Þjóðviljinn - 19.01.1990, Blaðsíða 12

VINNA OG
STREITA
Fjöldiþeirra íslendinga á aldrinum 34-44ára sem kvarta um vinnustreituhefur
tvöfaidast á milli áranna 1967 og 1985.
ísienskir karlar vinna 15-18 klst. lengri vinnuviku en karlar á hinum
Norðurlöndunum að jafnaði.
íslenskar konur hafa að meðaltali lengri vinnuviku en karlar.
Háskólamenntaðar konur á aldrinum 34-44 ára
kvarta mest undan streitu.
Um 9,3% íslendinga á aldrinum 46-74 ára taka taugaróandi lyf reglulega.
Ofantaldar upplýsingar eru
meðal þeirra sem koma fram í
nýjum bæklingi Ólafs Ólafssonar
landlæknis: Streita, vinna og
heilsa í nútímaþjóðfélagi. Úr
skýrslunni má lesa að við íslend-
ingar séum að vinna okkur til
óbóta og að vinnuálag og streita
fari stórlega vaxandi þrátt fyrir
aukningu í þjóðartekjum og
aukna tæknivæðingu og „vel-
megun“.
Skýrslan er að stórum hluta
unnin upp úr upplýsingum, sem
fram hafa komið í hóprannsókn-
um Hjartaverndar meðal karla
og kvenna fæddra á tímabilinu
1907-1954. Þar var meðal annars
spurt um vinnutíma, streitu,
lyfjanotkun og heilsufar, og voru
þátttakendur um 20-30% úr
hverjum árgangi.
Aukiö vinnuálag
kvenna
Róttækasta breytingin sem
orðið hefur á þessu tímabili felst í
aukinni útivinnu kvenna. Á árun-
um 1968-69 unnu 30% íslenskra
kvenna utan heimilis, en á tíma-
bilinu 1981-1985 var þessi tala
komin yfir 85 af hundraði.
f könnun Hjartaverndar var
ekki spurt sérstaklega um þann
tíma sem karlar verja til heimilis-
starfa, en miðað við könnun
Jafnréttisráðs frá 1984 er gert ráð
fyrir að sú vinna sé lítil og hafi
ekki aukist á tímabilinu. í niður-
stöðum rannsóknarinnar er því
gert ráð fyrir að vinnuálag
kvenna á heimilum hafi ekki
minnkað á umræddum tíma þrátt
fyrir stóraukna útivinnu. Niður-
stöður könnunarinnar benda hins
vegar til þess að heimilisstörf
kvenna séu 25-30 vinnustundir á
viku í tveggja manna fjölskyldu
og 35-40 stundir á viku í þriggja
manna fjölskyldu.
Ef litið er á fólk á besta starfs-
aldri (34-44 ára), þá hefur hlut-
fallstala kvenna er vinna meira en
55 stundir á viku aukist úr 74,8%
í 92,1% en karla úr 64,5% í
65,7% á tímabilinu 1967-1985.
Vinnuálag hefur því aukist meira
á konur en karla.
Skipting
eftir stéttum
í rannsókninni kemur fram að
vinnutíma sé ekki bara misskipt
eftir kyni, heldur líka eftir starfs-
stéttum, og fullyrðir landlæknir
að í þeim mun sjáist gleggsta
merkið um misrétti á milli stétta í
landinu. Gleggst kemur þetta í
ljós þegar litið er á vinnutíma í
aldursflokknum 60-73 ára. Þar
vinna 75% undirmanna á skipum
langa vinnuviku (55 klst. eða
meira) og 54,8% leigubílstjóra.
30-35% smáatvinnurekenda,
iðnaðarmanna og erfiðisvinnu-
manna á þessum aldri hafa einnig
langa vinnuviku en skrifstofu-,
verslunar, toll-, póst- og lög-
reglumenn ásamt með gjaldker-
um og endurskoðendum eru í
lægsta flokknum þar sem 10-15%
vinna langa vinnuviku. Land-
læknir telur skýringuna á þessum
mikla mun felast að miklu leyti í
ólíkum lífeyrisréttindum þessara
starfshópa.
