Þjóðviljinn - 07.07.1989, Síða 12

Braskað með sannleikann?
- Páll Baldvin, Þjóðviljinn og Þjóðleikhúsið
Á forsíðu Nýs Helgarblaðs
Þjóðviljans sl. föstudag, 30. júní,
er sundurklippt mynd af Þjóðleik-
húsinu (ekki ósvipaður uppsetn-
ingarstíll og á forsíðu Helgar-
póstsins hérna um árið sem
sýndi sökkvandi Hafskip) undir
fyrirsögninni „Braskaö með þjóð-
areign." Af uppsetningu þessar-
ar forsíðu mátti jafnframt ráða að
undirfyrirsögn væri „það er ekki
bara húsið sem er að hruni kom-
ið“, og fylgdi þar tilkynning um að
leiklistargagnrýnandi blaðsins,
Páll Baldvin Baldvinsson, fjallaði
„ítarlega um tilvistarkreppu Þjóð-
leikhússins."
Vonandi
klaufaskapur
Þjóðviljamenn vita væntanlega
sem er, að fjöldi fólks les einungis
fyrirsagnir blaða í önnum dags-
ins, og að enn stærri fjöldi sér
aldrei annað en af Þjóðviljanum
en forsíðuna, og því viðbúið að
þessi tiltekni fjöldi fái á tilfinn-
inguna að starfsfólk Þjóðleik-
hússins sé að braska með stofn-
unina! Ritstjóri Þjóðviljans gerir
sér væntanlega grein fyrir að slík-
ar aðdróttanir varða við lög, en
blaðamennska af þessu tagi dæm-
ir sig reyndar sjálf. Þjóðvilja-
menn vita að sjálfsögðu betur og
því vakna spurningar um það
hvað vaki fyrir blaðinu - og
greinarhöfundi, Páli Baldvini
Baldvinssyni, sem í allan vetur og
gott betur hefur gagnrýnt Þjóð-
leikhúsið og verk þess á síðum
blaðsins. Forsíðan, uppsetning
greinar PBB, mótsagnirnar í
greininni, rangfærslurnar og
tónninn bera fremur vott um ann-
arleg sjónarmið blaðsins og
greinarhöfundar en einlægan
áhuga á að vegur Þjóðleikhússins
verði sem mestur.
Þeir sem á annað borð lesa
greinar dagblaða og lásu þessa
grein, komust auðvitað fljótt að
því að fyrirsögnin um braskið átti
ekki við Þjóðleikhúsið, þó svo
látið væri að því liggja á forsíð-
unni. Þar var verið að vísa til
greinar um stjórnun fiskveiða á
öðrum stað í blaðinu, en kauðs-
leg útlitshönnun forsíðunnar
varð fyrir vikið hrein blekking við
kaupendur blaðsins og alla þá
sem slysast til að gefa forsíðunni
gaum þar sem hún blasir við
augum af blaðagrindum sælgætis-
verslananna. Þar með fer málið
að varða Neytendasamtökin. Og
þegar einu sinni er búið að lauma
uppspunnum kviksögum af þessu
tagi inn í þjóðarsálina getur
reynst harla efitt að uppræta þær.
Það sem ég og fleiri lesendur gát-
um ráðið af útliti forsíðunnar að
væri undirfyrirsögn var þá aðal-
fyrirsögn. Eg vona innilega Þjóð-
viljans vegna að útlit forsíðunnar
sé fremur til vitnis um fádæma
klaufaskap en illt innræti.
