Þjóðviljinn - 02.03.1990, Blaðsíða 21

HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN
Fortíðin, flokkamir og framtíöin
Á laugardaginn var birtist hér í
blaðinu snöfurleg grein eftir Gest
Guðmundsson um uppgjörsmál-
in. Með öðrum orðum: um það
hvað Alþýðubandalag og Al-
þýðuflokkur þurfi helst að endur-
skoða úr sínum hugmyndaarfi til
að geta vasklega tekist á við við-
fangsefni okkar tíma.
Sem betur fer er málatilbúnað-
ur í grein Gests með nokkuð öðr-
um hætti en hjá mörgum öðrum
sem til orðs taka um þessar
mundir og láta sem allur vandi
vinstrihreyfingar sé í því fólginn
að mikill fjöldi sósíalista hafi ekki
áttað sig á samfélögum Austur-
Evrópu fyrr en á því byltingarári
1989. Gestur er heldur ekki að
leita að sökudólgum á einhverj-
um einum tilteknum stað eins og
ýmsa menn hendir í hita leiksins.
Ekki svo að skilja: menn þurfa
ekki að vera sammála skil-
greiningum Gests, eða þeim
áherslum sem hann leggur.
Trúin
á flokkinn
Gestur telur til dæmis að vissar
grundvallarhugmyndir lenínism-
ans hafi gerst alltof frekar í hug-
skoti þeirra manna sem stóðu að
Sósíalistaflokknum og síðar Al-
þýðubandalagi. Hann tekur það
fram að hér eigi hann einkum við
tvennt: „trúna á forystuhlutverk
flokksins og á forræði ríkisvalds-
ins“.
Ég segi fyrir mína parta: þegar
ég rekst á menn sem hafa mikla
trú á sínum flokki, þá finnst mér
alls ekki liggja beint við að rekja
þá áráttu til flokkskenningar
Leníns. Lenínskar hugmyndir
um Flokkinn eru helst með lífi
hj á þeim, sem halda að hægt sé að
reka pólitík eins og einskonar vís-
indi og að forystuflokkurinn sé þá
einskonar einvalalið sérfræðinga
í hinum pólitísku fræðum skil-
greininga og athafna. Hræddur er
ég um að slíkir menn séu fyrir
löngu orðnir næsta sjaldgæfir í
vinstrimannaröðum. Aftur á
móti sýnist mér af gamalli og
nýrri sögu, að allar nýjar hreyf-
ingar séu, að minnsta kosti á
duggarabandsárum sínum,
haldnar vissum messíasaráráttum
ef svo mætti segja. Ný hreyfing
sem telur sig hafa upp á annan
skilning og gildismat að bjóða en
ríkjandi er, hún getur eiginlega
ekki komist á fætur nema að liðs-
menn leggi til hennar sterka trú á
sérstöðu hennar og einhverskon-
ar forystuhlutverki, svo það orð
sé upp rifjað. Við getum tekið
dæmi af Kvennalistanum: þegar
nú síðast var rætt um hugsanlegt
framboð minnihlutaflokkanna í
Reykjavík var enginn þeirra
harðari en þessi unga hreyfing á
því, að ekki mætti fórna sérstöðu-
nni í „sambræðingi“. Kvennalist-
inn er nátúrlega eins langt frá len-
ínskum skipulagsreglum og hugs-
ast getur. Og það er Alþýðu-
bandalagið eiginlega líka: það er
amk alveg ljóst að þegar menn
hafa sett þeim flokki lög og starfs-
reglur þá hafa menn viljað forð-
ast lenínskar formúlur.
Elsku mamma
í ríkisvaldinu
Meira púður er að mínu viti í
þeirri ásökun Gests Guðmunds-
sonar í garð Alþýðubandalagsins
að það eða liðsmenn þess hafi
helst til mikla trú á „forræði ríkis-
valdsins". Að sönnu held ég að
hér sé um sameiginlegan arf len-
ínismans og sósíaldemókratis-
mans að ræða: Þessar tvær ólíkar
greinar á Marxeikinni voru í eina
tíð samstiga um að það kæmi
fljótlega betri tíð með blóm í
huga um leið og „okkar menn“
næðu tökum á ríkisvaldinu.
