Þjóðviljinn - 10.11.1989, Blaðsíða 4

Guðmundur G. Þórarinssonar er á beininu
Aðeins eituriyfjasala
ræður við kjörin
Fyrir nokkrum árum virtist sem íslendingar hefðu lent inni í
miklum og sætum hagsældardraumi þar sem f iskeldið var. Fullir
bjartsýni héldu menn af stað og byggðu upp fjölda f iskeldis •
stöðva. Nú virðist hins vegar að draumurinn sé að breytast í
martröð. Eitt stærsta fyrirtækið, íslandslax, hefur verið lýst
gjaldþrota og svo virðist sem stoðirnar séu að molna undan öllu
saman. Guðmundur G. Þórarinsson er stjórnarformaður Lands-
sambands fiskeldis- og hafbeitarstöðva og á töluvert undir því
persónulega að fiskeldinu verði bjargað. Nýtt Helgarblað tók
Guðmund þess vegna á beinið
Er fiskeldið í heild sinni orðið
gjaldþrota á íslandi?
Fiskeldið í heild er ekki orðið
gjaldþrota en verður það innan
tíðar ef fram heldur sem horfir.
Fiskeldismenn hafa verið leiddir í
gildru. Ástæður erfiðleikanna í
fiskeldinu eru margvíslegar. Sum
fyrirtæki eiga í sérstökum erfið-
leikum sem ég hvorki þekki ná-
kvæmlega né ætla að fara út í. En
ef við tölum almennt um
heildina, þær starfsreglur og þau
starfsskilyrði sem fiskeldið á við
að glíma, þá hafa fiskeldismenn
verið leiddir í gildru.
Ef ég má skýra þetta þarf að
fara aðeins í aðdragandann. Vor-
ið og sumarið 1988 standa menn
frammi fyrir gífurlegri fram-
leiðslu á seiðum sem ekki seljast.
Margir höfðu selt mikið af
seiðum á góðu verði 1987 og
stóðu í þeirri trú að Nor-
egsmarkaður yrði opinn árið
1988. Norðmenn voru sjálfir
mjög blindir fyrir þessu. Sum fyr-
irtækin höfðu undirritaða samn-
inga við norsk fyrirtæki um kaup
á seiðum 1988 en þeir giltu ekki
þegar landinu var lokað. Nokkur
fyrirtæki höfðu stofnað sölu-
samtök með norskum aðilum
sem árum saman höfðu selt seiði
til Noregs. Þeir voru jafnblindir
og voru fram í júní að skrifa undir
samninga um seiðasölu og vissu
ekkert hvað var að gerast frekar
en við þegar allt lokaðist og menn
sátu uppi með gríðarleg verðmæti
í seiðum.
Hvað áttu menn að gera? Það
fóru fram miklar viðræður við
stjórnvöld og alla aðila sem mál-
inu tengdust. Þá voru menn sam-
mála um að í þessari stöðu væri
rangt að fleygja þessum gríðar-
legu verðmætum. Eðlilegt væri
að ala seiðin til sláturstærðar,
sem þýddi að þeim yrði slátrað
1990 og væru þá verðmæti sem
næmi 5 miljörðum króna í útflutt-
um laxi, eða um 10% af vöruút-
flutningi fslendinga. Til að þetta
gæti orðið varð að fjárfesta tölu-
vert mikið í matfiskstöðvum, því
mikið rými þarf til að ala allan
þennan fisk. Það þurfti að fjárf-
esta miklu hraðar og meira en
eldismenn höfðu viljað og ætlað.
Rfkisstjórnin heimilaði lán-
tökur upp á 800 miljónir króna í
þessar fjárfestingar. Jafnframt
gerðu menn sér ljóst að ef fram-
leiða ætti lax fyrir 5 miljarða fyrir
árið 1990 yrði að koma upp afur-
ðalánakerfi.
í stuttu máli hefur þetta allt
brugðist. í fyrsta lagi hefur ekki
nema hluti fjárfestingarlánanna
komið til skila, þe. mörg fyrir-
tækjanna hafa alls ekki fengið
þau. í öðru lagi hafa margir ekki
fengið afurðalánin heldur. Fyrir-
tækin eru því í sjálfheldu og geta
ekki snúið við með eldið, þau
ráða ekki ferðinni.
