið kallaður Græn'
lands-sléttbakur, og hins vegar
sandlægjan. Norðhvalurinn er
bundinn við íshafið og var áður fyrr
beggja vegna heimskautsins, norðan
við Island og við Alaska. Honum
varútrýmt hérvið land á 17., 18. og 19. öld
,og er nú sennilega útdauður í Atlantshafi.
Til eru litlar leifar Alaskamegin og þetta er
eina tegundin sem er í bráðri útrýmingar-
hættu. Alaskaeskimóar hafa leyfi til að
veiða úr þessum stofni ennþá, en vonandi
verður það stöðvað sent fyrst.
Jón lœrði
og sandlœgjan
Sandlægjan, sem
Jón lærói lýsti.
Einnig henni hefur
veriðútrýmt úr
Atlantshafi en
Kyrrahafsstofninum
tókst a& bjarga á
sí&ustu stundu.
Sandlægjan la&arnú
aðtúrista vi&
strendur Kaliforniu
og í Mexícóflóa.
Stey pirey&urin, —
stærsta dýr jarðar
fyrr og sídar, ver&ur
25-27 metra löng.
Kálfurínn er 7 metra
langur vi& fæ&íngu
og eráspenaí
kringum 7 mánu&i.
Steypirey&urin var
fri&uð 1960 og vir&ist
fara hægt f jölgandi.
Nor&hvalurinn,
íshafstegund sem
útrýmt vari
Atlantshafinuá
síðustu öld, og lesa
má um í Konungs-
Skuggsjá. Við Alaska
erutil nokkur
hundruð dýr að því er
talið er og þetta er sú
eina tegund
stórhvela sem er i
brá&ri
útrýmingarhættu.
Sandrey&urin getur
orðift allt a& áttræð.
Sum árin sést hún
ekki hór vi& land og
vei&ln hefur verið
breytileg, 0-240 dýr
á ári, me&altalíð er
65dýráári.
íslendingar eru eina
þjó&in sem hefur
veitt sandrey&i a&
undanfömu.
Hnúfubakurinn var
fri&a&ur 1955. Hann
myndar fjölbreytileg
hljóðog syngur
langtímum saman
umfengitímann.
Hann hefur líka sína
eigin a&ferð vi& a&
reka Ijósátuna upp á
yfirbor&i&.