Þjóðviljinn - 12.04.1990, Síða 19

Ævintýri konungannatveggja: f
lófa þeirra er litháiska þprpið sem
sendir birtu menningar okkar út í
heiminn.
auðfundið á öllu að þessi lista-
maður, sem uppi var um aldamót
og lést árið 1911, aðeins 36 ára að
aldri, var snar þáttur í þjóðemis-
kennd Litháa, hafði lagt margt til
hennar, til stolts þeirra yfir að
vera það sem þeir em.
Mikolajus Ciurlionis var sonur
organista og hugur hans stóð
snemma til tónlistar. Árið 1893
hóf hann nám við Tónlistarhá-
skólann í Varsjá og útskrifaðist
þaðan árið 1899. Hann samdi
nokkur tónverk meðan á námi
stóð, drakk í sig menningar-
strauma eins og lög gerðu ráð
fyrir, auk þess sem hann velti
mjög fyrir sér stærðfræði,
stjörnufræði, heimsmyndarkenn-
ingum ýmislegum og sóttist þá
mest eftir fræðimönnum sem áttu
í sér skáldlega hrifningu af ver-
aldarundrinu. Ciurlionis hélt
áfram námi í Leipzig 1901-1903
og byrjaði þá að fást við myndlist
sem áhugamaður. Myndlistar-
nám hans regulegt hófst ekki fyrr
en í Varsjá 1903, en framfarir
sem hann tók átti hann mest að
þakka sjálfsnámi, óbilandi for-
vitni og djörfu hugarflugi. Tón-
listina gaf Ciurlionis ekki upp á
bátinn, hann kenndi, stjómaði
kór, samdi tónverk, útsetti þjóð-
lög. Auk þess sýndi hann verk sín
- bæði í Vilnius (þar fékk hann
fyrst dræmar undirtökur og sagði
það ekki nema von, Vilnius væri
enn reifabarn í menningarlegum
efnum), Varsjá og síðar Sankti-
Peterbúrg, þar sem hann komst í
gott samband við þá feður
rússnesks módernisma sem
kenndu sig við Mír ísskússtva.
Ciurlionis líkist mörgum af-
reksmönnum smáþjóða í því, að
láta sér í senn annt um hinn
„smáa heim“ ættlandsins og svo
hin stærstu eilífðarmál. Hann var
í senn opinn fyrir austrænni dul-
hyggju og nauðsyn þess að kynna
og útbreiða menninguna heima
fyrir. Hann var m.a. atkvæða-
mikill í „Listafélagi Lithauga-
lands“ og hjálpaði til við að
skipuleggja fyrstu sýningar lith-
áiskrar listar í Vilnius.
Hann var skammlífur sem fyrr
segir. Árið 1910 var hann mjög
þrotinn að kröftum og hafði týnt
andlegu jafnvægi - varð að koma
honum fyrir á geðveikrahæli. Ári
síðar lést hann úr lungnabólgu.
Landslag hugans
Ciurlonis forðaðist að teikna
mannslíkamann. Myndir hans
eru landslagsmyndir, margar
hverjar, en þær eru ekki raun-
sæislegar, fjöll hans eru músík-
ölsk fjöll eins og hann sagði, him-
inbláminn er „saklaus“ - allt er
hlaðið siðaboðskap, fegurðar-
draumum, táknum. Þekkt mynd
sem „Kyrrð“ nefnist er gott dæmi
um meðferð listamannsins á
náttúrunni. Þar eru tvær myndir í
einni ef svo má segja. Önnur
sýnir spegilslétt haf og á því klett-
aeyja og á eynni sér í ljós. En um
leið er þetta ekki eyja og ekki haf
og ekki mannabyggð; kletturinn
er leyndardómsfull skepna, dul-
arfullt stórhveli, sem liggur kyrrt
í eilífðarmar og ljósin eru augu
dýrsins sem lýsir af í húminu langt
út á hafið. Oft gengur Ciurlionis
lengra í því frelsi sem hann tekur
sér, hann fjarlægist hlutinn og
gerist einskonar fyrirrennari af-
straktlistar. Eins og til dæmis á
einni þeirra mynda sem hér sýnd
og er úr myndaflokki sem heitir
„Vetur“ - einskonar fúga í bláu
og hvítu, frostrósaleikur sem hef-
ur verið settur undir háttbundinn
aga.
Eilífðarmálin
í myndverkum
Ciurlionis gerði allmörg verk
sem taka bæði mið af viðleitni
hans til að brúa bil milli tónlistar
og myndlistar og svo vangavelt-
um hans um hinar miklu víddir
eilífðarinnar. Verk þessi bera
einatt músíkölsk nöfn og fara í
flokkum: Sólarsónatan heitir eitt
til dæmis og hver mynd ber heiti á
borð við allegro, andante, finale
osfrv. Þetta var á þeim tímum
þegar listamenn lögðu hiklaust í
það að leysa hinar stærstu gátur,
jafnvel Gátuna Miklu, vildu leita
að sjálfum kjarna allra lista og
uppi voru kenningar um sam-
svörun lita og hljóma og samlista-
verk sem allt skyldi spanna. Á
þessum slóðum er Ciurlionis oft
staddur og verður af þeirri reisu
til margt fallegt. Oft er hann þá í
boðskaparham um gott og illt og
fleira þesslegt. Lítum til dæmis á
mynd, sem hér fylgir, og heitir
„Fórnin“. Hvað vilja menn lesa
út úr þessum engli, út úr þessum
annarlegu hvössu tindum sem
teygja sig upp að stjörnum
prýddri himnaborg hans? Hlust-
um á litháíska listfræðinginn Sa-
vickas:
„í „Fórnin“, mynd sem er ætt-
uð úr heimspeki og kosmískum
fræðum, er það mannleg snil-
ligáfa (engillinn) sem ræður ríkj-
um, snilligáfan sem vill leysa hinn
forna hnút sannleika og lyga.
