Þjóðviljinn - 20.09.1987, Blaðsíða 12

„Ég gekk út úr húsi mínu og
tók eftir því að göturnar voru
mannlausar. Þar sem ég hafði
ekkert útvarpstæki, vissi ég ekki
hvað var að gerast. Ég hélt í átt-
ina að miðbænum og leit inn til
gamals kennara. Kona hans tók á
móti mér grátandi og spurði mig
hvort ég hefði ekki heyrt tíðind-
in: það væri verið aðfremja
valdarán. Gamli kennarinn var í
skólanum að leiðrétta verkefni
og ákvað ég að fara þangað. Mér
tókst að komast framhjá her-
mönnunum og finna kennarann,
og út úr skólagluggunum sáum
við flugvélar kasta sprengjum á
forsetahöllina. En við trúðum
ekki okkar eigin augum: forseta-
höllin - La Moneda - var helgur
staður, og engum datt í hug að
eftir svo langa lýðræðisstjórn í
landinu myndi nokkur voga sér
að gera árás á hana. „Þetta hlýtur
að vera einhvers staðar annars
staðar, lengra í burtusögðum
við. En það var ekki um að vill-
ast.”
Þannig lýsir Isabel Allende þeim
eftirminnilega degi í september
1973, þegar herinn í Chile gerði upp-
reisn gegn Salvador Allende, lög-
legum forseta landsins og föðurbróð-
ur hennar sjálfrar, og hrifsaði til sín
völdin. En á þeim degi voru örlög
hennar sem rithöfundar ráðin, þótt
hún gerði sér það engan veginn Ijóst.
Þegar hún er spurð að því hvers
vegna hún hafi farið að skrifa þær
skáldsögur sem hafa gert hana fræga
víða um lönd - og fyrst „Hús and-
anna”, sem nýkomin er út á íslensku
í þýðingu Thors Vilhjálmssonar, -
byrjar hún þá sögu gjarnan í útlegð-
inni í Venesúela. Én hún yfirgaf
Chile þó ekki strax eftir valdaránið.
„Ég var sú eina úr fjölskyldu All-
endes sem fór ekki strax. Sendiráð
Mexíkó skaut t.d. skjólshúsi yfir
eiginkonu og dætur Allendes, og
fóru þær síðan í útlegð til Mexíkó. A
þeim tíma þegar valdaránið var
framið vann ég við sjónvarpið og sá
þar um ýmsa þætti, einnig stjórnaði
ég barnablaði, skrifaði í kvennatíma-
rit, gerði fréttakvikmyndir og samdi
leikhústexta, sem sýningar voru unn-
ar upp úr í samvinnu við leikhúsfólk.
Ég var því nokkuð þekkt og var það
ástæðan fyrir að ég þurfti ekki að
flýja þegar í stað. Ég hélt líka að
þetta ástand myndi ekki vara lengi.
Vegna þess hve löng hefð var fyrir
lýðveldi í Chile, var ég sannfærð um
að lögleg stjórn myndi fljótlega kom-
Einar Már Jónsson rœðir við Isabel Allende, einn af gestum bók-
menntahátíðar, um Suður-Ameríku, Salvador Allende, bókmenntir
og sitthvað fleira
ast til valda að nýju. Vildi ég taka
þátt í baráttunni.
Fyrst eftir valdaránið vann ég við
hjálparstarf í fátækrahverfum í sam-
vinnu við kaþólsku kirkjuna. Ég er
ekki kaþólsk sjálf, en þetta var eina
starfsemin af þessu tagi sem var
leyfð. Ástandið var skelfilegt: það
voru listar yfir fólk sem mátti ekki
vinna, og menn dóu úr hungri. Marg-
ir sátu í fangabúðum, urðu að sæta
pyndingum, eða voru hreinlega
„týndir”, og alls staðar voru bjargar-
lausir flóttamenn. Smám saman varð
staða mín ótrygg, og 1975, einu og
hálfu ári eftir valdaránið, flýði ég úr
landi til Venesúela með fjölskyldu
mína. - En mín saga skiptir ekki
máli, það eru svo margir sem hafa
orðið að þjást miklu meira en ég.”
En hvers vegna fórstu svo að skrifa
skáldsögur?
„Ég hafði verið blaðakona allt
mitt líf, og þannig unnið með orðum.
