Þjóðviljinn - 09.12.1988, Síða 29

GESTUR
GUÐMUNDSSON
MEÐ GESTS AUGUM
Metnaðarleysi
Ríkissjónvarpið hefur að und-
anförnu sýnt þætti um liðin ár,
byggða á annálum sem sjónvarp-
ið hefur jafnan gert í árslok, auk
þess sem Árni Gunnarsson og
Edda Andrésdóttir hafa bætt við
viðtölum og öðru efni, þar sem
atburðum viðkomandi árs er fylgt
eftir frá sjónarhóli nútímans.
Þessir þættir hafa verið hinir
fróðlegustu og um margt vel
gerðir. Þó læðist sú hugsun að
áhorfandanum að sjónvarpið hafi
enn einu sinni látið gott tækifæri
allt of illa nýtt.
Sjónvarpsannálar frá lokum
hvers árs eru ekki bara mikil
heimild um það sem gerðist það
ár. Þeir eru enn fremur heimild
um þá þröngsýni sem jafnan gætir
þegar menn gera upp nýliðna at-
burði, og þeir eru ekki síst hei-
mild um þröngan sjóndeildar-
hring fréttastofu Sjónvarps á
liðnum árum (og um leið ábend-
ing um þá þröngsýni sem enn
ræður þar ríkjum). Það virðist
hins vegar ekki hafa vakað fyrir
Sjónvarpinu að fá nýtt og ferskt
fréttamat og endurskoðun á fyrra
fréttamati, fyrst það réð Árna
Gunnarsson fyrrverandi frétta-
mann sem annan umsjónarmann
þáttanna. Sjónarhorn hans og
Eddu hefur aldrei orðið verulega
frábrugðið því sem einokunar-
fjölmiðlar ríkis og Morgunblaðs
höfðu á sínum tíma.
Áður en ég fer nánar út í þá
sálma, langar mig til að víkja að
því hversu handahófskennt efnis-
valið hefur oft verið í þáttunum.
Einna skýrasta dæmið var viðtal-
ið við Þorstein Eggertsson texta-
höfund í upprifjun ársins 1973, en
svo vill til að Þorsteinn var að
mestu atvinnulaus við textagerð
einmitt þetta ár. Þorsteinn var af-
kastamikill textasmiður á árun-
um 1965-8 og eftir 1975 en fram-
an af 8. áratugnum var ensk
textagerð allsráðandi meðal
popptónlistarmanna. Það hefði
verið vel við hæfi að tala við Þor-
stein í tilefni einhvers af þeim
árum, þegar orð hans hljómuðu í
eyrum landsmanna dag hvern, en
ekki vegna 1973. Aðrir hefðu get-
að gert betur grein fyrir því hvers
vegna poppararnir sungu á ensku
þetta ár.
Það var alveg jafn vandséð,
hvað fyrirsætustörf Guðmundar
jaka fyrir Einar Jónsson einhvern
tímann fyrir fjörutíu árum áttu
skylt við árið 1968, og í þættinum
um árið 1971 var farið mörgum
orðum um Tómas Guðmundsson
skáld af því tilefni einu að hann
varð sjötugur það ár. Kaflinn um
Tómas var reyndar alveg dæmi-
gerður fyrir þann skort á sögu-
legu endurmati sem hefur ein-
kennt þessa þætti. Svo vill til að
fyrir örfáum vikum var þáttur um
Stein Steinarr skáld, þar sem
vottaði fyrir slíku endurmati.
Þorgeir Þorgeirsson minnti á það
að Tómas er ekki eina borgar-
skáld okkar, þótt borgarastétt
bæjarins hafi löngum reynt að
setja hann einan á þann stall.
