Þjóðviljinn - 02.06.1985, Blaðsíða 8

NÁTTÚRAN I
í Snœfellsjökli
Ari Trausti Guðmundsson skrifar
í janúarbyrjun á þessu
ári var Bjarnarfjall (Beeren-
berg) á Jan Mayen allmikið
í fréttum vegna lítils eld-
goss sem þar varð á þeim
tíma. Stundum er Bjarnar-
fjalli og Jan Mayen líkt við
utanvert Snæfellsnes.
Eyjan er löng og mjó og á
norðausturendanum trónir
um 2300 metra jökulkrýnd
eldkeila. Snæfellsnes er
líka langt og mjótt með fag-
urlaga eldfjalli vestast. Að
vísu er það um 850 metrum
lægra og nokkuð minna að
rúmmáli en systkinið í
norðri en engu að síður vel
vaxið og líka með dágóðan
jökul á kollinum (10-15
ferkm.). Svo tilheyra gos-
bergstegundirnar sem
koma upp í gosum á Jan
Mayen og Snæfellsnesi
sömu bergtegundaröðinni
og í báðum tilvikum er
virknin fremur lítil og venju-
lega langt á milli gosa.
Snæfellsjökull hlóðst upp í
gjósku- og hraungosum í tugþús-
undir, ef ekki hundruð þúsundir
ára. Nesið liggur þvert á stefnu
gosbeltanna á miðju íslandi og
skiptar skoðanir eru um það
hvernig skýra megi þetta hliðar-
gosbelti sem skreytir Vestur-
landið svona einangrað frá meg-
ineldvirknissvæðunum.
Ætla má að kvikuhólf sé undir
Snæfellsjökli. Pegar ekki gýs úr
því beint upp í gegnum fjallið,
opnast sprungur á aflöngu svæði í
Iáglendinu við jökulinn eða á
hálsunum næst honum. Svæðið
nær frá Öndverðanesi í norð-
vestri, á ská yfir og umhverfis
Jökulinn alla leið að Búðum og
Búðakletti í suðaustri. Ásamt
með eldkeilunni er það skilgreint
sem eldstöðvakerfi, Þarna eru
allmargar litla sprungueldstöðvar
(gígaraðir) eða stakir gígar (eins
og Búðaklettur) sem allir eru
eldri en landnám en einhverjar
eldstöðvanna kunna þó að vera
frá því eftir Kristburð.
Nokkur stórgos
Á síðustu 10.000 árum (á nú-
tímanum) hefur vafalítið oft
komið upp eldur í Snæfellsjökli
Undur kynlífsins
Fyrst eru allir hommar
svo giftast þeir konum!
úr sprungum í hlíðunum, svipað
og sást á fyrstu dögum Heklu-
gossins 1970.Finna má ummerki
eftir 10-20 slík gos. Þá hafa fá-
einir gígar opnast í hlíðunum
hverju sinni og hraunstraumar úr
basalti (blágrýti) runnið niður
þær, stundum allt til sjávar.
Kannski hefur samtímis verið
einhver virkni í toppgíg fjallsins,
a.m.k. stundum. Ef til vill urðu
slík smágos síðast fyrir 1200-1750
árum.
Stóru Snæfellsjökulsgosin eru
eiginlega betur þekkt en hin
smærri þótt lengra sé liðið frá því
að þau skóku hornsteina nessins
en fyrr er getið. Þá er um að ræða
öflug gjóskugos sem spúa gjósku
vítt og breitt með skýrum um-
merkjum. Hraunrennsli fylgir
hugsanlega á síðari stigum hvers
goss. Er nú vitað um þrjú stórgos
í Snæfellsjökli á nútíma.
Töluverðar
hamfarlr
Fyrir 7000-9000 árum kom upp
mikið gjóskugos í jöklinum.
Gjóskan er ljós, sögð vera súr og
ganga slíkar bergtegundir undir
nafninu líparít meðal almenn-
ings. Gjóskulagið hefur aðallega
fundist á svæði frá Ólafsvík yfir í
Kolgrafarfjörð og er þykkt lags-
ins frá 20 sm til u.þ.b. 50 sm á því
svæði.
Annað stórt gos varð fyrir um
3900 árum. Gjóskulagið hefur
verið rekið allt til Stykkishólms
og það er yfir 20 sm þykkt við
Olafsvík. Nálægt fjallinu ber það
ýmis einkenni þess að hafa sópast
niður hlíðarnar í jökulhlaupi.
Þriðja gjóskugosið varð fyrir um
1750 árum. Þá hefur orðið
sprenging á fjallinu og allþykkt
gjóskulag breiðst út til norðurs og
austurs, sum staðar 20-30 sm
þykkt. Mikið af gjóskunni hefur
fallið í Breiðafjörð og hvítur vik-
ur á Barðaströnd kann að vera
ættaður úr þessu gosi. í gosinu
kom líka upp svartur vikur og má
vel vera að hraun hafi runnið og
menn hafa látið sér detta í hug að
hluti af fjallstoppinum hafi hrun-
ið í sprengingunum. Nú sést vel
að toppgígurinn er opinn til
norðurs og alls ekki víst að jökul-
rof hafi brotið fjallið fram þeim
megin. Rúmmál gjóskunnar er
óþekkt en getur verið yfir 1000
milljón rúmmetrar (yfir 1 rúm-
kílómetri) sem myndi skipa
svona gosi á bekk með Heklugos-
inu 1104 og mörgum öðrum
gjóskugosum af stærri gerðinni
hérlendis.
