Þjóðviljinn - 05.01.1990, Blaðsíða 22

MINNING
Grímur Margeir Helgason
fæddist 2. sept. 1927 á Leifs-
stöðum í Selárdal eystra, bjuggu
þar foreldrar hans, Helgi Krist-
inn Einarsson og Vigdís Magnea
Grímsdóttir.
Þar var yndi Gríms sem bæk-
umar vom. Hóf hann nám í
Menntaskólanum á Akureyri og
lauk stúdentsprófí 1948. Vetur-
inn næsta var hann kennari við
bama- og miðskóla Seyðis-
fjarðar, en hóf síðan nám í is-
lenskum fræðum við Háskóla ís-
lands og lauk kandídatsprófi í
þeim fræðum 1955. Gerðist hann
þá kennari við Verzlunarskóla ís-
lands, stundakennari 1955-1957,
fastráðinn kennari 1957-1962, er
hann réðst starfsmaður í
Landsbókasafni. Hann gegndi þó
jafnframt áfram kennslustörfum
við Verzlunarskólann til ársins
1967.Grímur hafði raunar tengst
Landsbókasafrti áður, bæði beint
og óbeint, þannig vann hann í í-
gripum frá árinu 1958 að samn-
ingu Kvæðaskrár svonefndrar,
sem stofnað var til það ár með
stuðningi menntamálaráðs.
Árið sem Grímur varð fastur
starfsmaður í Landsbókasafni var
tímamótaár í sögu handrita-
deildar. Fram til þess árs hafði
deildin búið við þröngt húsnæði,
eins og raunar allar deildir
Landsbókasafns. Var handrita-
safninu komið fyrir í norður-
stofunni á þriðju hæð, hillurými
þar löngu þrotið og vinnuaðstaða
við handritin engin. Við burtför
Náttúrugripasafns úr Safnahús-
inu varð loks laus sýningarsalur
þess á forstofuhæð og var þá brátt
hafist handa um að búa handrita-
deildinni þar framtíðar aðsetur.
Þeim framkvæmdum lauk á árinu
1962 og var hinn nýi handritasal-
ur fullbúinn og opnaður gestum
14. ágúst það ár.
Umsjón með handritasafni og
skráning þess hafði smám saman
komið í minn hlut og með tíl-
komu handritasalar var mér
ásamt Grími falin formlega um-
sjón og gæsla hans. Unnum við
þar saman uns ég hvarf að öðru
starfi 1. des. 1967, er ég var ráð-
inn borgarskjalavörður í Reykja-
vík. Grímur var þá skipaður for-
stöðumaður handritadeildar og
hafði það starf á hendi æ síðan. -
Ég get ekki stillt mig um að skjóta
Í»ví hér inn, að Handritastofriun
slands fékk inni fyrir starfsmenn
sína í handritasalnum hin fyrstu
ár sín. Kunnum við Grímur báðir
vel þeirra návist.
Grímur Helgason var mikill
starfsmaður og vel verki farinn.
Auk fræðistarfa sinna í handrita-
deild, annaðist hann vandasamar
útgáfur. Má þar nefna til útgáfur
íslendingasagna (ásamt Vésteini
Ólasyni) og þjóðsagnarita Sigfús-
ar Sigfússonar (ásamt Óskari
Halldórssyni, Eiríki Eiríkssyni og
Helga syni sínum). Hann gaf út
Pontusrímur Magnúsar prúða og
Dæmisögur Esóps í ljóðum (1.
b.) eftir Guðmund Erlendsson að
Felli í Sléttahlíð. Auk beinna
starfa að útgáfum var Grímur
alltof oft bundinn og önnum kaf-
inn í prófarkalestri fyrir aðra og
yfirlestri handrita til prentunar.
Eru þeir ófáir, sem eiga Grími
skuld að gjalda fyrir þau handtök
hans. Grímur ritaði um margt í
sínum fræðum og hefir sumt af
því birst í Árbókum Landsbóka-
safns. „En meira þó í huga hans
hvarf með honum dánum”, svo
að ég vitni til orða Jóns foma Þor-
kelssonar um annan fræðimann
látinn.
