Þjóðviljinn - 30.12.1989, Side 23

HELG ARMENNIN GIN
Bókmenntir á byltingaári
eftir Árna Bergmann
Árið leið með upprifjun á frönsku
byltingunni sem átti tvöhundruð
ára afmæli og varð síðan mikið
byltingaár í Austur-Evrópu.
En bókmenntir hafa sinn tíma
og við getum ekki haldið því fram
að þar hafi nein hliðstæð umbrot
áttsérstað. Og erþó hveralvöru-
bók bylting í sjálfu sér, merkileg
uppreisn gegn vélrænu hvunn-
dagsleikans.
Hvað fannst
þér best?
Menn hringja stundum í mann
sem lendir í því að lesa margar
bækur og spyrja: hvað fannst þér
best af íslenskum skáldskap sem
kom út núna? Það er alltaf erfitt
að svara þessu. Vegna þess að
enginn er sá að hann hafi lesið allt
sem hann þyrfti, þegar spurt er.
Ég gæti til að mynda sagt: Náttvíg
Thors er ágæt bók og grípur
sterkum tökum ýmislegt sem
varðar varnir okkar og varnar-
leysi andspænis fólskunni og
kuldanum og meiningarleysinu.
Eða þá að Stefán Hörður og Þor-
steinn frá Hamri bregðist aldrei
þeim lesanda sem af einlægni vill
eiga liðsauka í skáldskapnum,
láta hann stækka lít sitt.
En þá verð ég líka að taka það
fram um leið, að enn hefi ég ekki
lesið smásögur Svövu Jakobs-
dóttur, skáldsögu Vigdísar
Grímsdóttur, ljóðabækur Gyrðis
Elíassonar og Ingibjargar Har-
aldsóttur og margt fleira.
Enn verra er að vera spurður
að því: hverju mundir þú mæla
með? Það er að segja: hvaða bók
á ég að kaupa öðrum fyrr? Það er
eins og í spurningunni felist að til
sé einhver skali á bækur, eins-
konar hliðstæða við gæðamat
sjávarafurða, einskonar óumd-
eilanleg metaskrá í spjótkasti eða
hindrunarhlaupi: hvaða skáld
hleypir fáki sínum yfir hæstar tor-
færur? Svo auðveid er bókatilver-
an ekki. Að vísu er vel hægt að
mæla með bókum, en þá þarf
maður að vita hver ætlar að lesa.
Bók er þegar best lætur ástarsam-
band tveggja.
Útgáfan
En hverju svörum við svo þeg-
ar spurt er: hvað er að gerast í
íslenskum bókmenntum?
Við vitum miklu meira hvað er
að gerast í bókaútgáfu. Bókaút-
gefendur fjölga titlum og það er
hæpin ráðstöfun. Sex hundruð
titlar á ári eru engin menningar-
nauðsyn, þeir eru í besta falli at-
vinnubótavinna. Það er spreng-
ing í viðtalsbókum og endur-
minningabókum vegna þess að á
þeim vettvangi fer fram leitin að
metsöluformúlunni. Sú formúla
færist æ nær því að einkamálin
séu höfð sem beita fyrir lesendur,
rétt eins og í tímaritunum. Það er
vond þróun og margir eiga eftir
að fara flatt á henni. Það fer líka í
vöxt að búnar séu til aðgengilegar
bækur um ákveðin fyrirbæri í sög-
unni þar sem höfundar eiga
margra kosta völ í meðferð efnis:
bækur um síldarævintýri, franska
íslandssjómenn, hernámsárin og
þar fram eftir götum. Miklu efni-
legri er þessi flokkur bóka en
blaðamannaviðtöl sem hafa dreg-
ist á langinn þar til komnar eru
sirka tvö hundruð síður.
Inni i
hrærivélinni
Já en hvað er að gerast í skáld-
skapnum?
Mér finnst einatt, að við séum
stödd í mikilli hrærivél og getur
hvað sem vera skal dottið ofan £
hana og verkamennirnir, það er
að segja skáldin, hræra svo af
miklum móð í þeirri von að
eitthvað nýtt og merkilegt verði
til í þessari „blöndu á staðnurrí*.
Fyrir nokkrum árum var skáld-
skapur tegundahreinni ef svo
mætti segja. Hér raunsæisskáld-
sagan með félagslegri skírskotun.
Þar framúrstefnan í miklu upp-
námi gegn hefðinni. Hér opið
ljóð þar sem allt var klárt og kvitt
(svo maður fór að sakna fiska
undir steini). Þar hin myrki geð-
þóttaleikur að mögulegum og
ómögulegum tengslum orðanna.