Hvers vegna fengu fyrirtaekin
ekki afurðalánin?
Það er nú löng saga sem byrjar
á deilum um veð. Hvernig lifandi
fiskur er metinn sem veð. Upp úr
þeim deilum, sem stóðu sh haust,
ákveður Alþingi að stofna Trygg-
ingasjóð fiskeldislána með ein-
földum ábyrgðum ríkisins, sem er
á samábyrgð allra fiskeldisfyrir-
tækja, sem þýðir að öll bera þau
ábyrgð ef sjóðurinn tapar á einu,
sem er rosalega hættulegt og
fiskeldismenn samþykktu lögin
með tárin í augunum á nokkurs
konar „Kópavogsfundi". Þegar
þessi lög eru komin í gegn, sem
raunar gekk allt of seint að ganga
frá reglugerðum við og skipa
stjórn, neituðu bankarnir að taka
þær ábyrgðir gildar. Síðan hefur
Einbjörn togað í Tvíbjörn og Tví-
björn í Þríbjörn og enn eru menn
ekki komnir með þau afurðalán
sem reiknað var með við laga-
setninguna.
Hvað þýðir afurðalán í fisk-
eldi? Ef menn fá afurðalán verð-
ur að hafa í huga að þetta eru
dollaralán. Þá borga menn 12%
vexti til bankans, 7% gjald til
Tryggingasjóðs fiskeldislána fyrir
hans þjónustu, þar að auki borga
menn 7% til viðbótar til sama
sjóðs fyrir ábyrgðir og 10% til
tryggingafélaga fyrir tryggingar
sem bæði Tryggingasjóður og
bankarnir skylda okkur til að
taka, ef taka á fiskinn sem veð.
Þar að auki verða menn að borga
Framkvæmdasjóði 0,25% því
hann er milliliður á milli Tryg-
gingasjóðs og bankanna og síðan
borga menn þinglýsingargjöld,
lántökugjöld, stimpilgjöld og
annað slíkt, sem þýðir að menn
borga 32,25% ofan á hvern dollar
í þessa þjónustu.
En þar með er ekki öll sagan
sögð. Vegna þess að þetta er bú-
stofn sem verið er að byggja upp.
Lánin sem tekin eru 1988 fyrir
fisk sem á að selja 1990 eru þann-
ig að menn borga mánaðarlega
vexti þótt tekjurnar komi ekki
fyrr en 1990. Þetta er síðan dregið
frá afurðalánunum.Tryggingasjóð-
urinn krefst þess að fá sínar
ábyrgðir greiddar fyrirfram, sem
er ekkert smámál.
Enn eitt atriðið sem er athygli
vert í afurðalánunum er, að
birgðir eru metnar mánaðarlega
og ákveðin prósenta þeirra er
lánuð í dollurum. Vegna þess að
afurðirnar eru metnar í norskum
krónum en lánin eru í dollurum
og dollarinn hefur fallið um 30%
frá áramótum, miklu meira en
norska krónan, hefur dollarinn
iðulega fallið jafn mikið og vöxt-
urinn er í stöðvunum, umfram
norsku krónuna. Þetta þýðir að
menn fá ekki afurðalán, vegna
misgengis á gjaldmiðlum. Þannig
að stærðirnar sem notaðar eru
ganga ekki upp heldur. Þetta
kerfi allt saman er alveg eins og
um það sé fjallað og það upp-
byggt af blindfullum Ameríkön-
um.
En var ekki vanhugsað á sínum
tíma í Ijósi þess hve markaðir
voru varhugaverðir, að fara út í
svona mikið seiðaeldi?
Þetta er ákaflega góð spurning.
Það er auðvelt að vera vitur eftir
á. Seiðamarkaður hafði verið
gríðarlega góður árið á undan,
með hátt verð og var mikil út-
fmtningslind fyrir okkur. Á þess-
um tíma koma hingað Norðmenn
sem þekktu málin mjög vel. Þeir
byggja upp með Islendingum
stærstu laxeldisfyrirtækin, þar á
meðal Fjallalax í Grímsnesi sem
er stór seiðaeldisstöð, mikla
seiðaeldisstöð hjá íslandslaxi og
víðar. Þeir, sem höfðu þekking-
una og unnu við þetta í Noregi,
standa í þeirri trú að þarna sé
gríðarlegur markaður framund-
an.
