Þjóðviljinn - 18.05.1990, Síða 14

Sameiginleg framtíð í veði
Umhverfismálaþingið í Björgvin: Umhverfisvandinn verður ekki skilinn frá ríkjandi ój^fnuði norðurs og suðurs
Þótt niðurstöður ráðherrafundarins í kjölfar umhverfisráðstefnunnar
í Björgvin hafi valdið vonbrigðum, þá leiddi ráðstefnan í Ijós að sú
pólitíska umbylting sem orðið hefur í heiminum á síðasta ári snertir
ekki síður umhverfismálin, og að umhverfismálin eru nú komin á
dagskrá í alþjóðastjórnmálum með nýjum hætti: Þjóðum heims stafar
nú meiri ógn af umhverfiseyðingunni en kjarnorkuvopnunum, og um-
hverfisvandinn og hin ójöfnu skipti milli norðurs og suðurs verða ekki
aðskilin. Ófriðarhættan í heiminum á nú rætur sínar í spennu á milli
mengunarvaldanna í norðri og fórnarlambanna í suðri, og sú afstaða
sem Bandaríkin, Bretland og Kanada tóku á ráðstefnunni með því að
torvelda samkomulag um sameiginlegar aðgerðir, setur þessar þjóðir
í nýja stöðu gagnvart umheiminum.
Þetta sagði dr. Einar Valur
Ingimundarson umhverfisverk-
fræðingur í samtali við Nýtt Helg-
arblað, en hann sat í síðustu viku
umhverfisráðstefnuna í Björgv-
in.
Ráðstefnan bar heitið ,,Action
for a Common Future“ (Átak um
sameiginlega framtíð) og var til
hennar boðað af Brundtland-
nefndinni, sem Sameinuðu þjóð-
irnar settu á laggirnar á sínum
tíma. Hlutverk ráðstefnunnar var
annars vegar að gera grein fyrir
því, hvernig unnið hefði verið að
markmiðum Brundtland-
skýrslunnar „Sameiginleg fram-
tíð okkar“ (Óur Common Fut-
ure) og hins vegar var þetta svæð-
isbundin undirbúningsráðstefna
Evrópu og N-Ameríku fyrir stóru
umhverfisráðstefnuna, sem hald-
in verður í Brasilíu 1992, á 20 ára
afmæli Stokkhólmsráðstefnunn-
ar, sem markaði þáttaskil í al-
þjóðasamstarfi að umhverfismál-
um.
Samhliða aðalráðstefnunni,
sem skipuð var sendinefndum
ríkisstjórna og jafnframt opin
fyrir fulltrúa áhugamannasam-
taka um umhverfismál, voru
einnig haldnar ráðstefnur og þing
vísindamanna, verkalýðssam-
taka, æskulýðssamtaka og þing
atvinnurekenda sem stýrt var af
Alþjóða viðskiptaráðinu (Inter-
national Chamber of Com-
merce).
Einar Valur sagði að íslenska
sendinefndin hefði verið
skammarlega fáliðuð, því auk
fjölmargra gagnlegra upplýsinga
sem fram komu og erindi hefðu
átt til íslenskra stofnana og fé-
lagasamtaka, sem þessi mál
snerta, þá hefði um leið verið
haldin tæknisýning, þar sem fjöl-
margar tækninýjungar er tengjast
bættu umhverfi hefðu verið til
sýnis. Aðalfulltrúi íslands á ráð-
stefnunni var dr. Gunnar G.
Schram, ráðgjafi í umhverfisráð-
uneytinu, en auk hans sóttu ráð-
stefnuna þau Magnús Magnússon
prófessor og framkvæmdastjóri
Vísindaráðs, Auður Sveinsdóttir
formaður Landverndar og Júlíus
Sólnes umhverfisráðherra, sem
sat aðeins hluta ráðstefnunnar.