Svo voru menn eitthvað að
skjótast á um það, hvað væri rétt
og nauðsynlegt á okkar tímum.
Talið snerist þá mikið um and-
stæðurnar nýjung-hefð. Meira að
segja var hefðinni stillt upp sem
fjandkonu fantasíunnar, rétt eins
og raunsæishöfundar væru
sneyddir þeirri gáfu. Á endanum
var umræðan farin að hjakka í
sama fari: allir áttu að vera í upp-
reisn gegn hefðinni, að tengjast
bókmenntahefð var eins og að
éta ömmu sína eða eitthvað
ámóta svívirðilegt.
Nú er hinsvegar eins og enginn
deili um bókmenntir eða stefnur
og strauma og hneigðir og gildis-
mat. Allt getur gengið. Komi þeir
sem koma vilja. Einna helst að
stöku feminísti kemur auga á ein-
hverja karlrembu hér og þar og
grípur hana fagnandi og snýr úr
hálsliðnum.
Þessi staða er náttúrlega þægi-
leg að ýmsu leyti. Allt er með
friði og spekt. En hún fer lfka að
verða þreytandi vegna yfirmáta
skoðanaleysis. Gagnrýnendur
eru fyrst og síðast fullir af óper-
sónulegum fögnuði yfir því að
menn skuli halda áfram að skrifa.
Höfundarnir eru vitanlega hver
öðrum ólíkir. En heldur svona
hlédrægir þegar á heildina er
litið. Jón úr Vör birti á dögunum
ljóð um eilífðarvanda skálda og
þar segir:
Nóg er ort, svara ég
En þó spyr ég stundum:
Hvað œtluðu þau
að segja þessi kvœði?
Það er nú það: hvað ætluðu þau
að segja? Finnst skáldum og rit-
höfundum kannski að það taki
því ekki lengur að segja af og á?
Lesa þessari geðlausu samtíð
okkar pistilinn? Finnst þeim að
það sé búið að hrekja þá út í hom
þar sem ekki heyrist til þeirra
lengur?
Tónlistarárið 1989
Fjórar íslenskar tónsmíðar
og vakning fyrir Jóni Leifs
Rætt við Þorkel Sigurbjörnsson tónskáld
Eitt það athyglisverðasta sem
gerðist á liðnu ári í íslensku tón-
listarlífi er sú áhugavakning sem
orðið hefur á verkum Jóns Leifs,
bæði innan lands og utan. Og
Jóns Leifs-tónleikarnirsem hér
voru haldnirsíðastliðiðvorvoru
merkilegt tillegg í íslenska
tónsmíðasögu.
Þetta sagði Þorkell Sigur-
björnsson tónskáld í stuttu spjalli
við Þjóðviljann um helstu tónlist-
arviðburði á íslenskum vettvangi
á árinu sem senn er á enda.
Af nývirkjum í íslenskum tón-
smíðum má minnast verks Atla
Heimis Sveinssonar, Nóttin á
herðpm okkar, sem frumflutt var
í ársbyrjun. Það var góð byrjun á
tónlistarárinu. Þá var ballett
Hjálmars Helga Ragnarssonar,
Rauður þráður, frumfluttur síð-
astliðið vor undir dansstjórn
Hlífar Svavarsdóttir. Það er
reyndar skaði, að Hlíf skuli ekki
starfa lengur við íslenska dans-
flokkinn, því með hennar starfi
virtist loksins vera komin festa í
starf hans.
Þá var ópera Karólínu Eiríks-
dóttur, Mann hef ég séð, flutt í
ágústmánuði síðastliðnum. Það
var feitur biti, enda ekki oft sem
við fáum að heyra og sjá nýjar
íslenskar óperur eða balletta.
Ópera Karólínu var flutt á
svokallaðri Hundadagahátíð,
sem Leifur Þórarinsson átti frum-
kvæði að. Það var nýtt tillegg og
skemmtilegt í tónlistarlífið, hvort
sem framhald verður þar á eða
ekki.
Af öðrum merkum nýjungum í
íslenskum tónsmíðum má nefna
básúnukonsert Áskels Mássonar,
sem frumfluttur var í haust. Þessi
fjögur tónverk er það sem stend-
ur uppúr í minningunni af nýjum
íslenskum tónsmíðum, sem frum-
fluttar voru á árinu. Og það er
kannski töluvert, þegar á allt er
litið.