En þegar ég kom til Venesúela, fékk
ég ekki neina slíka vinnu, og því lenti
ég í margra ára þögn. Svo gerðist það
að afi minn dó árið 1981. Þegar hann
lá fyrir dauðanum, byrjaði ég á löngu
bréfi - þar sem ég var víðs fjarri hon-
um í útlegðinni - til að segja honum
að ég hefði ekki gleymt neinu af því
sem hann hafði sagt mér um fyrri
tíma og sína eigin ævi, og því myndi
það ekki glatast. Þótt ég vissi að
hann myndi aldrei fá bréfið, hélt ég
áfram að skrifa á hverri nóttu. Eftir
eitt ár var handritið orðið 500 bls. að
lengd og þá vissi ég að það var skáld-
saga: bréfið hafði þannig af sjálfs-
dáðum breyst í eitthvað allt annað,
en ég hafði ekki verið mér meðvituð
um það sem ég var að gera. Þetta
starf var e.k. „hreinsun” eða „ka-
þarsis” fyrir mig: ég hafði þörf fyrir
að skrifa og segja frá. En ýmsu þurfti
ég að breyta eftir á, þegar verkið var
orðið að skáldsögu. Ég vissi t.d. að
Esteban Trueba - en fyrirmynd hans
er afi minn - hefði aldrei sagt frá
ýmsum málum, t.d. ástamálum sín-
um, en hann hefði getað skrifað um
þau. Ég varð þannig að gefa skýringu
á hvernig sögumaður gat vitað um
ýmislegt sem fram kemur í sögunni.”
Nú virðist þessi skáldsaga, „Hús
andanna”, vera e.k. mynd af sögu
Chiles á þessari öld, sem birtist lesand-
anum í gegnum örlög nokkurra kyn-
slóða einnar fjölskyldu - þinnar eigin
móðurfjölskyldu. En hefði ekki verið
ncertcekara að láta þessa sögu speglast
í annarri fjölskyldu, föðurcett þinni,
þar sem frcendi þinn, Salvador All-
ende, hefur nú einmitt stuðlað að því
að móta hana meira en flestir aðrir?
„Ég þekkti Salvador Allende
mjög vel. Þar sem foreldrar mínir
skildu þegar ég var barn að aldri, var
ég tengdari honum en mínum eigin
föður. Öll tengslin við föðurfjöl-
skyldu mína voru í gegnum hann.
Salvador Allende var mjög hrífandi,
fullur af gamansemi og hafði mikla
persónutöfra, - „karisma” eins og
sagt er. En sú ábyrgð og það hlutverk
sem hann fékk ollu því að hann hefur
gengið í gegnum e.k. „myndbreyt-
ingu” og orðið að sögulegri persónu.
Nú eftir dauða hans er hann ekki
lengur föðurbróðir minn, hann er
tákn í sögunni. Ég á því ekkert með
að nota hann í skáldsögu og mfnnka
hann niður í einhverjar fjölskyldu-
víddir.
Þegar þú skrifar „Hús andanna”
erlu í útlegð að skrifa um heimaland
þitt, sem þú hefur ekki séð í ein sex ár.
En Chile er stórt land. Þekktirðu það
vel áður en þú neyddist til að yfirgefa
það?
{Chile ferðast lágstéttarfólk mikið
af því að erfitt er að fá vinnu: námu-
menn úr suðurhéruðunum þurfa
kannske að gerast fiskimenn syðst í
landinu. Menn úr borgarastéttinni
og miðstéttinni - sem ég er komin úr
- ferðuðust hins vegar ekki mikið
þegar ég var í landinu. En ég fór samt
víða vegna starfs míns sem blaða-
maður og því þekki ég land mitt
mjög vel. Mér fannst það fallegasta
land í heimi - og þó hafði ég ferðast
víða um lönd í æsku þar sem stjúp-
faðir minn var í utanríkisþjónustunni
- og ég ætlaði aldrei að fara þaðan.
Chile er ekki stórt en það er langt: í
því eru allar tegundir loftslags og
Íandslags í heimi. í norðri er eyði-
mörk sem er þurrari en Sahara, svo
er óralöng ströndin og rétt fyrir
innan hana fjöll þakin eilífum snjó. í
suðri eru eyjar, eldfjöll og vötn.
Suðrið er fegurst. Þar er undarlegur
gróður, sem nefnist „kaldur frum-
skógur”.
Eru þar indíánar?