En eftir á er alveg ljóst að við
fórum of hratt en það var ekki
auðvelt á sjá það á þeirri stundu.
Landssamband fiskeldis- og
hafbeitarstöðva hefur ítrekað
lagt áherslu á hagnaðarvon í þess-
ari atvinnugrein. Byggðu þessar
vonir þá frá upphafi á fölskum
forsendum?
Nei. Ég held að í Noregi séu
glettilega margir orðnir miljóna-
mæringar af laxeldi. Það er að
vísu nokkur munur á milli
Norður- og Suður-Noregs. Lax-
eldi hefur verið óskaplega hratt
vaxandi grein og skilað gríðar-
legum arði. Eldislax er mikilvæg-
asti fiskur Norðmanna í dag,
miklu mikilvægari en þorskur.
Norðmenn hafa spáð því að þeir
muni innan tíðar hafa þrisvar
sinnum hærri tekjur af fiskeldi en
öllum fiskveiðum sínum saman-
lagt og eru þeir samt meðal mestu
fiskveiðiþjóða heims. Fiskurinn
er að verða húsdýr og þetta er
mjög merkileg þróun sem þarna
er að verða. Framan af ári 1988
var mjög gott verð á laxi. En
menn verða að gera sér grein fyrir
því að heildarmarkaður fyrir Iax í
heiminum er uþb. 900 þúsund til
ein miljón tonn. Þar af er ekki
nema 20% eldislax. Hitt er villtur
lax, sem að mestu leyti er veiddur
í Kyrrahafi. Árið 1988 brugðust
veiðar á Kyrrahafslaxi. Ef við
horfum til hafanna eru veiðar að
bregðast á þorskinum, ekki bara
við ísland, heldur líka í Barents-
hafi þar sem veiðar fara úr miljón
tonnum í 3-4 hundruð þúsund
tonn, við Kanada úr 700 þúsund
tonnum í 2-3 hundruð þúsund
tonn og ýsuaflinn í Norðursjó fer
úr 185 þúsund tonnum í 80 þús-
und tonn. Þá sjáum við hvaða
sveiflur geta orðið í villta laxin-
um.
Framleiðslan óx mjög hratt og
laxinn seldist allur. Þetta er ekki
eins og með grásleppuhrognin
eða annað sem ekki hefur selst en
verðið hefur farið óþægilega
mikið niður. Norðmenn segja á
móti, við höfum stækkað mark-
aðinn svo mikið. Þessi stækkaði
markaður muni síðan kalla á
aukið framboð sem þýðir hækk-
un á verðinu. Þeir og skýrslur
sem ég hef undir höndum sýna,
að eftir 1-2 ár komi hinn gullni
tími aftur.
Við erum búin að horfa upp á
verðfall á þorskblokkinni, rækj-
unni, grásleppuhrognunum,
hörpudisknum og við vitum ís-
lendingar hvernig sveiflurnar
ganga fram og aftur. Ef við drep-
um hverja grein í hvert skipti sem
kemur niðursveifla, getum við
lagt niður allt atvinnulíf á íslandi.
Þessar öldur verðum við að
standa af okkur.
Því hefur verið haldið fram að
fiskeldið skuldi um 6 miljarða
króna, sem samsvarar því sem
hefur verið fjárfest í greininni.
Hvers konar ævintýramennska er
þetta?
Ég hef nú ekki þessar tölur
nákvæmlega en gæti trúað að
núna sé heildarfjárfesting i
greininni 4-5 miljarðar, það er
ekki sama hvernig þetta er
reiknað, og heildarrekstrar-
skuldir séu um 2 miljarðar. Menn
verða að hafa í huga að fiskur í
stöðvunum er mjög mikill og það
er talað um að flytja út á næsta ári
fyrir 4-5 miljarða. Þau skilyrði
hafa verið sett fyrir fjárfestingu,
að eigið fé sé amk. 1/3. Sumir
hafa uppfyllt þetta og gott betur.
En þegar talað er um þessar
miklu fjárfestingar, vísa ég til
þess sem ég sagði hér á undan, að
sumarið 1988 stóðu menn uppi
með þessi seiði. Eldi þeirra kost-
aði mikla fjárfestingu sem hefur
hækkað um 30% frá áramótum
þótt ekkert hafi verið fjárfest,
vegna þeirra breytinga sem hafa
orðið á dollar.