Steingrímur Hermannsson for-
sætisráðherra sat einnig ráðherr-
Alþjóöleg
mengunaiiöggjöf
á næsta áratug
Hafréttarsáttmálinn verður fyrirmynd slíkrar
löggjafar segir Jens Evensen
Menn eru æ betur að átta sig á
að umhverfisvandinn er ekki
staðbundið vandamál, heldur
sameiginlegt vandamál alls
mannkyns, án tillits til landa-
mæra. Lausn alvarlegustu um-
hverfisvandamálanna getur því
ekki falist í staðbundnum aðgerð-
um nema þeim sé jafnframt fylgt
eftir á alþjóðavettvangi. Þetta á
einkum við um mengun and-
rúmslofts og sjávar, en í rauninni
einnig mengun jarðvegs og
grunnvatns sem skerðir afkomu-
möguleika mannkynsins í heild til
frambúðar.
Einn helsti hvatamaður að
setningu alþjóðlegrar löggjafar
um mengunarmál hefur verið
Jens Evensen fyrrverandi sjávar-
útvegsráðherra Noregs, sem nú
starfar sem dómari við Alþjóða-
dómstólinn í Haag og nýtur hvar-
vetna viðurkenningar sem fræði-
maður á sviði alþjóðaréttar.
Evensen sagði á ráðstefnunni í
Björgvin að Alþjóðlegi hafrétt-
arsáttmálinn hafi verið sá áfangi í
átt til alþjóðalöggjafar um um-
hverfismál sem marka muni
stefnuna í undirbúningi alþjóð-
legrar umhverfislöggjafar.
Evensen sagði á ráðstefnunni í
Björgvin að hann vonaðist til
þess að slík löggjöf sæi dagsins
ljós innan fimm ára, en kannski
væri raunsærra að miða við 10 ár.
Einar Valur Ingimundarson
telur það verkefni fyrir íslensk
stjórnvöld að vinna að því á vett-
vangi Norðurlandanna að skapa
Jens Evensen: Hafréttarsáttmál-
inn er grundvöllur alþjóðalaga
um umhverfisvernd.
virkan stuðning landanna fimm
við það merka starf sem Evensen
hafi unnið að undirbúningi þessa
máls. ísland hefði á sínum tíma
átt visst frumkvæði í mótun Haf-
réttarsáttmálans, og hann væri
kannski okkar helsta skrautfjöð-
urí umhverfismálunum. Sú vinna
hefði í fyrstu verið rekin sem
beint peningalegt hagsmunamál,
en árangur hefði fyrst náðst þegar
fiskveiðilögsagan var túlkuð sem
liður í verndun náttúruauðlinda
hafsins. Mörg ákvæði sáttmálans
væru þess eðlis að ekki þyrfti
nema að breyta fáum orðum til
þess að hægt væri að snúa honum
upp á aðrar náttúruauðlindir.
-ólg
Willy Brandt.
afundinn, sem haldinn var í kjöl-
far ráðstefnunnar.
Læknirinn
sem blóðsuga
Meðal kunnra einstaklinga
sem sóttu ráðstefnuna má nefna
Willy Brandt, forseta Alþjóða-
sambands jafnaðarmanna, sem
mjög hefur beitt sér fyrir alþjóð-
legu átaki á sviði umhverfis- og
þróunarmála. Brandt gerði ör-
yggismálin að umræðuefni í
Björgvin og lagði til að Vistfræði-
legu öryggisráði yrði komið á
laggirnar á vegum Sameinuðu
þjóðanna. Brandt sagði að skil-
greining manna á öryggi í fram-
tíðinni yrði ekki eingöngu hern-
aðarleg, því umhverfisvandinn
og vaxandi vandamál flótta-
manna vegna umhverfiseyðingar
væri fyrirsjáanleg öryggisógnun í
framtíðinni.
Brandt sagði að þótt viss ár-
angur hefði náðst í auknum skiln-
ingi á því hvernig vanþróun í
þriðja heiminum tengist vist-
kreppunni og ógni öryggi alls
mannkyns, þá mætti enn líkja
þróunaraðstoð iðnríkja við van-
þróuðu ríkin við „samband lækn-
is og sjúklings, þar sem sjúkling-
urinn gefi lækninum blóð“.