Þegar streitan verður að f íkn
Eiríkur Örn Arnarson: sá sem býr við spennuálag sækir oft í að viðhalda því eða
Þekkið þið nautnina af því að fá
ykkur kaffisoþa og sígarettu þeg-
ar mikið álag er í vinnunni eða
daglegu amstri? Hafið þið fundið
hvernig líkaminn tekur við sér, við
verðum skýrari í kollinum og bet-
ur til þess fallin að takast á við
aðsteðjandi vanda, að því erokk-
urfinnst?
Ein sígaretta eykur tíðni
hjartsláttar um 20%, hækkar
blóðþrýstinginn og hefur áhrif á
starfsemi líkamans, þannig að
reykingamenn fá t.d. kaldar og
þvalar hendur og svitna meira en
aðrir. Kaffið virkar á svipaðan
hátt, en kannski vægar.
- Um 15% íslendinga drekka
10 bolla eða meira af kaffi á dag.
Um 5% drekka meira en 15
bolla. Það er engin tilviljun að nú
er kaffi á boðstólum hvar sem við
komum í banka, tryggingarfélög
eða lánastofnanir. Þeir sem þjást
af streitu og spennuálagi sækjast
nefnilega í að viðhalda því ást-
andi og auka það.
Þetta segir dr. Eirikur Örn
Amarson sálfræðingur á Geð-
deild Landspítalans í samtali við
Nýtt Helgarblað um streitu og
streitufíkn.
Streitufíkn
- Maður verður alltaf jafn
hissa á að sjá þetta mynstur end-
urtaka sig, segir Eiríkur. Sá sem
er spenntur og þjáist af spennuá-
lagi sækir í enn meiri spennu. Við
köllum þetta spennusækna hegð-
un. Ég hef einnig orðið var við
það, að þegar ég ráðlegg fólki að
minnka við sig neyslu á kaffi og
tóbaki þá em mjög algeng við-
brögð að gera eitthvað annað
fyrst: því fylgi allt of mikið
spennuálag að hætta slíkri
neyslu. Fólk virðist ekki átta sig á
því að þessir siðir em orasaka-
valdur óþæginda.
Eiríkur segir að streita sé
manninum eðlileg ef hann nái að
slaka á á milli. Verði spennan
hins vegar að varanlegu ástandi
skapi hún álag á líkamann sem
fyrr eða síðar brjótist út í sálvef-
rænum kvillum. Þessir kvillar em
einkum höfuðverkir, vöðvabólg-
ur, of hár blóðþrýstingur af ó-
kunnum uppruna, magabólgur
og magasár, kækir, svefnleysi
o.s.frv. Streituálag geti komið
fram á hvaða líffærakerfí sem er
og oft búið um sig á mjög löngum
tíma eða 20-30 árum.
- Breytingamar geta gerst svo
hægt, að við föram að venjast
þessu afbrigðilega ástandi. Það
verði okkur eðlilegt og við
gleymum því að líkamanum er
eðlilegt að vera óþægindalaus.
Óþægindin era merki frá líkam-
anum um að við séum að ofgera
honum á einn eða annan hátt.
Réttu viðbrögðin era að bregðast
við þessum merkjum með við-
eigandi aðgerðum áður en við-
komandi líffærakerfí fer að gefa
sig.
En hvað er það sem einkum
veldur streitu í umhverfinu?
- Orsakir geta verið afar mis-
munandi, en í grófum dráttum
má þó flokka einstök störf eftir
því hvort þau era streituvaldandi
eða ekki. Þau störf þar sem
starfsmaður hefur litla stjórn á
aðstreymi vinnu en þarf að upp-
fylla háar gæðakröfur era sam-
kvæmt skilgreiningu streituvald-
andi. Störf frétta- og blaðamanna
eru dæmigerð fyrir þess konar
störf, en einnig störf í heilbrigðis-
þjónustu, flugumferðarstjóm,
þjónastörf, afgreiðslustörf,
gjaldkerastörf, löggæsla og færi-
bandavinna svo dæmi séu tekin. í
öllum þessum starfsgreinum era
sálvefrænir kvillar algengari en
ella.