Heiðarlega
umræðu, takk
Þjóðleikhúsið þarf á allt öðru
að halda en lúalegum aðdróttun-
um um þessar mundir. Það á í
vanda. Það þarf að byggja'upp í
stað þess að rífa niður. Úmræða
um leikhúsið er lífsnauðsynleg,
en hún þarf að verða málefnaleg
og fagleg - og umfram allt heiðar-
leg ef við eigum á annað borð að
sjá hlutina í skýru ljósi og leysa
vandann; og þegar menn vísvit-
andi horfa framhjá öllu því sem
leikhúsið hefur gert vel, bæði list-
rænt og hreinlega með tilvist
sinni, og blása út það sem miður
fer, eins og Páll Baldvin gerir í
grein sinni, vakna spurningar um
hvort tilgangurinn með greininni
og uppsetningu blaðsins sé
heiðarlegur. Hvort verið sé í ein-
lægni að fjalla um málefni eða
hvort þetta sé einfaldlega ör-
væntingarfull tilraun til að selja
dagblað sem er í kröggum. í grein
Páls Baldvins eru að auki rangar
staðhæfingar og ályktanir sem
nauðsynlegt sé að leiðrétta, þótt
ekki væri annað. Alvarlegasta
vitleysan er e.t.v. sú að halda því
fram í fullri alvöru hvað eftir ann-
að í greininni, beinum og
óbeinum orðum, að stjórn
leikhússins hafi látið sem svo að
leikhúsið ætti ekki í neinum
vanda. Staðreyndin er að þvert á
móti hafa stjórnendur stofnunar-
innar margoft bent á fjölþættan
vanda leikhússins. En fjárveit-
ingavaldið hefur daufheyrst.
Peningar
En skoðum grein PBB nánar. í
upphafi máls rekui hann stutt-
lega fréttaflutning af slæmri
stöðu fjármála Þjóðleikhússins
(sem hófst á Stöð 2 22. júní) og
lýkur máli þar um með þeim orð-
um að hvernig sem tekið verði á
vandanum verði það sársaukaf-
ullt, strangt og dýrt. Ég vona að
þar hafi PBB rétt fyrir sér,
þ.e.a.s. að raunverulega verði
tekið á vandanum - og að það
verði eingöngu dýrt peningalega
en ekki dýrkeypt menningarlega
líka, eins og ég óttast raunar.
Því næst rekur PBB skoðanir
fjármálaráðherra annars vegar
og þjóðleikhússtjóra hinsvegar,
eins og þær birtust í tveimur
fréttatímum útvarpsins 25. júní,
en niðurstaða hans eftir þá lýs-
ingu er einkennileg og illskiljan-
leg. Hann segir: „Einu sinni enn á
að þegja um vandann í þeirri von
að hann hverfi.“ Hvað fær PBB
til að komast að þessari niður-
stöðu? Ég hefði þvert á móti
haldið að umræða væri þarna haf-
in milli fjármálaráðuneytis og
Þjóðleikhúss. Og ekki vonum
fyrr. Endurskoðun rekstrarins nú
verður vonandi til þess að fjár-
veitingavaldið kemst í kemst í
jarðsamband, þótt mér bjóði í
grun að þar á bæ hafi menn lítinn
áhuga á að horfast í augu við
veruleikann. Undanfarin ár hafa
opinberir aðilar margoft kannað
rekstur leikhússins, m.a. Ríkis-
endurskoðun. Þessir aðilar eru
einróma í niðurstöðu sinni um að
leikhúsið þurfi umfram allt annað
stórauknar fjárveitingar ef það á
yfirleitt að mæta þeim kröfum
sem til þess eru gerðar, ef það á
að starfa eftir þeim lögum sem
því er gert að starfa eftir. Samt
hefur ekkert breyst. Það kæmi
mér á óvart ef núverandi nefnd
(sem reyndar var búið að stofna
fyrir 25. júní, Páll) kemst að ann-
arri niðurstöðu. Nú má enginn
skilja orð mín svo að ég sé að
kvarta yfir þeim skuldbindingum
sem lögin setja leikhúsinu, því
lögin tryggja, a.m.k. í orði
kveðnu, að hér á landi sé yfirleitt
leikin klassík, sýndar óperur, bal-
lett o.fl., þótt hinsvegar hafi fjár-
veitingavaldið aldrei séð ástæðu
til að fylgja lagabókstafnum eftir
með raunhæfum fjárveitingum.
Og reyndar hafa tilfallandi
fjármálaráðherrar gert leikhús-
inu marga skráveifuna. Er þar
skemmst að minnast samnings
fjármálaráðuneytisins við leika-
rafélagið á síðasta ári án samráðs
við yfirmenn Þjóðleikhússins og
án þess að eðlilega auknar fjár-
veitingar kæmu til móts við afar
óhagstæða samninga. Þessir
samningar þýddu ekki einasta
stóraukin útgjöld fyrir leikhúsið
heldur og þrengri möguleika til
að auka eigið aflafé, þar sem m. a.
varð óheimilt skv. nýju samning-
unum að hafa leiksýningar í
páskavikunni og á annan dag
páska; en þessi vikutími hefur að
jafnaði verið besta sýningarvika
leikársins að því er aðsókn varðar
og því drjúg tekjulind fyrir
leikhúsið.