Steinn Steinarr er meðal þeirra
sem túlka aðra reynslu af Reykja-
vík, þá reynslu aðkomumannsins
sem flestir Reykvíkingar þekktu
af eigin raun um það leyti sem
þeir Tómas og Steinn ortu ljóð
sín. Steinn elskaði Reykjavík
ekki síður en Tómas og reisti
borginni ekki síðri minnisvarða,
en ljóð Steins eru hlaðin gagnrýni
og túlka miskunnarleysi frumbýl-
ingsáranna. Þess vegna finnst
borgarastéttinni betra að reisa
Steini sinn stall einhvers staðar
utan hins áþreifanlega veruleika,
sem skáldi tilvistarkreppu og
formbyltingar. Ekkert nýtt mat
af þessu tagi kom fram í þættinum
um 1971, heldur flutti Morgun-
blaðsritstjórinn gömlu tugguna
um Tómas enn einu sinni.
Reyndar finnst mér þátturinn
um 1971 lakastur þáttanna, hvað
snertir sögulegt mat. Stórum
hluta þáttarins var varið til upp-
rifjunar á Viðreisnarstjórninni,
og er það í sjálfu sér eðlilegt,
vegna þess að á því ári lauk 12 ára
valdatíma Viðreisnar. Hins vegar
er afar óeðlilegt að Gylfi Þ. Gísla-
son var látinn sjá svo til einn um
þessa upprifjun. Eins og vænta
mátti af einum höfuðsmiða Við-
reisnar, gerði Gylfi hlut þessa
stjórnarsamstarfs sem mestan, en
það vantaði ekki bara gagnrýniö
mat á Viðreisnina heldur var ger-
samlega gengið fram hjá því að
segja frá þeirri stjórnarstefnu
sem við tók. Viðreisnarstjórnin
var að sönnu merkileg, og á tíma
hennar urðu miklar þjóðfélags-
breytingar á íslandi, en þetta var
líka tímabil stöðnunar á mörgum
sviðum, svo sem í atvinnuupp-
byggingu landsbyggðarinnar, í
menningarmálum og í opinberri
umræðu.
Árið 1971 urðu ekki bara mikil
umskipti í stjórn íslands heldur í
öllu andrúmslofti samfélagsins,
en það mátti alls ekki merkja af
þætti þeirra Árna og Eddu. Það
var ekki bara skipt um þing-
meirihluta og ríkisstjórn, heldur
líka stjórnarstefnu í mörgum
grundvallaratriðum. Á þessu ári
kom róttækniþróun fram í mörg-
um myndum, til dæmis í fyrsta
sigri vinstri manna í Háskólanum
um langt árabil, og aukið
frjálsræði í hugsun og hegðun
ruddi sér braut á mörgum svið-
um. Það er hins vegar engu líkara
en þáttur Árna og Eddu hafi ein-
ungis snúist um fyrstu mánuði
ársins, þegar menn héldu enn að
ekkert myndi breytast, hér yrði
Viðreisn að eilífu og markverð-
ustu atburðirnir væru stórafmæli
þeirra skálda sem borgarastéttin
hafði viðurkennt.
Það talar sínu máli um blindu
blettina á linsu þeirra Árna og
Eddu, að ekkert skyldi minnst á
Framboðsflokkinn í frásögn frá
árinu 1971. Þessi flokkur er ein-
stæður í stjórnmálasögu íslands.
Það er í sjálfu sér athyglisvert að
grínframboð skuli hafa fengið svo
mikla athygli og jafnvel fjölda at-
kvæða, en mestu skiptir að með
gríninu flutti Framboðsflokkur-
inn áhrifaríkustu gagnrýni á
staðnaða stjórnmálaumræðu sem
hér hefur sést. Framboðsflokkur-
inn varð einn merkasti farvegur
þeirra hræringa sem voru að ger-
ast með ungu fólki á þessum
árum og sá farvegur sem skilaði
fljótvirkustum áhrifum á kerfið.
Eftir 1971 gerbreyttist pólitísk
umræða á Islandi; Sjálfstæðis-
flokkurinn eignaðist sinn Davíð.