Listamaðurinn trúir á sigur sann-
leikans - hvíti reykurinn sem
táknar sannleika og gæsku, rís
sigursæll og hátíðlegur til himna,
upp í óendanleikann. í þessari
mynd kemur með ágætum fram
trúarjátning Ciulionisar sem
hann víkur oftar en ekki að í
bréfum sínum: Ég lét mig ávallt
dreyma um að manneskjan yrði
slík sem ég hugsaði mér hana -
manneskja sem er næm á allt og
skilur allt og sækir fram til hins
góða, hins fagra og hins sanna.“
Konungarí
dimmum skógi
En nú gætu menn spurt: Hve
„þjóðlegur“ er þessi litháíski dul-
hyggjumaður? Það kemur
reyndar fram með ýmsum hætti.
Ekki aðeins vegna þess að hann
fæst stundum við myndefni sem
hvergi er finnanlegt nema í Lit-
haugalandi - vísast þar um til
mynda hans frá kirkjugörðum,
þar sem upp rísa í tvísýnu húmi
hinar sérkennilegu tréskurðar-
myndir sem Litháar hafa haft að
minnismerkjum. Heimur þjóð-
sagna er honum mjög nærtækur,
ekki síður en kosmískar goðsögu-
freistingar. Hér um skal vitnað til
enn einnar myndar á þessari
opnu; þeirrar sem sýnir tvo
krýnda menn í dimmum skógi og
halda þeir í lófa sér á björtu og
skínandi þorpi litlu. Myndin
heitir „Karaliu pasaka“ eða
„Ævintýri konunganna“ - og er í
senn tengd sagnaheimi fólksins
og svo þjóðsögðusmíð lista-
mannsins sjálfs. En þetta hér er
haft eftir Ciurlionis um þessa
mynd: „Tveir konungar gengu
út í skóg. Og þú, bróðir sæll, skalt
ekki halda að þetta hafi verið ein-
hverjir konungar og að þeir hafi
gengið í hvunndagslegum skógi.
Allt var þar sögulegt og mikil-
fenglegt. Þetta var þannig skógur
að á greinum trjánna komast fyrir
miklar borgir með höllum og pag-
óðum og tumum. Allt er þetta á
greinum trjánna. Svo þú getur
rétt ímyndað þér hvílík tré þetta
eru! Og svona er skógurinn allur!
Og það er í slíkum skógi að kon-
ungarnir tveir eru að spásséra. Þú
getur þá rétt ímyndað þér hvílíkir
konungar þetta em. Líkamir
þeirra em sem trjástofnar og þó
gildari. Og vöxtur allur eftir því.
Að sjálfsögðu eru þeir risar. Og
þeir em búnir í ævintýralegan
skrúða og á höfðum þeirra sitja
mikilfenglegar kórónur.... Það er
myrkt í þeim skógi. Þeir ganga og
ganga og leita. Þeir vilja komast
að því hvaðan úr skóginum
myrka streymir fram ljós. Og
loksins finna þeir á jörðunni, mitt
á milli voldugra og dimmleitra
stofna, lítinn grip sem sendir frá
sér sólarljós. Annar konungurinn
hefur tekið þennan ljósgjafa upp,
heldur á honum í lofa sínum, báð-
ir horfa þeir og undrast. Hvað
getur þetta verið? Ekki von þeir
viti það. Miklir konungar fá þetta
aldrei skilið. Og þó er þetta ekki
annað en blátt áfram litháiskt
þorp, þorpið sem við þekkjum öll
svo vel. Það sendir heiminum
birtu af hinni sérstæðu menningu
Litháa. En konungarnir, þeir
skilja þetta ekki...“
Auglýsing frá
Orlofssjóði VR
ORLOFSHUS VR
Dvalarleyfi
Auglýst er eftir umsóknum um dvalarleyfi í orlofshúsum VR sumarið 1990. Umsóknir á þar til gerðum
eyðublöðum þurfa að berast skrifstofu VR, Húsi verslunarinnar 9. hæð í síðasta lagi 20. apríl 1990.
Orlofshús eru á eftirtöldum stöðum:
Ölfusborgum
Húsafelli i Borgarfirði
Svignaskarði í Borgarfirði
lllugastöðum í Fnjóskadal
Vatnsfirði, Barðaströnd
Einarsstöðum, Suður-Múlasýslu
íbúðir á Akureyri
Flúðum
Miðhúsum, Biskupstungum
Aðeins fullgildir félagar hafa rétt til dvalarleyfis. Þeir sem ekki hafadvalið sl. 5 ár í orlofshúsum á tima-
bilinu 28. maí til 17. september sitja fyrir dvalarleyfum. Hafi ekki verið gengið frá leigusamningi fyrir
18. maí n.k. fellur úthlutun úr gildi. Dregið verður milli umsækjenda ef fleiri umsóknir berast en hægt
er að verða við. Verður það gert á skrifstofu félagsins laugardaginn 5. maí n.k. kl. 14 og hafa umsækj-
endur rétt til að vera viðstaddir.
Sérstök athygli er vakin á því að umsókinir verða að berast skrifstofu VR
í síðasta lagi föstudaginn 20. apríl n.k.
Umsóknareyðublöð eru afhent á skrifstofu VR, Húsi verslunarinnar 9. hæð. Ekki verður tekið á móti
umsóknum símleiðis.
Fimmtudagur 12. apríl 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 19