Aukafjárveitingum hafði verið
beitt frá upphafi til þess að halda
leikhúsinu samfellt gangandi þar
til tilfallandi fjármálaráðherra
lagði þær af fyrir nokkrum árum
og notaði rauða pennann sinn til
þess að teikna skuldahala á
leikhúsið. Allir vita að hali hefur
þann eiginleika að vaxa allt þar til
sá deyr sem þarf að draga hann á
eftir sér. Því var lofað að þessari
stjórnunaraðgerð myndu fylgja
„raunhæfar fjárveitingar" byggð-
ar á „raunhæfum áætlunum“
leikhússins. Til þess að svo mætti
verða voru yfirmenn stofnunar-
innar sendir á námskeið í fjár-
hagsáætlanagerð. Síðan hefur
leikhúsið samviskusamlega á út-
mánuðum skilað sínum raunhæfu
áætlunum fyrir næsta almanaks-
ár. En hvað gerist? Áætlun
leikhússins veikist einhversstaðar
í kerfinu án þess að nokkrum
manni detti í hug að tala við
stjórnendur leikhússins, þótt
ekki væri nema í gegnum síma.
Leikhúsið mallar áfram og vita-
skuld er gert ráð fyrir að unnt
verði að fara eftir hinum raun-
hæfu áætlunum. f samræmi við
þær skuldbindur leikhúsið sig,
gerir samninga við höfunda, þýð-
endur, leikstjóra, leikmynda-
teiknara, lausráðna leikara
o.s.frv. Það er ekki hægt að bíða
með slíkt ef leikhúsið á ekki að
stöðvast. Svo nálgast jól og þá er
von á glaðningi. Þá er von á fjár-
lögunum. Þá er von á að fá loks-
ins svör um það hver fjárhags-
staðan verður á næsta almanaks-
ári - sem hefst eftir nokkra daga.
Kemur þá í ljós að hin raunhæfa
áætlun leikhússins hefur verið
skorin niður við trog. Þar kemur
ekkert fram um það hvað hefur
verið skorið burt, það hefur ein-
faldlega verið rist yfir línuna.
Menn vita jafnskjótt og þeir opna
þennan jólaglaðning að leikhúsið
er komið í bullandi skuld við rík-
issjóð hvort sem þeir loka
leikhúsinu eða ekki, vegna þess
að það verður að standa við alla
samninga. Annars lendir leikhús-
ið í kostnaðarsömum skaðabót-
amálum. Nokkrum mánuðum
síðar kemur svo í ljós að áætlanir
leikhússins voru raunhæfar, en
fjárveitingar út í hött. Það ætti að
þessu sögðu ekki að koma
neinum á óvart þótt ég efist stór-
lega um að fjárveitingavaldið hafi
einlægan vilja til að byggja upp.
Það hefur ekki sýnt þann vilja
lengi.
Liðinn vetur
Önnur millifyrirsögn í grein
PBB er „Liðinn vetur“ og í þeim
kafla er gerð snöfurmannleg út-
tekt á afrakstri leikársins. Fyrsta
setningin þar er rétt: „Veturinn
hefur verið Þjóðleikhúsinu erfið-
ur.“ Aldrei fyrr í sögu leikhússins
hefur þurft að aflýsa jafnmörgum
sýningum vegna veðurs. Og
aldrei fyrr í sögu leikhússins hef-
ur þurft að aflýsa jafnmörgum
sýningum vegna veikinda. Alls 9
sýningum. Aflýstar sýningar voru
ýmist mjög vel seldar eða upps-
eldar og þarf ekki mikinn hugsuð
til að sjá að leikhúsið nær ekki
nema hluta þeirrar eftirspurnar
(5.000-6.000 manns) inn í hús
síðar þegar einu sinni hefur verið
aflýst. Að auki gerðist það í vetur
að heil uppfærsla féll út af dag-
skrá vegna alvarlegra veikinda
einungis tæpum þremur vikum
fyrir frumsýningu, og munar um
minna. Og við þær aðstæður er
leikhúsið ekki það vel fjáð að
geta fyrirvaralítið sett nýtt verk-
efni inn í staðinn, enda borgar
það fuilt verð fyrir alla hluti,
t.a.m. sýningarrétt svo eitthvað
sé nefnt, þótt aðrir hér á landi
sem stofna leikhús utanum eitt
verkefni með einkafjármagn á
bak við sig komist upp með að
gera það ekki, alvöruleikhúsum
eins og Þjóðleikhúsinu til mikils
ama.