Grímur kvæntist 21. febrúar
1953 Hólmfríði Sigurðardóttur
kennara. Hólmfríður er fædd á
Raufarhöfn 2. nóv. 1930, þar sem
foreldrar hennar bjuggu, Am-
þrúður Stefánsdóttir og Sigurður
Áraason, var hann starfsmaður
kaupfélagsins þar. Hólmfríður og
Grímur reistu bú í Reykjavík og
áttu hér heimili sitt. Þau hjón
eignuðust sjö böm og skulu þau
hér talin:
1) Vigdís, f. 15. ágúst 1953,
kennari og rithöfundur í Reykja-
vik. 2) Sigurður, f. 2. nóv. 1955,
rafmagnstæknifræðingur í i
22 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ
Reykjavík. Kona hans er Bima
Þórunn Pálsdóttir hönnuður. 3)
Anna Þrúður, f. 11. des. 1956,
nemi í Kennaraháskóla íslands.
Maður hennar er Sigurþór Hall-
bjömsson ljósmyndari. 4) Helgi
Kristinn, f. 25. júlí 1958, bók-
menntafræðingur og kennari í
Reykjavík. 5) Grímur, f. 2. sept.
1961, lögreglumaður í Reykja-
vík. Kona hans er Ása Magnús-
dóttir viðskiptafræðingur. 6)
Hólmfríður, f. 2. sept. 1965,
stjómmálafræðinemi. Maður
hennar er Birgir Hákonarson
verkfræðingur. 7) Kristján, f. 22.
maí 1969, sálfræðinemi. Kona
hans er Lára Helen Óladóttir
íþróttakennaranemi að Laugar-
vatni.
Grímur Helgason var gjörvi-
leikamaður. Hann var jafnan
heilsuhraustur, en fór að kenna
lasleika á sjöunda aldurstug.
Eftir læknisskoðun í nóvember
nýliðnum fór hann á sjúkrahús til
aðgerðar við meinum sínum, en
átti þaðan ekki afturkvæmt.
Hann andaðist á annan jóladag.
Handritadeild Landsbóka-
safns er mikill sviptir að Grími
Helgasyni og er þar nú skarð fyrir
skildi. Hann kunni góð skil á
safni sínu og rækti vel. Auk þess
lagði hann kapp á að spyrja uppi
og kynnast fróðleiksmönnum
landsins og varð þannig margs vís
um menn og menntir þjóðar-
innar. Handritasafnið eignaðist
margt handritið í einkaeign fyrir
þessa vitneskju Gríms og að
fmmkvæði hans.
Ég kynntist Grími Helgasyni
fyrir rösklega 30 ámm, er hann
hóf ígripastörf sín í Landsbóka-
safni. Samstarf okkar þar stóð að
vísu aðeins í 10 ár, en við áttum
áfram náin samskipti, mikil á
stundum og framan af lengi tengd
prentsmiðjum. Ef ég man rétt var
Blöndalsætt Lámsar Jóhannes-
sonar síðasta ritið, sem ég átti
hlut að með Grími.
Grímur Helgason var prúður
maður og ljúfur í umgengni,
vandvirkur og viðfelldinn í sam-
vinnu. í löngum kynnum okkar
reyndist hann mér ávallt samur,
góðgjarn, drenglyndur og sannur
maður og vinur.
Hólmfríði konu Gríms, böm-
um þeirra og fjölskyldum færi ég
einlægar samúðarkveðjur mínar.