Viðvarandi
viðbragðsstaöa
En hvernig skilgreinum við
streitu? Er þetta efnafrœðilegt
vandamál sem skapast af fram-
leiðslu ákveðinna efnahvata í lík-
amanum eða á streitan sér sálrœn-
ar orsakir?
- Það má segja að hugsunin sé
til alls fyrst. En streitan er samb-
land af mati hugans á aðstæðum
og lífeðlisfræðilegum við-
brögðum líkamans. Líkaminn
bregst við streitu eins og um
bráða hættu sé að ræða. Andar-
drátturinn verður hraðari, súr-
efnismagnið í blóðinu eykst,
hjartslátturinn verður tíðari og
blóðþrýstingurinn verður hærri.
Jafnframt eykst blóðstreymið til
útlimanna, en minnkar til inny-
flanna. Meltingarstarfsemin hæg-
ir á sér eins og sést á því að þurrk-
ur í munni er eitt fyrsta einkenni
spennu. Um leið og vöðvar útli-
manna spennast eykst blóðrásin
einnig til höfuðsins og heilastarf-
semin örvast til þess að skerpa
eftirtekt okkar. Hendur kólna og
blotna svo að átakið styrkist.
Þessi viðbrögð líkamans era eðli-
leg miðað við þær hættur sem
maðurinn gat staðið frammi fyrir
í framskóginum, en þau era í
rauninni frumstæð miðað við þá
streituvalda sem nútímaþjóðfé-
lag býður uppá. Við lifum
gjaman eins og við séum í bráðri
lífshættu hverja einustu stund
dagsins.
Ef við höldum vöðva
spenntum í lengri tíma fáum við
verk. Það myndast vöðvabólga
eða gigt. Það er algeng skoðun að
vöðvabólga stafi af rangri vinnu-
stellingu eða röngum vinnuhrey-
fingum. Það er eflaust rétt að
hluta, en því má heldur ekki
gleyma að skökk staða eða skökk
beiting líkamans getur átt sína or-
sök í því spennuástandi sem við
höfum magnað upp innra með
okkur og getur orðið viðvarandi.
Viðbrögð okkar við spennu í
auka það
daglegu lífi era margþætt. Þau
geta verið tilfinningaleg: kvíði,
reiði eða leiði.
Þau birtast einnig í atferli okk-
ar með minni einbeitingu og
minni afköstum.
Þau birtast einnig í líkamlegum
áhrifum, eins og áður er getið, og
að síðustu birtast þau í því hvern-
ig við hugsum. Hugsun okkar
beinist að þeim ytri aðstæðum
sem við ráðum ekki við. Það
eykur kvíðann og þannig mynd-
ast vítahringur sem getur valdið
sárri vanmáttarkennd.
Skerum við íslendingar okkur
úr að einhverju leyti meðal ann-
arra þjóða, hvað varðar streitu-
einkenni?
- í stórum dráttum held ég að
svo sé ekki ef miðað er við ná-
grannaþjóðir okkar. Þó má segja
að það sé einkenni á skapgerð
íslendinga að þeir vilji gera alla
hluti með áhlaupi, helst strax í
gær. Okkur skortir fyrirhyggju í
því sem við tökum okkur fyrir
hendur, og það getur verið
streituvaldandi.
Annað atriði sem er mikill og
sérstakur streituvaldur hér á
landi era húsbyggingar. Margir
eyða 4-5 bestu áram lífsins í botn-
lausa vinnu og skuldabasl við að
koma sér upp húsi og rjúfa þá öll
eðlileg tengsl við vini, kunningja
og jafnvel sína nánustu. Þessi
siður okkar hefur í of mörgum
tilfellum leitt til hjónaskilnaða og
12 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 19. janúar 1990