Tvö lykilhugtök
Einar Valur sagði að tvö lykil-
hugtök hefðu verið gegnumgang-
andi í umræðunni. Annars vegar
hugtakið „sustainable develop-
ment“, sem þýða má sem varan-
A umhverfisráðstefnunni kom
fram samstaða meðal náttúru-
fræðinga, hagfræðinga, lög-
fræðinga og félagsfræðinga um
að nauðsynlegt væriað reikna
umhverfiskostnaðinn inn í
markaðsverð framieiðsiunnar
legaþróun til sjálfshjálpar. Þar er
átt við að sú aðstoð sem veitt er
vanþróuðum ríkjum verði að
vera þess eðlis, að hún taki tillit
til náttúrlegs og efnahagslegs um-
hverfis á staðnum, þannig að hún
leiði til varanlegs og viðvarandi
bata í efnahagslegu og vistfræði-
legu tilliti.
Hins vegar er það „Varúðar-
reglan“ svokallaða (Precaution-
Varanleg þróun til sjálfshjálpar
iykiiorð í allri umræðu um um-
hverfis- og þróunarvandann
ary principle), sem gengur út á
það að vísindalegar líkur á hættu-
legri röskun umhverfisins séu
nægilegar til þess að gripið sé í
taumana. Ekki þurfi að bíða vís-
indalegra sannana, t.d. vegna
gróðurhúsaáhrifanna.
Á ráðstefnunni settu fulltrúar
Bandaríkjanna sig á móti þessari
reglu og stóðu gegn því að sett
yrðu ákveðin markmið að vinna
að vegna koltvísýringsmengunar.
Fulltrúar Bretlands, Kanada og
Sovétríkjanna reyndust sömu
skoðunar, og mörkuðu sér þann-
ig sérstöðu á ráðstefnunni.
Hverfandi
risaveldi
Einar Valur taldi áberandi að
bág efnahagsstaða Bandaríkj-
anna kæmi þarna í ljós: þau væru
að missa fótanna í efnahagslegu
tilliti gagnvart Evrópu og A-Asíu
og teldu sig ekki hafa efni á að
taka á umhverfismálunum með
festu, þrátt fyrir samdrátt í hern-
aðarútgjöldum. Til dæmis hefðu
Bandaríkin nú enga fjármuni til
að leggja fram við endurreisn A-
Evrópu. Fyrirsjáanlegt sé að þeir
muni leggja niður flestar her-
stöðvar sínar í Evrópu, varaflug-
vallarmálið hér á landi sé aðeins
forsmekkur þess sem koma
muni.
Gagnvart Evrópuþjóðunum
snúi dæmið öðruvísi við. Þótt þær
hafi kannski ekki mikið fjármagn
aflögu til langtíma fjárfestinga í
A-Evrópu, þá sjái þær möguleika
á því að veita þangað fé til um-
hverfismála. Mengunarvarnir
þar eru á frumstigi, og hver króna
Willy Brandt: „Aðstoð iðnríkj-
anna við þróunarlöndin má líkja
við samband sjúklings og lækn-
is, þar sem sjúkiingurinn gefur
lækninum blóð“
sem varið er til að stemma stigu
við loftmengun í A-Evrópu mun
nýtast margfalt betur þar en t.d. á
Norðurlöndum, þar sem vandinn
snýst meira um fínhreinsun á út-
blæstri, sem alltaf er kostnaðar-
samari. Loftmengunin frá A-
Evrópuríkjunum er hins vegar
sameiginlegur umhverfisvandi
Mið- og N-Evrópuríkjanna.
