Þjóðviljinn - 05.01.1990, Blaðsíða 21

MINNING
Langt er síðan á mig tóku að
sækja þau ótímabæru elliglöp að
muna ekki með nákvæmni hve-
nær suma fomvini mína bar mér
fyrst fyrir sjónir, heldur finnst
mér þeir hafi með óskilgreinan-
legum hætti verið hluti af lífi
mínu frá upphafi þótt svo sé ekki.
Óskhyggjan tekur einfaldlega
ráðin af skynseminni.
Einn þessara manna var Grím-
ur M. Helgason. Veit ég þó vel að
hann var kominn yfir tvítugt þeg-
ar leiðir okkar lágu fyrst saman.
Mér kemur í hug sólrautt júlí-
kvöld norður á Raufarhöfn fyrir
ótal árum. Við vorum þrír að slá
upp tómtunnur, því sfldin var far-
in að vaða fyrir landi. Hið næsta
mér stóð roskinn maður sem ég
þekkti ekki. Á grænum bala rétt
hjá voru nokkur böm að leik.
Allt í einu tekur maðurinn sér
hvfld, styður vinstri hendi á
tunnubarminn, horfir stundar-
lengi með aðdáun á litlu ærsla-
belgina og hefst svo uppúr eins-
manns hljóði: „Alls staðar em
blessuð bömin eins. Alveg sömu
gleðilæti og í bömunum á Betle-
hemsvöllum”. Vegna þess að
manni koma þessir fjarlægu vellir
sjaldan í hug nema á jólum varð
ég hálfhvumsa, en af innri var-
fæmi sem er mér enganveginn
alltaf tiltæk gætti ég þess að
blanda mér ekki í einræður hans.
Nokkm fjær var þriðji tunnarinn
að verki: ungur maður, hár og
spengilegur, hýr í bragði og bauð
af sér einstaklega góðan þokka.
Þetta var Grímur. Við hittumst í
kaffitímanum og ég vék að und-
arlegu tali vinnufélaga okkar. Pá
sagði hann mér frá miklum ör-
lögum þessa manns sem misst
hafði konu sína og fjögur böm í
náttúmhamfömm. Til að dreifa
hryggðarskýjunum fór hann í
siglingu um Miðjarðarhaf með ís-
lensku farskipi og kom þá til
hinnar helgu borgar. Þessi harm-
saga í hóglátri frásögn Gríms
hafði djúp áhrif á mig, og efalaust
er það þess vegna sem ég rek upp-
haf okkar kynna til þessa löngu
liðna sumarkvölds þótt sögulega
sé það rangt.
Grímur kvæntist ungur gáfaðri
og fallegri stúlku sem ég hef
þekkt frá því hún var barn:
Hólmfríði dóttur Sigurðar Áma-
sonar og Amþrúðar Stefáns-
dóttur í Sandgerði á Raufarhöfn.
Peim hjónum og fjölskyldu
þeirra bast ég um tvítugt vináttu-
böndum sem ekki rakna, og þeg-
ar Grímur var orðinn tengda-
sonur þeirra urðum við sjálfkrafa
bræður í Þrúðu og Sigga í Sand-
gerði. Við vomm líka fóstbræður
í byggð mikilla jökla, fljóta,
sanda og sæva: Suðursveitinni
okkar góðu þar sem við höfðum
verið vikadrengir í bemsku og
heillast fyrir lífstíð af galdri henn-
ar. Ofan á allt vomm við báðir
Austfirðingar í húð og hár,
eignuðum okkur þar firði eins og
smali féð og vomm ótrúlega fast-
bundnir mannlífi þeirra og sögu.
Ég sat fyrir meira en tuttugu
ámm marga mánuði yfir ryk-
föllnum blaðahaugum í Ríkis-
skjalasafninu danska og fór þá
hvað eftir annað að rekast á
kaupstað sem risið hafði í fymd-
inni við Seyðisfjörð, en var löngu
týndur og tröllum gefinn. Þá
hugsaði ég að þetta þyrfti Grímur
að vita og stakk hjá mér öllu sem
að höndum bar um höndlunar-
stað þennan. Úr því varð síðar
hundrað síðna saga.