Engin óstœða
til ótta
Sambíar heitir örsmá og ein-
angruð þjóð sem býr upp í
fjöllum á Nýju-Gíneu í því ríki
sem nú heitir Papúa. Þeir hafa
svo sérstæða kynlífssiði að
vísindamenn ætla að leita hjá
þeim svara við því, hvers
vegna sumir karlar eru hómó-
sexúlistar eða hneigðir til
sama kyns, en aðrir ekki.
Fræðimenn hafa lengi deilt um
það, hvað ráði mestu um það, að
sumir menn hneigjast að sama
kyni. Sumir leggja mesta áherslu
á það, að verðandi hommar taki í
arf einhverja þá hormóna sem
hafa áhrif á kynhneigð þeirra í
þessa sérstöku átt. Aðrir telja, að
drengir séu aldir upp tii að vera
hommar með því að venja þá á
einhverskonar mök við sama
kyn. Sálfræðingar hafa og verið
mikið við hugann við það, að
samkynshneigð mótist gjarna í
bernsku hjá þeim drengjum sem
eiga sér sterka og afskiptasama
móður en veikgeðja föður.
En nú er að segja frá Sambíum
á Papúa. Þeir láta drengi alast
upp í góðu yfirlæti hjá mæðrum
sínum þar til þeir eru svosem tíu
ára gamlir. Þá eru þeir teknir út í
skóg og vígðir inn í karlasamfélag
með því að veita kynferðilega
þjónustu ungum og ógiftum
körlum ættbálksins. Tengist það
við hana, að þeir eiga að gleypa
semjnest af sæði - en það er svo
tengt þeirri trú Sambía að með
sæðinu fái menn í sig hugprýði og
þrótt til að standa sig vel á
veiðum eða í stríði við grann-
anna. Þegar svo drengirnir eru
sjálfir kynþroska fá þeir þessa
sérstæðu þjónustu hjá enn yngri
strákum. En þegar ungir menn
eru um tvítugt, þá giftast þeir og
lifa í „venjulegu" kynlífi með sín-
um konum upp frá því. Og fer
sáralítið fyrir því að giftir menn
sýni áhuga á drengjum.
Þetta þykir allt saman beinast
gegn þeirri kenningu að hómó-
sexúalismi sé áunnin í uppeldi, en
styðja miklu fremur það, að hann
sé meðfæddur - enda þekkist
hann í hinum ólíkustu samfé-
lögum. Dæmið frá Papúafjöllum
gæti og bent til þess, að hvað sem
líður þessum venjulegu kyn-
hneigðum, sem yfirgnæfandi
meirihluti fólks fylgir, þá geti
ákveðið sambýlismynstur breytt
því ef henta þykir - og ef það er
„eitthvað sem allir gera“. Því það
fylgir sögunni aö ungir menn á
Sambía láti sér vel líka hið hóm-
ósexúala skeið ævinnar - þótt sú
reynsla komi svo ekki í veg fyrir
að þeir síðar meir sinni konum
sínum oft og mikið.
(byggt á Spiegel)
Af ofanskráðu má ráða að
Snæfellsjökull er ekki útkulnað
eldfjall eins og margir halda.
Hins vegar er langt milli gjósku-
gosanna og hraungosin eru vafa-
lítið smá úr hlíðarsprungum. Það
gætu liðið 1000-2000 ár þar til
næsta stóra gjóskugos getur hrellt
nokkurn mann og ef til vill eru
gos af því tæi úr sögunni í fjallinu.
Eldfjöll reskjast og deyja eins og
mörg önnur náttúrufyrirbæri.
Síðasta gos á Snæfellsnesgosbelt-
inu varð ekki í kerfinu kringum
Snæfellsjökul heldur skammt frá
Hítardal. Þar nær gíga- og
sprungusvæði norðan af nesinu,
frá Berserkjahrauni og yfir í
Norðurárdal í Borgarfirði. Það er
kennt við Ljósufjöll sunnan við
Stykkishólm. Umrætt gos kom
upp þar sem nú eru Rauðhálsar
skammt frá landsfrægri Eldborg
(sem sögð er á Mýrum en er í
Kolbeinsstaðahreppi) fyrir um
1000 árum. Þar er líklega komið
gosið í Landnámu sem löngum
hefur verið tilfært Eldborginni.
Eldborg og tengdir gígar eru mun
eldri.
Það er engin sérstök ástæða
fyrir íbúa sveita og kauptúna á
Snæfellsnesi að óttast Jökulinn
hvíta. Nóg er að horfa á hann
með hæfilegri virðingu.
Drengir af Sambíaþjóð: hegðunarmynstrið er tengt trú fólksins á það hvernig karlar verði djarfir vígamenn.
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 2. júní 1985