Alþýðuflokkurinn sinn Vilmund
og meira að segja Framsóknar-
flokkurinn sinn Steingrím. Fram-
boðsflokkur hafði rutt brautina,
þótt að vísu hafi gagnrýni
hans beinstdýpra og leitað lengra,
en það er nú gömul saga...
Þar sem ég hef leyft mér að
gagnrýna þátt þeirra Árna og
Eddu unt 1971, vil ég taka fram
að ég hef ekki séð jafn stórar mis-
fellur á fyrri þáttum þeirra og
reyndar skemmt mér vel. Þáttun-
um hefur greinilega verið einkum
ætlað að hafa skemmtigildi og
veita nokkurn fróðleik, en þeim
hefur ekki fylgt neinn metnaður
um að skoða atburði og sögu-
skoðun liðinna ára gagnrýnum
augum. Þetta metnaðarleysi olli
því síðan að í þættinum um árið
1971 gleymdist að segja frá því að
á því ári urðu margháttuð um-
skipti í íslensku þjóðlífi.
KVIKMYNDIR
ímiðri
auðninni
DÆGURMAL
Hinn geysimikii ísiandsvinur Nick Cave.
Grófljúf rokksteypa
Blóðug og myrk grafaratónlist
Regnboginn: Bagdad Café.
Þýsk/bandarísk. Árgerð 1988.
Leikstjórn/handrit: Percy Adlon.
Kvikmyndun: Bernd Heinl.
Tónlist: Bob Telson.
Helstu hlutverk: Marianne Sag-
erbrecht, C. C. H. Pounder, Jack
Palance, Christine Kaufman,
Monica Calhoun, Darron Flagg
o.fl.
Einhvers staðar í miðri
auðninni. Sex metra löng limús-
ína. Miðaldra, þýskættuð, sí-
nöldrandi, barnlaus hjón. Á
ferðalagi um hrjóstruga bak-
garða ameríska velferðatsamfél-
agsins. Miðja vegu milli Las Veg-
as og Disneylands varpar hann
henni á dyr og heldur einsamall
áfram ferð sinni út í tómið. Frú
Munchgestettner kjagar óbuguð
af stað. Út í óvissuna, og kemur
um síðir að litlu óhrjálegu
veitingahúsi við vegarkantinn,
Café Bagdad.
Það gneistar sannarlega af
þessari nýjustu afurð Þjóðverj-
ans Percy Adlons. Ekki síður en
af fyrirrennurunum. Fimm kvik-
myndir hefur hann sent frá sér
um dagana. Allar fjalla þær um
konur. Sterkar konur. Stórar
konur, í þess orðs fyllstu mérk-
ingu. Þekktastar eru e.t.v. Ce-
leste (1981) og hið óforbetranlega
meistarastykki hans, Sugar
Baby, sem á liðnum misserum
hefur farið offörum um kvik-
myndasali Evrópu og tryggt sér
sinn verðuga sess, sem ein af
eftirtektarverðari kúltmyndum
síðari ára.
„Kvikmyndir eru fyrst og
fremst spursmál um stíl,“ fullyrti
Adlon einhverju sinni í viðtali.
„Stíll er ekki yfirborðsmennska,
heldur það sem gefur kvikmynd-
inni líf.“ Og sannarlega eru stíl-
brögð hans, þessar litlu, en þó í
einfaldleik sínum svo stórkost-
legu formtilraunir hans... lífvæn-
legar. Og meira en svo. Þær eru
sjálft lífið. Hann vísar fullkom-
lega á bug flestum nútímalegri
venjum, svokölluðum „lögmál-
um“ myndmálshefðar
kvikmyndagerðarlistarinnar.
Hefur skapað sfn eigin. Og það
sem meira er um vert: Þau virka!