Það var jafnræði með þeim
ungu hjónunum, Fríðu og Grími,
og farsældarblær yfir öllu þeirra
samlífi frá fyrstu tíð, svo mér
fannst jafnan sem þau hefðu ver-
ið sköpuð hvort fyrir annað.
Framan af hjúskaparámm þeirra
átti ég til að húsvitja á gamlárs-
dag og hef reyndar alltaf haft
nánar spumir af þeirra högum.
Mér þótti gaman að sjá þessa
Grímur M. Helgason
Fœddur 2.9. 1927 - Dáinn 26J2. 1989
gæfulegu fjölskyldu vaxa ár frá
ári uns orðin vom sjö systkini í
húsi. Hið fallega orð bamríkur
heyrist nú æ sjaldnar af því að
tilefnin hafa þorrið með vaxandi
velmegun svo öfugsnúið sem það
nú er, en hér hélt merking þess
fullu gildi. Þetta vom böm sem
ólust upp við sögur og ljóð, og
þarf engan að undra þótt skáld
sprottið í þeim garði þyki hvað
álitlegast þeirra sem nú em að ná
fullum þroska.
Eftir að Grímur tók við starfi
forstöðumanns handritadeildar
Landsbókasafns hittumst við á
köflum dögum oftar, því hann
gætti fjársjóða sem allir eiga er-
indi við hafi þeir áhuga á íslenskri
menningu. Til einskis var betra
að leita en Gríms ef eitthvað
vafðist fyrir manni, því hann var
vitur, margfróður og hjálpfús
með afbrigðum. Hann hlóð ekki
undir sjálfan sig: lét sér nægja stól
og borðkrfli útí homi og sat þar
löngum yfir gulnuðum blöðum
milli þess sem hann sinnti
safngestum af stakri ljúf-
mennsku. Mig gmnar að hann
hafi ekki talið sér vandara um en
þeim fræðaþulum úr alþýðustétt
sem á umliðnum öldum höfðu við
bágustu aðstæður unnið furðuleg
afrek og áttu nú arfinn sinn undir
trúnaði hans. Ég hef fyrir satt að
verk þeirra hafi verið honum
hjartfólgnust af öllu sem hið
gamla virðulega hús við Hverfis-
götu geymir.
Það fer ekki mörgum sögum af
iðju þess sem daglangt og árlangt
er önnum kafinn við að slétta úr
skjölum, raða í möppur, skrá og
skipa í hillur. Jafnvel ævistarf
eljumanns er ógerlegt að benda á
og segja: öllu þessu kom hann í
verk. Það hverfur saman við
mörg stórvirki önnur unnin í
kyrrþey og virðist svo óttalega
smátt hjá öllum þeim grúa sem
eftir er, að oft hlýtur maður að
undrast að skjalaverðinum skuli
ekki fallast hendur. Laun hans
eru fólgin í ánægjunni yfir vel
unnu verki, þjónustunni við þá
sem síðar þurfa á þessum gögnum
að halda og verður þá hugsað hlý-
lega til þeirra óþekktu handa sem
björguðu þeim frá glötun og
bjuggu um þau af alúð til varð-
veisiu á vísum stað.
Önnur verk Gríms í fræðunum
eru ósmá að vöxtum og gæðum,
en flest sama eðlis og ævistarfið
að því leyti að þau láta lítið yfir
sér og liggja ekid öðrum en kunn-
ugum í augum uppi. Umsjón með
útgáfum á bókmenntaarfinum -
íslendingasögum, rímum, þjóð-
sögum - er ekkert áhlaupaverk,
heldur mikil þolinmæðisvinna
sem krefst auk yfirgripsmikillar
þekkingar ýtrustu vandvirkni, ár-
vekni og nákvæmni sem gert get-
ur hvern mann gráhærðan. En
við lesendur höfum litla hug-
mynd um amstur þess sem annað-
ist útgáfuna og leiðum varla hug-
ann að því þegar við skeiðum yfir
greiðfæran textann á prenti.