Lárus H. Blöndal
Leiðir okkar Gríms M. Helga-
sonar lágu saman - þó ekki óslitið
- í röska hálfa öld. Á árunum
1938-1940 vorum við embættis-
menn í barnastúku austur á
Seyðisfirði og sátum hlið við hlið
á fundum. Eftir það skildu leiðir
um sinn, en næst urðum við sam-
ferða í námi í Háskóla íslands
1949-1955. Enn lágu leiðir okkar
saman í Safnahúsinu við Hverfis-
götu í ársbyrjun 1964, þegar ég
hóf starf í Þjóðskjalasafni ís-
lands, en Grímur hafði þá unnið
um skeið í Handritadeild Lands-
bókasafns. Upp frá því unnum
við undir sama þaki, og varla leið
svo dagur, að við hittumst ekki og
tækjum upp spjall um heima og
geima og oftast á léttari nótun-
um.
Sem starfsmaður og síðar for-
stöðumaður Handritadeildar
naut Grímur einstakra vinsælda
fyrir lipurð og greiðvikni í starfi.
Hann var prúðmenni í framkomu
og hvers manns hugljúfi, en hélt
þó á málum af fullri einurð, ef
þess gerðist þörf, enda hrein-
lyndur með afbrigðum og dreng-
ur góður. Á vinnustað var hann
iðulega mannasættir, þegar í
odda skarst eða lægja þurfti
öldur. Glöggskyggni hans og
vandvirkni var slík, að fulltreysta
mátti hverju því sem hann lét frá
sér fara í útgáfum eða rituðu
máli.
Grímur var skilningsríkur á
mannlega kosti og bresti sam-
ferðamanna, gamansamur vel og
skaipskyggn á broslegu hliðamar
á mönnum og málefnum. Það er
því dauflegra en áður í gamla
Safnahúsinu, þegar hann er horf-
inn á braut á vit hins ókunna.
Við, starfsfólkið í Þjóð-
5. janúar 1990
skjalasafni íslands, minnumst
Gríms með þakklæti fyrir alla
hjálpsemi hans í okkar garð í
rúman aldarfjórðung. Fyrir hönd
okkar allra votta ég Hólmfríði,
börnunum, Vigdísi, móður
Gríms, systkinum hans og öðrum
vandamönnum dýpstu samúð og
bið þeim blessunar.
Gunnar Sveinsson
Aðeins fimm ára gömul flutti
ég ásamt foreldmm mínum og
systkinum í blokk við Kleppsveg-
inn. Við höfðum ekki búið þar
lengi þegar maður um þrítugt fór
að vinna í kjallaraíbúðinni. Hann
var að ljúka við hana svo að fjöl-
skyldan gæti flutt inn. Ég átti það
til að kíkja inn til hans og fylgjast
með honum milli þess sem ég
stóð fyrir utan húsið og sparkaði í
steinvölur.
Þar kom að fjölskyldan fluttist
inn og ég kynntist þeim öllum.
Maðurinn var Grímur Helgason
og elsta dóttir hans, Dísa, varð
vinkona mín um ókomin ár.
í upphafi kunningsskapar okk-
ar sem og alla tíð síðar tók Grím-
ur mér ákaflega vel. Þá var Fríða
konan hans ekki síður elsk að
börnum og vomm við systkinin
alla tíð velkomin á þeirra heimili.
Ég minnist þess þegar við Dísa
áttum að passa yngri systkini
hennar. Dísa hræddi mig á sögum
um Gilitrutt og sagði það ekkert
betri kost að búa á efstu hæðinni
en í kjallaranum. Gilitrutt gæti
stækkað og minnkað eftir hent-
ugleikum og næði í þá sem hún
ætlaði sér að ná. Ég varð að sjálf-
sögðu hrædd og þorði ekki upp
þegar Grímur og Fríða komu
heim. Þá brá Grímur á það ráð að
fylgja mér upp í miðjan stiga og
horfa svo á eftir mér upp.
Þegar mér leiddist vistin heima
læddist ég niður til þeirra og
hlustaði á Fríðu segja sögu. Hún
kunni þá list betur en flestir aðrir
sem ég þekki. Þegar hún stoppaði
og sagði „viti menn“ vissum við
krakkarnir að eitthvað spennandi
ætti að gerast næst og biðum með
öndina í hálsinum.