í Chile er sáralítið eftir af indíán-
um, því að þeir hafa langflestir verið
drepnir. Þeir eru alveg horfnir úr
syðsta hlutanum, en skammt fyrir
norðan hann eru um tvö hundruð
þúsund Mapuche-indíánar á sérstök-
um svæðum. Eru það afkomendur
Arákanna hinna fornu sem frá er
sagt í sögum. Á slóðir þeirra hef ég
komið og dvalist með þeim. Salva-
dor Allende hafði áætlanir um að
skipta stórum landareignum milli
indíána. Þetta var ein af ástæðunum
fyrir valdaráninu, og eftir það misstu
Mapuche-indíánarnir það sem þeir
höfðu fengið.
Hvar staðseturðu skáldsöguna
„Hús andanna”?
Hún gerist fyrir sunnan höfuð-
borgina, en þó ekki í mjög mikilli
fjarlægð frá henni. Af lýsingunni má
sjá, að jarðeignin „Maríurnar þrjár”
eru í miðdalnum í Suður-Chile. En
það er rétt að hún endurspeglar á
vissan hátt söguChiles, og geta menn
tekið eftir því að tónn skáldsögunnar
breytist mjög í lokin: þar verður hún
nánast eins og frásögn í blaði. Á
þennan hátt vildi ég koma ýmsu til
skila sem skipti mig miklu máli.
En í byrjun er sagan mjög í súrreal-
ískum anda ...
Alejo Carpentier sagði einu sinni,
að í rómönsku Ameríku væri það
daglega lífið sem væri súrrealískt, við
lifðum þar í furðuveröld, og bjó
hann til hugtakið „töfraraunsæi” yfir
túlkun þess í bókmenntum. Fyrir-
myndin að Clöru í „Húsi andanna”
er amma mín: Hún var skyggn og
talaði við anda, og hún gat leikið á
píanó með lokið yfir nótunum,
reyndar ekki nema auðveld lög (Isa-
bel Allende brosir kankvíslega). Nú
eru þrír áratugir síðan hún lést, en
hún er alltaf nálægt mér og ferðast
með mér. Hún er hjá mér núna. En
hvað sögu snertir má segja að hún sé
tvenns konar: annars vegar opinber
saga, og hins vegar sú saga sem er
bönnuð. Það er sú saga sem konur
segja, það er saga um fátækt, ótta,
kúgun, en líka von, þolinmæði og
samstöðu. Þess vegna hafa konur svo
stórt hlutverk í „Húsi andanna”. í
minni fjölskyldu voru mjög sterk og
náln tengsl milli móður og dóttur og
milli ömmu og dótturdóttur.
Reyndar má segja, að aðalkvenhetj-
urnar, Nivea, Clara, Blanca og Alba
- sem allar bera nöfn tengd birtu og
hvítum lit - séu fjórar ólíkar hliðar á
sömu persónunni. Andarnireru ekki
beinlínis vofur, heldur eru þær sterk-
ar ástríður fjölskyldunnar, - þær eru
falin orka hússins.
Álítur þú að til sé einhver sérstök
veröld kvenna?
Það held ég ekki, en það eru til
margar víddir í tilverunni, og held ég
að konur geti nálgast ýmsar aðrar
víddir en karlmenn, ekki vegna þess
að þær eru konur, - ekki af neinum
líffræðilegum ástæðum - heldur
vegna uppeldis síns. Karlmenn eru
röklegri, en konur standa nær
töfrum og tilfinningum og því sem er
andlegt.
Hvað finnst þér um þá kenningu
Robbe-Grillet, sem hann boðaði í
fyrirlestri sínum að til séu tvenns kon-
ar skáldsögur, - frásagnir þar sem
sögumaður er e.k. „guð” og veit öll
skil á rökum þess sem hann segir frá,
því semfram fer á ytra borðinu og því
sem gerist í hugskoti persónanna, og
svo sögur meðvitundar sem skilur ekki
og er að leita?
Þetta er allt of einfalt, það eru til
miklu fleiri kostir en þessir tveir.
Stundum finnst mér sjálfri að ég sé
„guð” þegar ég er að segja frá, en
stundum er ég leitandi. 1 Finnlandi
var mér sagt að helsta verkefni bóka
þar væri einmanaleikinn, en í bók-
menntum Rómönsku Ameríku snú-
ast skáldsögurnar um miklar ást-
ríður. Þar er lífið sjálft svo öfgafullt
og snýst um gagnstæða póla, ást og
ofbeldi. Kynlífið er fullt af ofbeldi,
og það er ekkert öryggi. En annars
vil ég ekki tala um bókmenntir. Bók-
menntir eru eins og ást: það þarf
framkvæmdir en ekki orð.