Margir sóttust eftir að fá Grím til
að lesa prófarkir af verkum sín-
um vegna þess hve vandur hann
var að virðingu sinni. Þeir sem
fylgt hafa mörgum bókum gegn-
um prentverk vita hve seig-
drepandi strit þetta er. Prófarka-
lesarinn leggur allan metnað sinn
í að skila villulausu verki, en má
hrósa happi auðnist honum það
einu sinni á ævinni. Þó er sú raun-
in bitrust þegar einhver afglapinn
rekst um leið og hann opnar bók-
ina á einu villuna sem prent-
smiðjupúkanum tókst að fela
fyrir vökulum augum í þremur
próförkum eða lauma inn með
óskiljanlegum vélabrögðum eftir
að aÚt var orðið hreint.
Það er mikið lán að hafa notið
samfylgdar manns eins og Gríms
Helgasonar í meira en fjörutíu ár,
og ég er forsjóninni innilega
þakklátur. Þegar ég lít yfir okkar
löngu kynni minnist ég einskis í
fari hans sem ég hefði kosið á
annan veg, en mest þótti mér til
um mannúð hans, góðvild hans í
garð annars fólks lífs og liðins.
„Hvers vegna mega menn ekki
vera einkennilegir?” sagði hann
eitt sinn þegar við vorum að ræða
um sameiginlegan kunningja
okkar sem er hafsjór af fróðleik,
en hefur ekki fallið inní
samfélagsmunstur góðborgar-
anna og verið hrakinn útúr götu.
í skrifi Gríms um Jón í Simbakoti
kemur glöggt fram hve vænt hon-
um þótti um hinn „þegjandi fjöl-
da, sem haldinn var óslökkvandi
þrá eftir bókum”.
Mér hefur sjaldan brugðið eins
og við helfregn Gríms, því hún
kom mér algjörlega f opna
skjöldu. Ekki eru nema fáar vik-
ur síðan ég fór niðrá safn til að
rabba við hann. Ekki varð séð að
neitt amaði að, hann var glaður í
bragði, sagði mér frá dvöl þeirra
Fríðu fyrir norðan í sumar leið og
nefndi sérstaklega hve gaman
hefði verið að ganga með sjó...
Kannski völvan hafi séð í gleri
sínu og hann ætti eitthvað and-
stætt framundan og viljað veita
honum það eftirlæti að una eitt
sumar enn við náttúruna með
konunni sem hann sótti ungur
norður í náttleysuna.
Þeir eru ófáir sem hefðu viljað
vera þess megnugir að heimta
þennan gæfumann og góða dreng
úr helju, því mannskaðinn sem
þjóðin hefur beðið við missi hans
er mikill. En enginn má sköpum
renna, og því ber að leiðarlokum
fremur að þakka fyrir líf hans en
leggjast í bölmóð. Blessuð sé
minning hans.
Ég sendi aldraðri móður hans,
eiginkonu, afkomendum og öðr-
um nákomnum hugheilar sam-
úðarkveðjur. Einar Bragi
Grímur Margeir Helgason var
fæddur 2. september 1927 að
Leifsstöðum í Selárdal í Vopna-
firði austur, sonur hjónanna Vig-
dísar Magneu Grímsdóttur og
Helga Kristins Einarssonar
bónda þar. Hann ólst upp í
Vopnafirði og síðar á Seyðisfirði,
lauk stúdentsprófi frá MA 1948,
cand. mag. í íslenskum fræðum
frá HÍ 1955.
Hann kvæntist 1953 Hólmfríði
Sigurðardóttur kennara. Börn
þeirra eru: Vigdís, Sigurður,
Anna Þrúður, Helgi Kristinn,
Grímur, Hólmfríður og Kristján.
Grímur var kennari við Bama-
og miðskóla Seyðisfjarðar 1948-
49, móðurmálskennari við Versl-
unarskóla íslands frá 1955 í tólf
ár. Vann í ígripum við Lands-
bókasafn íslands 1957-62, fastur
starfsmaður handritadeildar
1962-66 og forstöðumaður henn-
ar frá 1966 til dauðadags 26.12.
1989.
Skrá yfir helstu ritstörf hans
fram að 1987 er að finna í Ævi-
skrám MA-stúdenta (2. bindi,
bls. 186-187), einnigfyllriupplýs-
ingar um ætt hans og ævi en hér
eru taldar.
Reyna og rata verðum
vér raunir þcer, (...)
dapur er cLauði á ferðum
í dag og gær.