Helgi faðir Gríms bjó á heimil-
inu. Kynslóðirnar þrjár bjuggu
saman í sátt og samlyndi og aldrei
varð maður var við svokallað
kynslóðabil. Mér fannst alltaf
eitthvað spennandi og dularfullt
við herbergið hans Helga gamia
en ekki veit ég af hverju það var.
Ég man ekki nákvæmlega
hvort ég var tíu eða ellefu ára
þegar fj ölskyldan fluttiúr kj allara-
íbúðinni við Kleppsveginn. Þau
fluttu á Kambsveginn í rúmbetri
íbúð á hæð. Mér fannst þessi
ákvörðun óskiljanleg og í henni
felast svik við mig og mína. Nú
varð erfiðara að heimsækja þau
og svo varð ég að sætta mig við að
ókunnugt fólk réði ríkjum í
þeirra íbúð. Þrátt fyrir auknar
vegalengdir hélst þó vinskapur-
inn áfram því enginn gat hugsað
sér að slíta þráðinn.
Minningar mínar um Grím em
ljúfar minningar bams sem hefur
fengið umburðarlyndi og vænt-
umþykju frá honum sem ná-
granna og vini. Hann ásamt Fríðu
átti einnig sinn þátt í uppeldi okk-
ar hinna á Kleppsvegi 24 á þess-
um ámm.
Elsku Fríða, Dísa og þið öll.
Minningin mun lifa áfram í þeim
sem eftir lifa. Megi það vera ykk-
ar styrkur í sorginni.
Asta Björk Sveinbjörnsdóttir
Hann kom að austan til Akur-
eyrar lýðveldisvorið sextán vetra
sveinn, mjósleginn og heldur ó-
framur, til að taka próf utanskóla
upp í 3. bekk Menntaskólans.
Fjóra vetur vomm við Grímur
bekkjarbræður og auk þess ná-
grannar og ófárra ánægjustunda
naut ég með þessum ljúfa félaga á
kvöldrölti um miðbæinn, yfir
kaffibolla eða mjólkurglasi á
Hótel KEA og á herbergi hans
við spil, lestur eða samræður.
Grímur hugleiddi mál gjörla og
myndaði sér sjálfstæðar skoðan-
ir. Hann var alvömmaður, og þó
að hann slægi oft á léttari strengi
var gamansemi hans jafnan
græskulaus. Orð hans særðu
aldrei, hann var einlægt hlýr.
íslenska var uppáhaldsgrein
Gríms Helgasonar í menntskóla.
Sjálfur var hann sérlega vel rit-
fær, og hann hafði yndi af hvom
tveggja bókmenntum og mál-
fræði, ekki síst orðsifjum sem
hann teygaði í sig af vömm Hall-
dórs Halldórssonar og miðlaði
okkur hinum sem ekki tókum
eins vel við; mér er í minni hvað
hann útlistaði fyrir mér af mikilli
íþrótt og áhuga hvemig gamla
miðstigsmyndin æri af ungur væri
til orðin við hverja hljóðbreyt-
inguna af annarri frá því í fmm-
norrænu.
Það kom ekki á óvart að Grím-
ur skyldi leggja fyrir sig háskóla-
nám í íslenskum fræðum, og þeim
fræðum hefur hann lagt gott lið
með ýmsu móti síðan, sem kenn-
ari, með ritstörfum og í þjónustu
handritadeildar Landsbókasafns
íslands.