En hvað um íslenskan tónlist-
arflutning? Er eitthvað sem
stendur uppúr á því sviði?
Hér hafa margir ungir og dug-
miklir tónlistarflytjendur komið
fram, sumir í fyrsta sinn, og kór-
astarf stendur í blóma sem aldrei
fýrr. Fólk heldur áfram að sinna
sínum störfum á þessum vett-
vangi, en ég minnist ekki neins
sérstaks sem vert er að draga
fram í þessu sambandi. Þó
minntist ég áðan á Jóns Leifs-
tónleikana síðastliðið vor. Þeir
marka ákveðin tímamót. Þar er
orðin sú mikla breyting frá þv£
sem áður var, að menn li'ta ekki
lengur á tónlist hans sem bólu, er
si'ðan muni hjaðna. í tengslum
við þessa tónleika var gerð vönd-
uð hljóðritun, sem nú er verið að
fullgera. Gert er ráð fyrir þv£ að
hún komi í fast form, það er að
segja á geisladisk, á næstunni.
Ný hljóðritunartækni hefur að
þessu leyti opnað nýja mögu-
leika. Lengi hefur það verið svo,
að tónverk fæðast, týnast og
gleymast. Nú hafa möguleikarnir
á því að gefa út og varðveita
hljóðritanir stóraukist, þannig að
öll sú mikla fyrirhöfn sem liggur á
bak við tónleika sem þessa, fæð-
ist ekki og deyi á einni kvöld-
stund.
Ef við lítum á þá brey tingu sem
orðið hefur á íslensku tónlistarlífi
á milli áratuga en ekki ára, í
hverju er hún heist fólgin? Hefur
tónlistaruppeldi þjóðarinnar far-
ið batnandi?
Jú, breytingar á tónlistarsyi,ð-
inu gerást hægt, en ef við berum
saman áratugi, þá hafa ótrúlegar
breytingar orðið til hins betra.
Með aukinni tónlistarmenntun
gerist það að ungt fólk sækir
meira tónleika og veit meira.
Þessi breyting gerist aldrei í stór-
um stökkum, en hún gerist hægt
og bitandi.
Jafnframt sjáum við það gerast
að eins konar skúffumennska er
að myndast iþjóðfélaginu. Það er
af sem eitt sinn var, að hægt sé að
búast við þvf að opinber tónlist-
arflutningur nái eyrum svo til
allra landsmanna í gegnum ríkis-
útvarpið. Þjóðfélagið er að hólf-
ast meira i sundur eftir mismun-
andi smekk, m.a. á tónlist. Og
fólk veit þá jafnframt oft ekki
hvert af öðru. í fjölmiðlunum
verður iðnaðarpoppið svo mest
áberandi. Það var þetta sem
Andrés Björnsson fyrrverandi
útvarpsstjóri óttaðist mest með
stofnun rásar 2 hjá ríkisútvarp-
inu: að þar með væri yísvitandi
verið að skipta þjóðinni í tvenns
konar þegna.
Ég lít hins vegar ekki á þetta
gums eða iðnaðarpopp semneina
ógnun við tónlistarlífið í landinu.
gfj við lítum í tónlistar>starf-
seutina t.á... hjá kórunúm hér á
landi, þá glíma æ fleiri kórar við
stórverkefni sem þóttu meirihátt-
ar átak fyrir nokkrum árum.
Sjáum t.d. Módettukórinn eða
Þorkell Sigurbjömsson tónskáld
Kór Langholtskirkju, sem þannig
hafa gert stóra hluti. Og ef við
förum og hlustum á tónleika
nemanna í tónlistarskólum lands-
ins, þá sjáum við að það eru fleiri
og fleiri nemendur sem standa sig
betur og betur.
Hægt virðist miða í áttina að
því að við eignum sérstakt tónlist-
arhús. Hins vegar gerðist það í
haust, að tónleikar voru haldnir í
nýja Borgarleikhúsinu. Hvernig
lítið þið tónlistarmenn á þetta
mál? Er nýja Borgarleikhúsið
kannski góður salur til hljómlist-
arflutnings?
Mér finnst nú að stóri salurinn í
nýja Borgarleikhúsinu sé frekar
þurr sem tónleikasalúr. Og ég hef
fundið að hljómburður þar er
•ekki- góður út við veggina. ís-
lénskt tóhlistárfólk vántar enn
viðeigandi tónlistarhús, én þáð er
víst ekki á mínu valdi áð segja
hvenær það kemur.
-ólg.
Laugardagur 30. desember 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA ?3