Þjóðviljinn - 20.01.1989, Qupperneq 24

Þegar „stalínískir
hugmyndafræðingar“
réðu öllu
Nokkrar athugasemdir um lífseigar ranghugmyndir
Ýmsar ranghugmyndir eru á
sveimi í íslenskri umræöu. Ein
varðar líf bókanna og er mjög
lífseig. Hún geröi síðast vart
viö sig um daginn í fjölmiðlap-
istli í Morgunblaðinu þar sem
vikið var að áhrifum Ijósvak-
afjölmiðla á líf og dauða
skáldverka. Þá var þessari
klausu hér skotið inn:
„Á tímum Rauðra penna áttu
svokallaðir borgaralegir ritsmiðir
ákaflega erfitt uppdráttar vegna
þess að þá réðu stalínískir hug-
myndafræðingar lífi og dauða
hugverka og þar með hugverka-
smiða“.
Hér er eina ferðina enn verið
að klappa þann stein, að á krepp-
uáratugnum fjórða hafi Kristinn
,E. Andrésson og hans dátar í
Rauðum pennum ráðið öllu í
menningarlífinu og hafi „borg-
aralegir" rithöfundar og skáld
vart mátt anda fyrir frekju þeirra
og ráðsmennsku.
Þessi goðsögn er afskaplega
langt frá skilningi á því hvað var
að gerast á þessum tíma. Skoðum
það aðeins nánar.
Mikil öfugmæli
f fyrsta lagi: það eru mikil öfug-
mæli að segja að hinír rauðu hafi
ráðið lífi og dauða höfundanna
sjálfra. Þvert á móti: þessir tímar
einkenndust af því að hinir
„rauðu“ höfundar áttu mjög
undir högg að sækja gagnvart
þeim sem fóru með peninga og þá
almannafé. Þeim var margsinnis
refsað fyrir skoðanir sínar með
hinni einkar borgaralegu aðferð
að reyna að hafa af mönnum lifi-
brauð . Eða man það nú enginn,,
að Halldór Laxness var í bryjun
stríðs lækkaður í skáldalaunum,
sviptur fimm þúsund króna styrk
rétt um það bil sem Heimsljós var
út komið og gerður að „átján-
hundruðkrónaskáldi“ við hlið
Ólafs Friðrikssonar og annarra
tilviljana á lista yfir viðtakendur
Listamannalauna svonefndra ?
Annað dæmi: Einn þeirra „borg-
aralegu“ höfunda sem mest
kvartaði, fyrr og síðar, yfir alls-
herjarsamsæri rauðliða gegn
sinni frægð var Kristmann Guð-
mundsson. En þegar hann lét
sem verst yfir því að sú sama út-
hlutunarnefnd Listamannalauna
hefði „sett hann á busabekk" ís-
lenskra rithöfunda - þá var hann
reyndar lentur í sama flokki og
Þórbergur Þórðarson og, ef
minnið ekki svíkur, skör hærri en
það ágæta skáld Jóhannes úr
Kötlum. Og má enn spyrja: yfir
hverjum andskotanum voru þeir
„borgaralegu“ að kvarta? Eða
hvenær var „líf“ t.d. Tómasar
Guðmundssonar í hættu fyrir ill-
mennsku rauðliða? Tómasar sem
var bæði opinbert borgarskáld
Reykjavíkur og fékk þau ummæli
hins skelfilega rauða páfa, Krist-
Kristinn E. Andrésson: Mátti enginn
sig hræra fyrir ægivaidi þess rauða
páfa?
asar.). Ekki nóg með það. Hinir
áhrifamestu menn gerðu allt sem
í þeirra valdi stóð til að gera sögu
Guðmundar Hagalín um Sturlu í
Vogum að snilldarverki sem
kvæði niður hin skaðlegu áhrif frá
Sjálfstæðu fólki. Sturla í Vogum
var garpurinn sem kunni ráð við
öllum vanda og knésetti örlögin
og illmenninn með atorku sinni
og bjartsýni einni saman. Enda
kom ÓlafUr Thors ráðherra í út-
varpið þann fyrsta desember
1938 til að lýsa yfir þessu hér:
„í hinni meistaralegu skáld-
sögu Sturla í Vogum er Islending-
um opnuð lind, sem þeim er hollt
að bergja af, sem fyrst og sem
mest. Þar streymir fram hinn
sanni og ómengaði fullveldis-
mjöður... Þessar myndir sem í
senn minna á ljóðræna fegurð og
þýðleika Jónasar Hallgríms-
sonar, manndóm og kraft Hann-
esar Hafsteins og útilegumann
Einars Jónssonar, eru svipleiftur
hinnar íslensku þjóðarsálar".
Þessi útvarpsræða leiðtoga
Sjálfstæðisflokksins og ráðherra
var langt frá því að vera eins-
ins E. Andréssonar, að hann
hefði komið með „ljóð er eiga svo
unaðslegt mál að það kemur
öllum til að hlusta".
Afstaöa til
bókmennta
En þá er komið að öðrum lið
goðsagnarinnar: höfðu „stalín-
ískir hugmyndafræðingar“, með
öðrum orðum þeir sem mest
beittu sér fyrir félagslegri raunsæ-
isstefnu í bókmenntaumræðunni,
einhverskonar allsherjarvald yfir
lífi og dauða „hugverkanna“
sjálfra?
Vitanlega ekki. Fyrir nú utan
það að spurningin er vitlaust fram
borin.