Fyrsta útgáfuverk Gríms
Helgasonar 1961 vom Pontus
rímur eftir Magnús Jónsson
prúða, Pétur Einarsson og séra
Ólaf Halldórsson, en Pontus rím-
ur Magnúsar prúða höfðu verið
ritgerðarefni Gríms til kandí-
datsprófs. Þetta 10. bindi Rita
Rímnafélagsins er þeirra mest að
vöxtum, enda em rímumar lang-
ar og fyrir þeim fer rækilegur inn-
gangur Gríms um höfundana og
rímumar sjálfar og í bókarlok
orðamunur handrita og skýring-
ar. Allt er verkið unnið af stakri
vandvirkni og ást á viðfangsefn-
inu. 1967 birtist fyrri hluti ljóða-
þýðingar séra Guðmundar Er-
lendssonar á Felli á dæmisögum
Esóps í prýðilegri útgáfu Gríms;
bæði þetta verk og Pontus rímur
höfðu fram að þessu verið meðal
þess ótölulega fjölda íslenskra
ritverka frá síðari öldum sem
aldrei hafa verið prentuð.
Þeir Grímur Helgason og Vé-
steinn Ólason bjuggu til prent-
unar allar íslendingasögur og
komu þær út í átta bindum á ár-
unum 1968-73. Þetta var fyrsta
heildarútgáfa íslendingasagna
með nútímastafsetningu og var
enn verðmætari fyrir það að í 9.
bindi 1976 birtist ekki aðeins
nafnaskrá heldur einnig fyrsta at-
riðisorðaskrá þessa sagnaflokks.
Síðasta útgáfuverk Gríms voru
Þjóðsögur Sigfúsar Sigfússonar í
eldri gerð eftir handritum Sigfús-
ar. Af þessu verki hafa birst níu
bindi af ellefu, og tók Grímur við
því af Óskari heitnum Hall-
dórssyni frá og með 5. bindi og
gaf út framhaldið í samvinnu við
Helga son sinn.
Grímur var annálaður fyrir
vandvirkni og smekkvísi í vinnu-
brögðum öllum, enda var oft
leitað liðsinnis hans, þannig að
auk eigin útgáfna vann hann
mikið við undirbúning og frágang
fjölda annarra verka, nú síðast
skólasögu Seyðisfjarðar, æsku-
stöðva sinna, sem hann fékk að
líta fullprentaða á banabeði.
•Enda þótt útgáfustarf Gríms
hafi verið drjúgt, var það þó allt
unnið í hjáverkum. Auk kennslu
á Seyðisfirði veturinn eftir stúd-
entspróf, 1948-49, kenndi Grím-
ur íslensku tólf veturvið Versl-
unarskóla íslands frá kandídats-
prófi 1955 til 1967 og var þar fast-
ur kennari um skeið. Hann var
áhugasamur og farsæll kennari,
enda bám nemendur hans hon-
um afbragðsgott vitni.
Lengst starfaði Grímur Helga-
son þó við Landsbókasafn Is-
lands, fyrst í ígripum en frá 1962
sem fastur starfsmaður í hand-
ritadeild safnsins og forstöðu-
maður þeirrar deildar frá 1966.
Handritasafn Landsbókasafns er
lang-stærsta safn íslenskra hand-
rita, margfalt stærra en safn Áma
Magnússonar, en hefur að mestu
að geyma yngri handrit. Þessu
safni þjónaði Grímur af mikilli
umhyggju meira en aldarfjórð-
ung, átti mikinn þátt í vexti þess
og umbúnaði og var ötull við
skráningu þess. 1970 birtist 3.
aukabindi skrár um handritasöfn
Landsbókasafris, samið af Grími
Helgasyni og forvera hans Lámsi
H. Blöndal, og tekur sú skrá til
rúmlega 1300 handrita sem safnið
hafði eignast flest áratuginn á
undan.
Skáld og skrifarar á fyrri tíð
urðu vinir Gríms, eins og glöggt
kom fram í fjölmörgum greinum
hans um handrit og handritasöfn,
sem vom prentaðar í Árbók
Landsbókasafns og víðar, og það
hlýja þel sem hann bar til þeirra
sem höfðu skrifað og til þeirra
sem höfðu haldið til haga birtist
einnig í útvarpsþáttum sem hann
flutti um skeið um þessi efni.
