Þjóðviljinn - 06.01.1989, Blaðsíða 29

MEÐ GESTS AUGUM
GESTUR
GUÐMUNDSSON
Af misjöfnum vinnuhraða
í haust skrifaði Sjón fjórar
greinar í Þjóðviljann um það að
skrifa fjórar greinar í Þjóðvilj-
ann. Núna er mér hins vegar
skapi næst að skrifa vikupistil um
þá ómanneskjulegu kröfu að
þurfa að skila slíkum pistli í fyrstu
viku ársins. Fram að þessu hef ég
oftast þurft að gera upp á milli
fleiri upplagðra greinarefna, en
núna finn ég ekkert efni þess virði
að ég skrifi um það og þið lesið
það. Það hefur enginn áhuga á
pólitík eða samfélagsgagnrýni
svona í svartasta skammdeginu
(hver hefur til dæmis nennt að
setja sig inn í fjárlögin?), og ég
ætla ekki að íþyngja lesendum
mínum með enn einni jólahug-
leiðingunni - hver er í skapi til að
lesa slíkt þegar jólin eru búin?
Mér verður reyndar hugsað til
Guðna Guðmundssonar rektors
MR, og þess eina skiptis í fjög-
urra ára samvistum okkar sem
við urðum sammála. Það var þeg-
ar Guðni lýsti þeirri skoðun sinni
að skólinn ætti að vera lokaður
allan janúarmánuð, þann mánuð
ættu menn ekki að gera annað en
að liggja uppi í rúmi og lesa
skemmtilegar bækur. Þegar
Guðni sat einn mánudagsmorgun
á níunda tímanum, á meðan úti
brakaði í jörðinni undan frosti og
myrkri, og útlistaði þessa kenn-
ingu fyrir okkur frá kennarapúlt-
inu, fann ég eitt andartak
streyma bæði mannkærleika og
djúpa speki úr óvæntri átt.
Það hefur annars gengið brösu-
glega að aðlaga tímaskyn og
verklag íslendinga að kröfum
hins kapítalíska samfélags. Það
gekk víðast hvar ágætlega úti í
Evrópu, þar sem vinnandi alþýða
hafði alist upp við sífellu land-
búnaðarframleiðslunnar í ótal
mannsaldra. Það gegndi svolítið
öðru máli með íslensku veiði-
mennina sem höfðu vanist því að
vinna í einni djöfuls törn þá sjald-
an sem fiskigengd og gæftir fóru
saman eða heyskapur og þurrk-
ur. Ég gleymi aldrei þegar þeir
Ólafur Ragnar og Þorbjörn
Broddason sendu mig vestur á
firði með spurningalista og ég
spurði gamlan skútukarl, hvaða
tómstundir hann hefði átt á árun-
um 1915-20. Gamla manninn
setti deyrrauðan af æsingi og milli
þess sem hann barðist við að ná
andanum, stamði hann því upp úr
sér samtvinnað blótsyrðum að á
þeim árum hefði ekki verið
neinar andskotans tómstundir.
Nokkrum síðum aftar í spurning-
alistanum kom í Ijós að karlinn
hafði að meðaltali stundað sjóinn
í 6 - 7 mánuði á ári á þessum tíma
og þegar ég spurði hann hvað
hann hefði gert hina mánuðina,
svaraði hann: Ég slæptist um göt-
urnar.
Það tekur margar kynslóðir að
breyta úr fornum ryþma og yfir í
jafna vinnuviku með jöfnum af-
köstum árið um kring. Hnatt-
staða íslands gerir þessa
breytingu ekki auðveldari. Ég
vann eitt sinn nokkur sumur hjá
verktakafyrirtæki, þar sem lítill
starfsmannakjami vann allt árið.
Þessir karlar létu sér ekki nægja
að vinna 80 tíma vinnuviku allt
sumarið, heldur hleyptu þeir sér
stundum í rosastuð og djöfluðu
því af í einni samfelldri törn, sem
með venjulegu vinnulagi hefði
tekið heila vinnuviku. Þeir sögðu
hins vegar að á veturna sætu þeir
lengst af inni í kaffiskúr og létu
sér nægja að pjakka lítillega í
frosna jörðina rétt fyrir mat og
aftur áður en þeir fóru heim. Á
milli jóla og nýjárs áttu þeir frí en
fengu vitaskuld launaumslag með
uppgjöri fyrir 40 stundir. Þetta
fyrirtæki hefur dafnað jafnt og
þétt og í huga mínum hefur vel-
gengni þess alltaf verið tengd
lagni forsvarsmanna þess að gera
málamiðlun milli kapítalískrar
launavinnu og þess vinnuryþma
sem má teljast eðlilegur hér
norður í Ballarhafi.