Á þeim árum sem hér um ræðir
var afstaða manna til skáldskap-
arverka yfirleitt mun pólitískari
en síðar hefur orðið. Ástæðan var
ekki fyrst og fremst einhver
kreddufesta eða skaðvænlegt of-
stæki, þótt þeir hlutir hafi vissu-
lega komið við sögu. Ástæðan
var ekki síst sú, að íslenskir les-
endur sýnast hafa búist við öðru
af skáldskap en menn nú gera,
þeir bjuggust við að finna þar
þýðingarmikil svör við spurning-
um sínum um samfélagið og
framvindu þess. Þeir fögnuðu af
hrifningu því sem skáld sögðu og
fann sér svörun í þeirra leit - og
þeir brugðust í einlægni reiðir við
því sem þeim þótti rangt eða hæp-
ið í mati rithöfunda á tíðindum.
Bjartur og Sturla
í Vogum
Þetta þurfa menn vitanlega að
Guðmundur G. Hagalín: „lind sem
hollt er að bergja af, “ sagði Ólafur
Thors.
hafa í huga þegar skoðaðar eru
frægustu pólitísku bók-
menntadeilur tíma Rauðra
penna. En þær snerust um tvo
einyrkja í skáldsögum - Bjart í
Sumarhúsum í Sjálfstæðu fólki
Halldórs Laxness og Sturlu í
Vogum í samnefndri skáldsögu
Guðmundar G. Hagalín. Þegar
Kristinn E. Andrésson og fleiri
góðir menn skrifuðu af hrifningu
og með rauðum rökum um ágæti
skáldsögu Halldórs Laxness, þá
voru þeir að verja bók sem víðast
hvar var fordæmd í fjölmiðlum
tímans. Einn áhrifamesti stjórn-
málamaður landsins, Jónas frá
Hriflu, brá sér um það leyti í kjól
ritdómara og skrifaði mikla lang-
hunda gegn Sjálfstæðu fólki og
hneykslaðist á því að Halldór
kynni ekki að „gleðjast með sam-
löndum sínum yfir þeirri merki-
legu baráttu sem háð er á íslandi
þar sem stigið er á sjö mílna skóm
yfir vanrækslu margra alda“
(Með öðrum orðum: skáldið skal
hafa bágt fyrir að kunna ekki að
hrífast af kaupfélögunum og
Framsóknarflokknum hans Jón-
dæmi. Allir raftar voru á sjó
dregnir til að lofa Sturlu í Vogum
og helst hnýta.í Sumarhúsa-Bjart
í leiðinni. Og í ljósi þessa er það
makalaus fáfræði eða sögufölsun
að halda því fram, að „á tímum
Rauðra penna áttu svokallaðir
borgaralegir ritsmiðir ákaflega
erfitt'uppdráttar".
Mælt meö ágætum
höfundum
En vitanlega höfðu skrif hinna
Rauðu penna áhrif. Vitanlega
hafði t.d. greinargerð Kristinns
E. Andréssonar um Sjálfstætt
fólk áhrif á marga menn. Ekki
barasta vegna þess að Kristinn
var góður penni sjálfur. Heldur
líka vegna þess að hann hafði
góðan málstað: Hann var að berj-
ast fyrir skilningi og viðurkenn-
ingu á miklu skáldverki. Menn
geta tekið upp á nýtt á okkar
dögum margt úr bók-
menntagreiningu þeirra tíma sem
hér er að vikið, en náttúrlega
dettur engum það í hug lengur að
stilla Sturlu í Vogum upp sem
einhverskonar meistaraverki sem
skyggi á hann illa níðhögg ís-
lenskrar bændamenningar og
hetjuhugsjónar, Halldór Lax-
ness.
Það er nú svo.
Samstillt klíka?
Að lokum þetta: einn angi
goðsagnarinnar um menning-
armakt hinna rauðu er sá, að þeir
hafi verið feiknalega samstillt
klíka þar sem hver hrósaði öðrum
í hring. Þetta er sem betur fer
rangt líka. Hringekja ástarinnar
var reist á allt öðrum stað. Vitan-
lega áttu hinir rauðu höfundar og
hinir rauðu gagnrýnendur (sem
stundum voru sami maðurinn)
margt sameiginlegt á þessum
árum líflegrar þjóðfélagsádrepu
og roðans í austri sem brýtur sér
braut. En það væri rangt að halda
því fram að þeir hafi fyrir vin-
skapar sakir og samheldni gleymt
þeim kröfum sem þeir gerðu til
texta. Kristinn E. Andrésson hik-
aði ekki við að segja vini sínum
Jóhannesi úr Kötlum til synd-
anna fyrir frumraun hans í skáld-
sagnagerð: stíllinn er, sagði
hann, víða óþolandi, getur gert
mann fokvondan! Halldór Lax-
ness tók félagsbróður sinn Ólaf
Jóhann Sigurðsson til bæna fyrir
marga listræna óráðsíu sem hann
fann í „Fjallið og draumurinn".
Ungur maður og óþreyjufullur,
Magnús Kjartansson, skaut því
að Jóhannesi úr Kötlum í ritdómi
um ljóðasafnið „Sól tér sortna"
að nóg hefði hann svamlað í út-
jöskuðum yrkisefnum. Jóhannes
var vitanlega mjög sár yfir þessu,
sagði Magnús síðar. En það él
gekk náttúrlega yfir vegna þess
blátt áfram að hér fóru menn sem
ekki voru smáir í sér.
24 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 20. janúar 1989