Handritadeild Landsbóka-
safns er ein mikilvægasta þjón-
ustustofnun íslenskra fræða af
öllu tagi, og það hefur verið
öllum þeim sem þessum fræðum
hafa sinnt og hafa þurft að leita til
deildarinnar á liðnum árum
ómetanlegt að hafa þar mann í
fyrirsvari svo einstaklega við-
mótsþýðan sem Grímur var og
jafn-lausan við að fara í mann-
greinarálit. Meðal þeirra mörgu
sem hafa notið þjónustu deildar-
innar er starfsfólk Árnastofnana
beggja í Kaupmannahöfn og
Reykjavík og gestir þessara
stofnana, og mér er fullkunnugt
um að þetta fólk var fjarska
þakklátt Grími fyrir liðsemd hans
og lipurð og bar til hans hlýjan
hug. Ég veit líka að Árnastofn-
unarfólki í Höfn þótti vænt um að
geta stuðlað að því að Grímur
fékk inni í einni af fræðimanna-
íbúðum danska þjóðbankans um
þriggja mánaða skeið haustið
1981 - í eina rannsóknaleyfinu
sem þessi dyggi þjónustumaður
fræðanna naut á starfsævi sinni.
Sá stóri hópur sem kynntist
Grími Helgasyni í starfi saknar
hans nú þegar hann er horfinn
svo skjótt fyrir aldur fram. Það
gera einnig aðrir vinir hans frá
ýmsum skeiðum ævinnar og
þeirra á meðal æskuvinir hans frá
skólaámnum, sem jafnan fundu
fyrir vináttu og hlýju af hans
hálfu þó að stundum yrði æði-
langt á milli samfunda.
Aldraðri móður Gríms, eigin-
konu hans, sæmdarkonunni
Hólmfríði Sigurðardóttur, og
bömunum þeirra mörgu og
bamabörnum sendi ég innilegar
samúðarkveðjur. Það er dýrmætt
að hafa átt þennan væna dreng að
v'n*- Stefán Karlsson
/ Grímur Margeir Helgason,
forstöðumaður handritadeildar
Landsbókasafns, andaðist á
Landspítalanum á annan í jólum
eftir skamma sjúkdómslegu.
Grímur fæddist á Leifsstöðum í
Selárdal í Vopnafirði 2. septemb-
er 1927. Foreldrar hans vom
Helgi Kristinn Einarsson, bóndi
þar, og kona hans, Vigdís Magn-
ea Grímsdóttir, sem lifir son sinn
háöldmð. Með foreldrum sínum
fluttist Grímur að Breiðumýri í
Vopnafirði og síðar til Seyðis-
fjarðar þar sem faðir hans var
símaeftirlitsmaður.
Grímur lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum á Ákureyri
1948 og cand. mag.-prófi frá Há-
skóla lslands 1955. Hann var
kennari við Bama- og miðskóla
Seyðisfjarðar 1948-49, stunda-
kennari við Verzlunarskóla ís-
lands 1955-57 og 1962-67 en fast-
ráðinn kennari þar 1957-62.
Vann í ígripum á Landsbókasafni
fslands 1957-62 en var fastur
Starfsmaður handritadeildar
safnsins 1962-66 og forstöðu-
maður hennar frá 1966.
21. febrúar 1953 gekk Grímur
að eiga eftirlifandi konu sína,
Hólmfiíði Sigurðardóttur, f. 2.
nóv. 1930, dóttur hjónanna Sig-
prðar Ámasonar, starfsmanns
|Í1MÞ á Raftríarhöfn, og Amþrúð-
at^Stefánsdórít*^. Hólmfríður er
stúdenT%fj'á MAV1§51 og cand.
phil. frá Háskóla Islands 1952, en
barnauppeldi og heimilisstörf
hindraðu frekara nám þar til
yngstu bömin fóm að komast á
legg. Sótti hún námskeið í mynd-
vefnaði við Myndlista- og
handíðaskólann 1975 og 1976 og
lauk B. Ed.-prófi frá Kennara-
háskóla íslands 1983. Hún starf-