Vandamál vinnuryþmans er þó
ekki bara spurning um vana og
veðurfar, heldur er hér líka á ferð .
ósamræmi milli hagkerfis og
mannlegra þarfa. Grundvöllur
kapítalískrar launavinnu hefur
alltaf verið sá að alþýða manna
selur afnot af vinnuafli sínu í til-
tekinn tíma; það hefur alltaf ver-
ið kappsmál atvinnurekenda
a.m.k. í iðnrekstri, að skipu-
leggja þennan tíma þannig að af-
köstin séu jöfn. Vélasamstæður
eru ekki bara stilltar á jafnan og
samfelldan vinnuhraða vegna
þess að þannig vélar eru auðveld-
astar í gerð, heldur ráða líka sjón-
armið yfirstjórnar og eftirlits.
Mannlegar þarfir vinnuaflsins
eru hins vegar ekki þannig
innréttaðar. Fólk er almennt
þannig gert að það þarf að hvfla
sig, en með mislöngu millibili. Á
alla einstaklinga leita aðrar hugs-
anir og þarfir en þær sem snerta
vinnuna, einnig á miðjum vinnu-
degi. Stundum er kapp í mönnum
og stundum slen, en í kapítalísk-
um vinnuferlum er sjaldnast gert
ráð fyrir þess háttar sveiflum
heldur stöðugum og jöfnum af-
köstum.
Vitanlega hafa vinnurann-
sóknir afhjúpað þessar mótsagnir
fyrir löngu, og reynt er að koma
til móts við þær með mörgum
hætti. Á færiböndum fær hver
starfsmaður nokkurt svigrúm og
getur til dæmis flýtt sér í tíu mín-
útur og unnið sér þannig inn pásu
í tvær, rétt nóg til að kveikja í
sígarettu. Víða hefur verið tekinn
upp sveigjanlegur vinnutími,
þannig að starfskrafturinn getur
dregið það að mæta í vinnuna ef
hann er illa upplagður, eða hann
getur unnið frameftir þegar hann
er í stuði og aflað sér þannig auka
frídaga. Akkorðskerfi fela stund-
um í sér aðlögun og afkastagetu
starfskraftsins, þó að yfirleitt beri
meira á afkastahvetjandi þáttum
þess.
Kapítalisminn hefur vissulega
ýmsa möguleika til að aðlaga sig
að þörfum vinnandi fólks, en það
breytir ekki þeirri staðreynd að
grundvallarlögmál hans eiga ekk-
ert skylt við slíkar þarfir. Skipu-
lag kapítalískrar launavinnu og
mannlegar þarfir leita hvort í sína
áttina, þótt stundum sé hægt að
gera málamiðlanir þar á milli.
Almennar málamiðlanir á
þessu sviði eru þó vandfundnar.
Til dæmis vilja sumir nota
skammdegið til þess að vinna sem
mest og eiga þess í stað frí á
sumrin, en aðrir vilja laga vinn-
una að orkubúskap líkama og sál-
ar, minnka vinnu að vetrarlagi en
auka hana á sumrin.
Ég er fyrir mitt leyti enn á sömu
skoðun og Guðni Guðmundsson
og tel að menn eigi að hafa sem
minnstar skyldur við umheiminn
í svartasta skammdeginu. En
Þjóðviljinn er eins og hvert ann-
að kapítalískt fyrirtæki og gefur
út helgarblað allar helgar ársins
jafnt. Á þriðjudagsmorguninn lá
ég uppi í sófa og rökræddi í huga
mér við ímyndaðan fulltrúa Þjóð-
viljans um nauðsyn þess að skrifa
pistil í hverri viku, á meðan ég
beið eftir því að sólin kæmi upp.
Svo fór að lokum að þessi varn-
arræða letinnar varð að fyrsta
pistli mínum á þessu ári.
Betra en við
eigum að
venjast
Afþreyingarmyndir geta líka verið góðar
Midnight Run (Tímahrak), sýnd í
Laugarásbíói. Bandarísk, árgerð
1988. Leikstjóri og framleiðandi:
Martin Brest. Handrit: George Gallo.
Kvikmyndatökustjóri: Donald Thor-
in. Tónlist: Danny Elfman. Aðalhlut-
verk: Robert DeNiro, Charles Gro-
din, Yaphet Kotto, John Ashton,
Dennis Farina, Joe Pantoliano.