Hér er á köflum engu líkara, en
kvikmyndatökuvélin lifi sínu
eigin lífi. Og óháð þeirri einingu
rúms og tíma, sem hefðin telur
svo nauðsynlegt að verði að ríkja
milli hinna einstöku þátta efnis-
meðferðarinnar. Adlon gefur
nánast fullkomlega skít í slíkan
hégóma. f kvikmyndum hans
þjónar tækni miðilsins öðru frem-
ur svipuðu hlutverki og samlandi
hans, Bertold Brecht, ætlaði
henni í leikhúsinu. Henni er m.a.
ætlað hlutverk eins konar „verf-
remdungs effekts“, eins og hann
kallaði það. Það er: Með vissu
millibili er blekkingarvefur mið-
ilsins rofinn og okkur bent á að
það sem við upplifum þessa
stundina er ekki raunveruleikinn
sem slíkur. Heldur ákveðin túlk-
un á nánar tilteknu raunverul-
eikasviði, sem vissulega er vert
að við veltum jafnframt sjálf
vöngum yfir á meðan á sýningu
stendur.
Kvikmyndir Adlons eru sann-
arlega sér á báti í því óheyrilega
flóði einskisverðra dægurflugna,
er þessa dagana streyma sem
aldrei fyrr útyfir heimsbyggðina
úr draumaverksmiðjum iðn-
greinarinnar. Jafnt vestan hafs
sem austan. Þær eru nýsköpun,
listrænn frumleiki í þess orðs
fyllstu merkingu. Myndir, sem
þegar fram líða stundir koma til
með að skoðast sem eitt af því
athyglisverðasta er níundi ára-
tugurinn hafði uppá að bjóða í
þessu tilliti. Ó.A.
Ofarlega í heilanum í mér,
vinstra megin, situr Nick Cave á
bekk með Tom Waits. Það hljóta
allir eðlilega að fá það sterklega á
tilfinninguna, eftir nokkrar hlust-
anir á „Tender Pray“, að þeir
verði umsvifalaust að snúa sér að
trúboði. Ég vona að ég og Nick
Cave séum ekki óvinir þó ég hafi
misst af tónleikum þessa göfuga
íslandsvinar, þegar hann kom
hingað um árið.
„Tender Pray“ byrjar nökkuð
þunglamalega en um miðja plötu
verður dauðaóperan forvitni-
legri. Blóð, myrkur og sársauki
eru vörumerki þessarar plötu.
Tímann allan tökum við eigin
gröf. Sem þarf alls ekki að vera
svo ófögur mynd, alla vega er ein-
staklega heillandi að hlusta á
Nick Cave taka sína gröf.
Ég var í strætó um daginn og
heyrði tal manna. Einn sagði öðr-
um: „ísland, þessi menningar-
þjóð, þessi menningarþjóð sem
við segjumst vera, þykjumst
vera; hefur alið af sér mennmg-
arspauð afstyrmi." Greinilegá
var þessi farþegi SVR eitthvað
óánægður með smekk ungu kyn-
slóðarinnar. En mér dettur hann í
hug, þegar ég hlusta á „Tender
Pray“. Og hér kemur trúboðið
inn í söguna; það ber að snúa
eyrum unga fólksins að þessari
plötu, og raunar gamla fólksins
líka, það getur bara verið erfið-
ara af því að eyrun á þeim eru svo
upp á snúin, stundum.
Ég ætla ekki að ættgreina tón-
listina á „Tender Pray“, hún er
allt of sérkennilegur bræðingur til
þess. Kannski er þetta ný ætt-
kvísl. Alla vega er Nick Cave
mjög persónulegur flutnings-
maður. Fyrir þá sem nenna að
hlusta á tónlist er þessi plata kjör-
gripur. Hún hefur flesta kosti
góðrar plötu. Cave hefur með sér
gott band og sameiginlega skilar
þessi hópur vönduðum verkurn
Caves, þannig að þau falla vel að
bremsuhljóðunt strætisvagnanna
,og dempa suðið í elskulégri sí-
byljunni. Vert’ ekki að hangsa
þetta, kauptu gripinn.
-hmp