Hvort sem „okkar menn“ tækju
völd með meirihluta í kosningum
eða með því að gera áhlaup á ein-
hverja Vetrarhöllina.
Það er eiginlega ekki fyrr en
með „nýja vinstrinu" og ýmsum
tíðindum sem í minningunni
tengjast við fræga 68-kynslóð, að
trúin á ríkisforsjána fer að visna
hjá vinstrisinnum. Sósíaldemó-
kratar höfðu að vísu fyrr horfið
frá þjóðnýtingaráformum, en
þeir voru dangansmiklir ríkis-
kerfiskarlar samt í uppbyggingu
velferðarríkisins (kannski allt
fram á daga Oskars Lafontaines).
En sem sagt: það var ekki fyrr en
þá að valddreifingarhugmyndir
fara að blómstra verulega út um
allan vinstrikantinn, jafnvel svo
minnti stundum á gamlan og
skáldlegan anarkisma.
Það hefur svo staðið tölvert í
mönnum að vinna alminnilega úr
sínum valddreifingarhugmynd-
um (sem flestir fóru fljótlega að
samþykkja með vörunum) í
praktískri pólitík. Og á íslandi
verða flokkarnir eins og þeir
leggja sig samsekir um það, að
stunda mikið málskot til ríkis-
valdsins. Ekki kannski vegna
þess fyrst og fremst, að þeir hafi
enn mikla trú á ríkisforsjánni,
heldur af því að allir hafa vanið
sig á þann „sósíalisma and-
skotans" að hlaupið skuli með
allan rekstrarvanda undir pilsfald
ríkisins hvenær sem á bjátar. Að
sönnu telja menn sig gera það á
mismunandi forsendum: Al-
þýðubandalagsmenn til dæmis í
nafni atvinnuöryggis fólksins, en
útkoman er ósköp svipuð að
áferð.
Djöflar aö draga
Gestur Guðmundsson telur að
A-flokkarnir hafi báðir sína
djöfla að draga. Fyrir utan þann
„lenínisma“ sem að ofan var
nefndur færir hann Alþýðu-
bandalaginu til synda „þjóðernis-
stefnu frá dögum kalda stríðsins
og almenna kratíska frasa um
blandað hagkerfi". Auk þess sem
flokkurinn leggi lag sitt við „ein-
okunaraðila í íslensku atvinnu-
lífi“ og mun þar eiga við byggð-
astefnu flokksins. Alþýðuflokk-
urinn er að dómi Gests fastur í
þeim „velferðarkratisma" sem
treystir á vaxandi afkastagetu al-
þjóðlega sinnaðs auðmagns til
þess að taka síðan af hagnaði þess
til velferðarmála. Hvorugt er
nógu gott að dómi Gests: „þannig
hefur einnig verið loku fyrir það
skotið að á grundvelli jafnaðar-
stefnu verði mótaður sjálfstæður
íslenskur valkostur um þróun ís-
lenska samfélagsins“, segir hann.
Út fyrir,
til Oskars
Ekki mundi ég orða hlutina
endilega með jafn neikvæðum
hætti og Gestur gerir. En vel má
taka undir það, að sá sé helstur
munur á A-flokkunum, að Al-
þýðuflokkurinn er hallur undir
alþjóðlega markaðshyggju (og
líkist í því Sjálfstæðisflokknum)
meðan Alþýðubandalagið er
mun þjóðernissinnaðri flokkur
og að því er varðar mál hinna
dreifðu byggða að ýmsu leyti
skyldur Framsóknarflokknum.