Fylgist þú vel með því sem gerist í
Chile?
Móðir mín býr þar enn, hún skrif-
ar mér á hverjum degi og við tölum
oft saman í síma. Ég held þess vegna
að ég fylgist vel með, en það er líka
til leynilegt líf sem maður getur ekki
þekkt nema með því að búa á staðn-
um. Önnur skáldsaga mín fjallaði
um nýlega atburði í landinu og var
bæði byggð á upplýsingum sem ég
hafði aflað mér áður en ég fór í út-
legð og á rannsóknum sem ég gerði
síðar. Þar segir frá því þegar lögregl-
an myrti fimmtán manns og faldi lík-
in í gamalli námu. Fimm árum síðar
var presti skýrt frá því í skriftamálum
hvar þau væri að finna. Sagði hann
kardináia frá málinu og ljóstraði
kirkjan upp um felustað líkanna
áður en lögreglan kæmist á vettvang
til að koma þeim undan. Ég vildi
skrifa um tilfinningar þeirra kvenna
sem misst höfðu ættingja og ástvini á
þennan hátt og síðan fundið líkin
köngu síðar. En yfirleitt hverfa
menn fyrir fullt og allt svo að ekki
finnst af þeim tangur eða tetur.
Hvernig lýst þér á ástandið í Chile
nú?
Ég var heilluð af því sem Salvador
Allende vildi gera. Hann vildi fram-
kvæma umbætur á fyllilega lýðræðis-
legan hátt og virti öll mannréttindi.
Þá var hægt að gera byltingu í Chile í
fullu frelsi: ef honum hefði tekist
þetta ætlunarverk sitt, hefði það haft
í för með sér grundvallarbreytingar í
allri Rómönsku Ameríku. Nú er
vandinn sá, að vegna lýðræðishefðar
landsins kunnum við ekki að berjast
gegn einræði. Þróunin hefur orðið sú
að miðstéttarmenn hafa smám sam-
an orðið að öreigum, og öreigarnir
að utangarðsmönnum, en hluti af
íbúunum, iðjuhöldar, bankamenn,
jarðeigendur og herforingjar, hafa
hins vegar auðgast mjög. En Chile er
að því leyti líkt Paraguay, að ein-
ræðið er bundið við persónu einræð-
isherrans. Það er engin herforingja-
klíka sem stendur á bak við það. Ef
hægt er að losa sig við Pinochet,
verður ástandið betra. Kirkjan hefur
reynt að hjálpa fórnarlömbunum og
halda uppi samskiptum við einræð-
isstjórnina: á þann hátt hyggst hún
bæta ástandið. En ég held að kirkjan
sé ekki eins sterk og talið er, og
menn urðu fyrir vonbrigðum með af-
stöðu páfa. Hvað sem því líður
aukast óvinsældir Pinochet stöðugt,
og nú er það aðeins örlítill hluti íbú-
anna sem styður hann.
Hvaðfinnst þér um ísland, þegar þú
kemur hingað og ert upprunnin í svo
fjarlœgu og ólíku landi?
ísland er töfraland og ólíkt öllu
öðru. Landslagið er eins og á tung-
linu. Mér datt í hug norðurhluti Chil-
es, þar sem landið er eyðimörk með
gígum, en samt er þetta tvennt ólíkt.
Svo eru íslendingar „vinnubyttur”.
Þeir vinna mikið, en að því loknu eru
þeir fullir af draumum og sögum.
Þeir hafa allir átt geggjaða ömmu
eða eitthvað af því tagi sem er í frá-
sögur færandi.
Isabel Allende skýrði frá því í
sjónvarpi að hún hefði m.a. komið til
íslands vegna þess að hún hefði
fundið það á sér að hér myndi hún
„finna sögu”. Þegar hún tók þátt í
umræðum um nútímaskáldsögur í
Norræna húsinu, daginn eftir að of-
anskráð rabb fór fram, las hún upp
bréf frá íslendingi, sem henni hafði
borist þá um morguninn. í því stóð:
„ef þú hefur enn ekki fundið neina
sögu á íslandi skaltu tala við mig ...”
e.m.j.
r 11
30 mín. staðarsímta! .
eftir kl. 18.00 og um helgar kostar
3 mfn. staðarsímtal
18.00 og um helgarkostar
eftirkl.