Tölfræði
Ég verð ævinlega efins þegar
menn taka að slá um sig með
tölum og prósentum þegar þeir
hyggjast gagnrýna eitthvað og sú
eðlislæga efahyggja mín fékk
staðfestingu þegar ég las grein
PBB. Þar eru tölur ýmist rangar
ellegar settar fram á þann hátt að
þær verða óskiljanlegar eða vill-
andi. Þegar rætt er um aðsókn að
leikhúsinu er ekki nóg að nefna
heildaraðsókn eins leikárs. Það
þarf einnig að taka fram hvað er á
bak við aðsóknartöluna, hve
margar uppfærslur, hve margar
sýningar - og umfram allt hvar er
sýnt, vegna þess að áhorfendasal-
ir eru misstórir, eins og PBB
hlýtur að vita. Mettölurnar í
heildaraðsókn að sýningum
Þjóðleikhússins á einu leikári eru
engin tilviljun vegna þess að þau
leikár var sýnt mun víðar en í
leikhúsinu sjálfu. Á bak við
margfræga áhorfendatölu,
134.000 leikárið 1975-76, eru
tæplega 30.000 áhorfendur á 114
sýningum á ínúk í stórum
leikhúsum erlendis. Á bak við
132.000 áhorfendur 1977-78 eru
vinsælar farandsýningar á borð
við Á sama tíma að ári og Græn-
jaxla. PBB nefnir að heildartala
áhorfenda í vetur sé rösk 78.000,
en hefði vitaskuld mátt láta þess
getið í leiðinni að það er u.þ.b.
14% aukning frá síðasta leikári.
En í vetur var fyrst og fremst
stefnt á að auka fjölbreytnina og
sveifla aðsóknartölunni upp á við
aftur eftir slakt leikár veturinn á
undan. Menn vita af reynslu að
það tekur lengri tíma að vinna
stofnunina aftur í álit. Meðal-
sætanýting í vetur er 63%. Sem
vel er yfir meðaltali. Meðalsæta-
nýting í Þjóðleikhúsinu frá upp-
hafi er um 60%.
Reyndar eru engin viðurkennd
aðsóknarmörk sem segja til um
hvort sýning fellur eða ekki. Slíkt
er afstætt og fer eftir eðli verkefn-
isins. Menn geta verið himinlif-
andi ef verkefni nær 3.000-4.000
áhorfendum og niðurbrotnir ef
annað verkefni nær ekki nema
þeim fjölda. (Jólabók sem seldist
í því upplagi væri kölluð metsölu-
bók, sama hvers eðlis hún væri.)
Þegar verkefni eru valin eru
menn þess vel meðvitaðir hvað
hvert verkefni fyrir sig er líklegt
til að hala inn marga áhorfendur.
Að verkefnunum sjálfum frátöld-
um og listrænum árangri sýning-
anna eru ótal ytri þættir sem geta
haft áhrif á aðsókn. Og sjóaðir
leikhúsmenn geta oft furðunærri.
PBB á að vita af eigin reynslu að
sérhver uppfærsla er happdrætti.
Ein vinsæl sýning getur tekið inn
tugi þúsunda áhorfenda, einkum
í nýju leikhúsi sem hefur nýja-
brumið að bakhjarli, meðan
næsta sýning sem er sama eðlis og
tekin sömu tökum kolfellur. Og
ekki má gleyma þætti skólafólks í
aðsókn að Þjóðleikhúsinu allt þar
til fyrir örfáum árum. Það væri
12 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 7. júlí 1989