Svo kvað austfirskt skáld, séra
Bjami Gissurarson í Þingmúla,
fyrir þremur öldum, og orð hans
eiga við þessa dagana sem endra-
nær: fjölmiðlar bera fréttir af
fjöldavígum í Rúmeníu og um
símann berast boð um andlát
góðs drengs og kærs vinar, Gríms
Margeirs Helgasonar.
Um það leyti sem ég var að
koma frá prófborði í Háskóla ís-
lands árið 1968 varð það úr að ég
tæki að mér að búa til prentunar
íslendingasögur með nútímastaf-
setningu ásamt Grími M. Helga-
syni. Eg hafði um skeið verið
styrkþegi á þeirri stofnun sem þá
hét Handritastofnun íslands og
var til húsa í handritasal Lands-
bókasafns. Þar hafði ég kynnst
Grími sem þar gætti handrita
safnsins ásamt Lámsi Blöndal.
Nú hófst náið samstarf okkar
Gríms að þessu verki um fimm
ára skeið. Vissulega tmflaði það
persónuleg samskipti að ég
dvaldist í Kaupmannahöfn meiri
hluta þessa tíma, auk þess sem
það olli því vitaskuld að ýmsir
snúningar lentu á Grími einum.
En bréfaskipti vom tíð og sumrin
nýttust vel. Sjálfsagt höfum við
Grímur einhvem tíma verið ó-
sammála um eitthvað meðan á
þessu stóð, þótt það sé mér nú úr
minni horfið, en ósáttir vomm
við aldrei, og aldrei bar neinn
skugga á vináttu okkar. Það var
svo gott að vinna með Grími og
vera í návist hans að jafnvel lang-
setur okkar við samlestur próf-
arka vom ánægjustundir, hvort
sem lesturinn fór nú fram heima
hjá Grími á Kambsvegi eða í ein-
hverjum afkima í Safnahúsinu.
Einhvem veginn höguðu örlögin
því svo að fundir okkar urðu
strjálir að verki loknu. Þær bækur
sem ég þurfti mest að nota vom
oftast fáanlegar nær mínum
vinnustað en á Landsbókasafni,
og Grímur var ekki einn af þeim
sem vom á flakki um bæinn í er-
indisleysu. En alltaf vom mót-
tökur jafnhlýjar á handritasaln-
um þegar færi gafst að líta þar
inn. Grímur var fjarri þegar ég
leit þar inn síðast liðið sumar. Síst
kom mér þá í hug að ég mundi
ekki sjá hann oftar. Víst hefði ég
viljað fylgja honum síðasta spöl-
inn, en pósturinn verður enn sem
löngum áður að flytja kveðjur á
milli.
Þegar hugurinn leitar að orð-
um til að lýsa Grími koma ósjálf-
rátt upp „ljúfur“ og „hýr“. Grím-
ur var Austfirðingur og líkur
ýmsum góðum Austfirðingum í
sinm hógvæm kímni. Austfirð-
ingurinn séra Bjami Gissurarson
orti margt í svipuðum anda og
einkenndi dagfar Gríms, og ætti
reyndar vel við að vitna í eitthvað
glaðlegra en línurnar hér að ofan.
Grímur var sjálfur æðmlaus mað-
ur eftir því sem ég kynntist hon-
um.
Hvers konar fræðistörf létu
Grími vel því að hann var minn-
ugur, íhugull og nákvæmur og
laus við flas. Verk hans á prenti
bera þessu vott. Útgáfa hans á
Pontusrímum fyrir Rímnafélag-
ið, sem hann gerði í framhaldi af
kandídatsritgerð sinni, er ein hin
ágætasta í ritum þess. Seinna bjó
hann undir prentun Blómstur-
vallarímur fyrir sama félag. Á
síðustu æviámm vann Grímur
mikið starf við útgáfu á Þjóðsög-
um Sigfúsar Sigfússonar sem
hann tók við af Oskari Halldórs-
syni þegar hann féll frá.
Margt fleira af fræðatagi hefur
Grímur birt, en það á við um
hann eins og fleiri safnmenn að
mikið af störfum þeirra í þágu
fræða sinna er lítt áberandi og
stundum nánast ósýnilegt, þótt
það sé engu minna virði en það
sem menn birta undir eigin nafni.