Spyrja má: hvað ætla menn að
gera í því? Jú, þessir flokkar báð-
ir geta sjálfsagt komið sér saman
um margt í velferðarpólitík og
verklýðspólitík. Gestur Guð-
mundsson vill leita út fyrir þann
ramma og vísar þá fyrst á helsta
foringja vinstriarms vesturþýskra
jafnaðarmanna, Oskar Lanfont-
aine:
„Hann vill brjóta kratismanum
leið út úr núverandi ógöngum
með því að stemma stigu við vexti
ríkisbákns, setja hömlur á launa-
hækkanir betur settra launþega-
hópa og leggja áherslu á um-
hverfisvernd.“
Svo bætir Gestur þessu við:
„Ég hygg þó að við nánari
skoðun muni íslenskir jafnaðar-
menn leita róttækari leiða að
markmiðum sínum, auknu lýð-
ræði og jöfnuði."
Óskhyggjan enn
Það er mjög eðlilegt að benda á
félaga Oskar Lafontaine til fyrir-
myndar: hann hefur í rauninni
reynt að komast út úr þeim hugs-
unarhætti sem flokkur hans (og
margir aðrir flokkar) hafa lengi
verið bundnir af og tengist mjög
hefðbundinni hagvaxtarhyggju
og venjulegri kjarapólitík eins og
verklýðssamtök hafa rekið hana.
Hitt er svo rétt að hafa í huga, að
sjónarmið manna eins og Oskars
Lafontaines eru alls ekki komin í
alvöru á dagskrá hjá íslenskum
flokkum, sem kenndir eru við al-
þýðuna. Sjónarmið á borð við
hans þykja rómantísk, einatt
óraunsæ, kannski „dalakofasósí-
alismi" hjá flestum þeim sem
sýsla við praktíska pólitík - eins
þótt menn geti klappað fyrir
Oskari þegar hann kemur í heim-
sókn, því þetta er frægur maður
og geðslegur þar að auki. Þeir eru
enn mjög fáir á íslandi sem gætu
hugsað sér að reka kosningar á
svipuðum nótum og margnefnd-
ur Oskar, þótt vissulega séu þeir
til sem hafa hugsað og skrifað út
frá svipuðum forsendum og
hann.
Þess vegna þykja mér líka orð
Gests um að íslenskir jafnaðar-
menn séu líkegir til að gerast mun
róttækari en Oskar Lafontaine og
hans skoðanabræður, þau séu því
rniður óskhyggja fyrst og fremst.
Ekki veit ég hvaðan því liði ætti
að koma innblástur til slíkra til-
þrifa, það segi ég satL
Tónn
umræðunnar
En á meðan þetta: Við lifum þá
tíma að allir þurfa að skoða upp á
nýtt sína pólitísku heimsmynd, í
þeim efnum er enginn í rauninni
undanskilinn. Á slíkum tíma
finnst manni eðlilegast að menn
sem eitthvað þykjast vera á
vinstrigöngu, hafi tvennt öðru
fremur í huga. í fyrsta lagi það,
að sósialisminn, jafnaðarstefnan,
var aldrei og verður aldrei
eitthvert tiltekið ástand, fyrir-
komulag, sem menn geta komið
sér saman um: hérna er hann! Og
í öðru lagi: gangi menn út frá því
sem nú var sagt, þyrftu menn að
venja sig sem rækilegast á um-
burðarlyndi í samskiptum við
vinstrinágranna, á þá menningu
umræðunnar sem gerir ráð fyrir
því að enginn sitji uppi með sann-
leikann heldur hafi hver og einn
vonandi krækt sér í part af hon-
um. Hingað kom í fyrra Jiri Pelik-
an, sem var einn af oddvitum
tékkneskra kommúnista á dögum
Dubceks og síðar útlagi og þing-
maður fyrir ítalska sósíalista. í
spjalli við þennan blaðamann hér
sagði Pelikan á þá leið, að sér
þætti það mikill kostur við ítali
hve málefnaleg hin pólitíska um-
ræða væri, þegar á heildina er
litið. Honum þótti ekki síst vænt
um það, hve þroskuð og máiefna-
leg þessi umræða væri milli
vinstriflokkanna í landinu og
mættu aðrir vafalaust margt af
því læra. Það held ég líka.
Föstudagur 2. mars 1990 nÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21