Árið 1979 vakti ungur kvik-
myndaleikstjóri athygli á sér með
myndinni Going in Style sem var,
að mig minnir, sýnd hér á landi í
verðandi danshúsi er kallaðist
Nýja Bíó. Til frekari upprifjunar
má minna á að myndin sú fjallaði
um þrjá ellilífeyrisþega, frábær-
lega leikna af George Burns, Art
Carney og Lee Strasberg, sem
krydduðu innantómt líf sitt með
að ræna banka. Hinn 28 ára gamli
leikstjóri hlaut lof fyrir og fimm
árum síðar gerði hann eina af vin-
sælli kvikmyndum seinni ára, Be-
verly Hills Cop.
Enn líða fimm ár og Martin
Brest sendir frá sér eina
skemmtimyndina enn, Midnight
Run sem sýnd er í Laugarásbíói.
Og það má segja það sama um
þessa mynd sem hinar fyrri að
Brest tekst ætlunarverk sitt, að
skemmta áhorfendum samfleytt í
tæpar tvær klukkustundir.
Robert DeNiro leikur Jack
Walsh, fyrrverandi lögreglu
(hljómar þetta kunnuglega?),
sem farið hefur út í eigin atvinnu-
rekstur við að hafa uppi á glæpa-
mönnum. Hann er gerður út af
örkinni til að finna mann kallað-
ann Hertogann (Charles Grodin)
og tekst það auðveldlega. En að
koma honum frá New York til
Los Angeles er allt annað mál og
öllu erfiðara. Glæpaklíkan sem
Hertoginn vann fyrir vill ráða
hann af dögum en FBI vill ná
honum heilum á húfi svo hann
geti borið vitni gegn mafíósun-
um. Hefst þannig hin mesta bar-
átta þriggja ólíkra sjónarmiða um
gervöll Bandaríkin og ekki má
gleyma kollega Walsh með hinu
skemmtilega nafni Dorfler, sem
ætlar sér að stela Hertoganum og
hirða fundarlaunin.
Alls ekki frumlegur sögu-
þráður enda varla meiningin með
gerð myndarinnar. En blandan á
milli spennu og gríns er vel sett
saman, að ógleymdum skemmti-
legri leik en við eigum að venjast í
afþreyingarmyndum af þessu
tagi. DeNiro slær ekki á feilnótu
frekar en endranær, en það er
Grodin sem stelur senunni með
ísmeygilega lúmskum húmor sín-
um. Þetta er reyndar fyrsta aðal-
hlutverk DeNiros í nokkurn tíma
og einnig fyrsta jarðbundna nú-
tímahlutverk hans í enn lengri
Charles Grodin og Robert De-
Niroeru handjárnaðirsundurog
saman meira og minna allt Tíma-
hrakiðíLaugarásbíói.
Aðrir kostir
tíma og virðist hann kunna vel við
sig í rullunni.
. En Martin Brest kann greini-
lega að búa til góða afþreyingu.
Hann virðist þekkja sín takmörk,
sem er meira en hægt er að segja
um flesta kollega hans vestra, og
hafnaði Brest m.a. að taka þátt í
framhaldi Beverly Hills Cop
enda þótt þar væri um örugga
söluvöru að ræða. Enda varð út-
koman frekar slök framhalds-
mynd og ekki nema hálfdrætt-
ingur Tímahraksins sem DeNiro
og Grodin lenda í.
Af öðrum kostum sem kvik-
myndahúsin bjóða upp á um
þessar mundir er ekki hægt annað
en að mæla eindregið með norr-
ænu gullmolunum Mit liv som en
hund í Laugarásbíói og Babettes
Gæstebud í Regnboganum. í
Regnboganum má einnig finna
hina skemmtilegu Bagdad Café,
Barfly er þama enn, auk jap-
önsku myndarinnar Hachi, tón-
leikamyndar U2, hrylling Rom-
eros Monkey Shines og hasar-
myndina Red Heat, en Laugarás-
bíó sýnir ennþá f skugga
hrafnsins auk Tímahraksins.
Bíóborgin sýnir nýjustu ævint-
ýramyndina úr smiðju George
Lucas og kallast hún Willow. Die
Hard og The Unbearable Lightn-
ess of Being em enn sýndar í Bíó-
borginni en sú síðarnefnda má
ekki fara framhjá kvikmynda-
unnendum. í Bíóhöllinni fer
Kalli kanína fremstur í flokki en
þar er einnig boðið upp á Mo-
ving, Swiching Channels, Buster,
Big Business og Big. í Háskóla-
bíói er jólasagan Scrooged og í
Stjömubíói getum við séð Mac
and Me og Short Circuit 2.
Þorfiniuir Ómarsson
------------H—
Föstudagur 6. janúar 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 29