Grímur lagði drjúgt af mörkum
við skráningu og lýsingu viðauka
við handritaskrár Landsbóka-
safns, hann vann ámm saman við
skráningu kvæða í handritum frá
seinni öldum og mörgu fleim
sinnti hann vitaskuld í starfi sínu
sem öðmm er kunnugra um en
mér. Þá er ótalin aðstoð við rann-
sóknir annarra. Lipurð Gríms og
ljúfmennsku var viðbmgðið af
öllum sem sóttu handritadeildina
heim, og ég veit að einu gilti
hvort til hans leituðu þekktir
fræðimenn, íslenskir og erlendir,
ungir stúdentar ellegar sjálf-
menntaðir alþýðumenn. Öllum
liðsinnti hann af alúð.
Það var gott að koma á heimili
þeirra Gríms og Hólmfríðar, fá
kaffisopa í eldhúsinu og spjalla
við þessi gáfuðu og skemmtilegu
hjón meðan eitthvað af bama-
skaranum var á ferðinni út og
inn. Þau áttu sérstöku barnaláni
að fagna, og hef ég'lítillega fengið
að kynnast því sem kennari. Ekki
er að efa að það hefur oft verið
erfitt að ala önn fyrir svo stóram
hóp.Þáhefurþaðsj álfsagt komið
sér vel að Grímur var vinnusamur
og velvirkur við frágang texta,
svo að margir vildu fegnir fá hann
til verka. Hætt er þó við að launin
hafi ekki alltaf verið svo há sem
maklegt hefði verið.
Ég er fávís um eilífðarmálin og
finnst sú huggun best þegar góðir
vinir falla frá að lífið hafi gefið
þeim mikið og þeir okkur sam-
ferðamönnum. En ef trú séra
Bjama Gissurarsonar hefur verið
eitthvað nærri lagi vænti ég hann
komi út á hlað í Himnaríki, þegar
Grím ber þar að garði, til að taka
á móti þessum góða Austfirðingi,
sem hefur hirt svo vel um kvæða-
handrit hans sjálfs og annarra, og
fari t.d. með þessi vísuorð sem
hann kvað eitt sinn til að fagna
páskum:
Kom þú, vinur, kunningi minn,
Kristur býður þér góðan dag;
blakar að vöngum vindurinn
varmur og fœrir allt í lag.
Vésteinn Ólason
í dag er til moldar borinn
Grímur M. Helgason, forstöðu-
maður handritadeildar Lands-
bókasafns. Hann lézt 26. des-
ember á 63. aldursári, af því
meini, er flestum verður að fjör-
tjóni fyrir aldur fram nú á tímum.
Ég á því láni að fagna að hafa
verið starfsfélagi Gríms undan-
farin þrjú ár, og ég mat hann því
meira sem ég kynntist honum
betur. Hann var maður dagfars-
prúður og lét lítið yfir sér, en
gjörhugull á það sem vera skyldi
og fastur fyrir þegar á því reyndist
þörf. Hann lagði mikla alúð við
öll sín fræðiverk og bar mjög fyrir
brjósti hag deildar sinnar og
stofnunar.
Það var ekki fyrr en um hádeg-
isbil 28. nóvember að hann stóð í
síðasta sinn upp frá borði sínu í
handritadeild og hélt heim,
sökum sjúkleika. Má slíkt ótrú-
legt þykja, eins þjáður og hann
hlýtur að hafa verið orðinn, svo
skammt sem hann átti eftir
ólifað, en lýsir þeim styrk er hann
bjó yfir til hinztu stundar.
Þessi fáu kveðjuorð eiga að-
eins að tjá, hversu mér þykir mik-
ils misst við fráfall Gríms M.
Helgasonar. Ég veit að aðrir, sem
lengur þekktu hann, munu gera
ítarlega grein fyrir lífi hans og
störfinn við þessi leiðarlok.
Ég votta samúð mína ekkju
hans Hólmfríði Sigurðardóttur,
bömum þeirra, bamabömum,
aldraðri móður og venzlafólki.
Ogmundur Helgason
Föstudagur 5. janúar 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21