Hvernig á að bregðast við
hríðlækkandi verði á laxeldisaf-
urðum um þessar mundir vegna
offramboðs?
Þessar verðlækkanir sem eru
að eiga sér stað núna, hafa nánast
engin áhrif á stöðu laxeldis á ís-
landi í dag, vegna þess að þessi
lax á ekki að seljast fyrr en á árinu
1990. Málið er að við lögðum af
stað en komumst ekki að því
marki að selja framleiðsluna því
það er vitlaust gefið. Leikregl-
urnar ganga ekki upp.‘ Hvað
verðið verður næsta vor, skal ég
ekki segja um en mér þykir ekki
ólíklegt að þegar líður á næsta ár
fari það hækkandi.
Þú talar um að laxeldismenn
hafi verið leiddir í gildru. Felur
það í sér að stjórnvöld hafi brugð-
ist í stuðningi við þessa grein?
Hvað er stuðningur? Ég segi að
fiskeldismenn hafi verið leiddir í
gildru vegna þess að þeim er gert
ókleift að ala fiskinn til slátrunar.
Þeir eru allir að fara á hausinn
vegna þess að þeir hafa hvorki
fengið fjárfestingarlán né afurða-
lán eins og um var talað. Utflutn-
ingsgreinar fá endurgreiddan
söluskatt af rekstri. Ég held að
allar útflutningsgreinar hafi feng-
ið það nema fiskeldið. Mínar
heimildir benda til þess. Þetta eru
líklega um 300 miljónir fyrir árin
1988 og 1989. Ég spyr mig, hvern-
ig standi á því að Islendingar geti
ekki byggt upp kerfi til að koma
fiskeldi á eins og samkeppnis-
löndin í kring um okkur, Noreg-
ur, Skotland, írland og Færeyjar.
þessi lönd hafa öll byggt upp kerfi
sem gengur upp.
En á það að vera hlutverk
stjórnvalda að dæla peningum
skattborgara í áhættusaman at-
vinnuveg eins og þennan?
Það hafa engir peníngar frá
skattborgurunum farið í þennan
áhættusama atvinnuveg. Hlut-
verk stjórnvalda hverju sinni er
að skapa aðstæður í þjóðfélaginu
þannig að atvinnulífið geti
gengið.Ef útflutninigsgreinarnar
ganga ekki fer allt á hausinn. Það
sem ég er að reyna að segja er
þetta, að allir hljóti að skilja að
fiskeldismenn framleiða ekki lax
fyrir 5 miljarða til slátrunar árið
1990, án þess að fá rekstrarlán.
Ef við getum ekki veitt rekstrar-
lán til að framleiða þennan lax,
getum við alveg eins sagt ef
þorskveiðarnar rjúka allt í einu
upp, að það verði að stöðva flot-
ann vegna þess að ekki sé hægt að
veita rekstrarlán til að veiða
svona mikinn fisk.
Það er ekki verið að eyða fé
skattborgaranna, þvert á móti
kemur söluskatturinn ekki til
baka eins og í öðrum greinum.
Það er ekki nokkur einasta grein í
landinu sem greiðir annað eins
fyrir sín lán og fiskeldið og ég hef
ítrekað sagt að þessum kjörum
standi engin grein undir nema
eiturlyfjasala.
Hvaða hagsmuna átt þú per-
sónulega aö gæta í fiskeldinu?
Ég er einn þeirra sem hafa haft
mikla trú á fiskeldi og lagt mikið
undir. Ég er einn af 35 eigendum
ísþórs hf. í Þorlákshöfn. Ætli ég
eigi ekki 12-13% í fyrirtækinu og
er stjórnarformaður þess. Ég á
þess vegna töluverðra hagsmuna
að gæta í því að það fyrirtæki
gangi. Þar að auki hef ég verið
valinn af fiskeldismönnum sem
stjórnarformaður landssamtak-
anna og hef beitt mér þar sem
mikill áhugamaður um þessa
grein.
En ég ítreka að ég tel að fisk-
eldismenn hafi verið leiddir í gild-
ru. Dæmi sem er ljóst að getur
aldrei gengið upp. Það er alveg
sama hvaða verð hefði verið í
boði. Þegar leikreglurnar eru
svona gengur dæmið ekki upp.
-hmp
4 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 10. nóvember 1989