Umhverfis-
vandinn
í A-Evrópu
Ástandið í mengunarmálum
A-Evrópu er mun verra en menn
höfðu gert sér grein fýrir. Og
vestur-Evrópuríkin eru þar ekki
laus við alla ábyrgð. Til dæmis
uppgötvaðist það eftir að Berlín-
armúrinn var opnaður, að
skammt fyrir utan Berlín er rusla-
haugur sem er 70 hektarar að
flatarmáli og um 17 m. á dýpt.
Þetta sorp er ekki austurþýskt,
heldur kemur það frá V-
Þýskalandi. Austurþýsk stjórn-
völd höfðu tekið við vesturþýsku
sorpi gegn vesturþýskum mörk-
um með fullyrðingum um að því
yrði eytt með nýjustu tækni. Úr
þessu varð hins vegar umfangs-
mesti sorphaugur álfunnar sem
jafnframt hefur að geyma ómælt
magn eiturefna sem mengað geta
grunnvatnið. Arðurinn af þess-
um viðskiptum alþýðulýðveldis-
ins rann í eitthvað allt annað en
mengunarvarnir.
Einar Valur segir að það séu
ekki bara V-Þjóðverjar sem hafi
losað sig við eitur og sorp austur-
fyrir múrinn. ftalir, sem standa
framarlega í hvers kyns efnaiðn-
aði, geta til dæmis ekki gert grein
fyrir 95% þeirra eiturefna sem
efnaiðnaður þeirra hefur skilið
Gro Halem Brundtland.
eftir. Stór hluti þeirra fór austur
fyrir og enginn veit hvað af hon-
um varð. Nauðsyn krefst þess nú
að Evrópuþjóðir í austri og vestri
14 SIÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 18. maí 1990
Umhverfisvitundin prófuö
„Hugsaðu hnattrænt, starfaðu stað-
bundið” eru einkunnarorð dönsku nefndar-
innar sem hefur haft það hlutverk undan-
farin 2 ár að fýlgja eftir þeim málum, sem
Brundtland-skýrslan leggur áherslu á.
Nefndin hefur um 21 miljón danskra króna
til ráðstöfunar á þessu ári, og fer þriðjung-
ur tjárins í ffæðslustarf og tveir þriðju til
sérstakra umhverfisverkefna. Nefndin hef-
ur lagt áherslu á upplýsingu og þátttöku al-
mennings, og hefur í því skyni meðal ann-
ars nýtt sér lýðháskólakerfið danska.
Hér á landi hefur ffæðsla um umhverf-
ismál verið vanrækt í skólakerfinu, og
verkleg kennsla úti í náttúrunni verið hverf-
andi lítil.
Eftirfarandi krossapróf rákumst við á í
norrænum bæklingi. Það á að vera mæli-
kvarði á hversu meðvituð við séum um
umhverfisvandann í daglegu lífi okkar.
Hversu meðvitaður ert þú um umhverfið?
Rétt er að hafa í huga að aðgreining sorps
er ekki skipulögð með sama hætti hér og
víða á Norðurföndunum af hálfu yfirvalda.
Hversu oft hefur þú: Ailtaf Oft Sjaldan Aldrei Óþarft
1. safríað rafhlciðum, málningar- og i lakkleifum, pappir og gleri til sérstakrar i losunar á þar til gerða móttökustaði?
2. valið vörur sem ekki spilla umhverfinu, t.d. víð innkaup á pappír, þvottaefni og húsgögnum?
3. sniðgengið einnota brúkshluti ein$ og diska, hnifapör, innkaupapoka úr piasti o.s.frv.?
4. valið orkuneyslugrönn tæki viö innkaup á (sskápum.frystikistum, þvottavélum, uppþvottavéíum o.s.ffv.? ;.y: i':,;
5. notað almenningssamgöngur i stað einkabils?
6. skipuiagt samnýtingu farartækis með nágrónnum eða öðrum?
7. ekiö með hóflegum hraða til að spara orku?
8. gætt þess að láta bílvéiina ekki ganga i biðstöðu?
9. sparað orku, m.a. með hitastilii, koma fyrir vatnssparandi sturtubaði, bættri húseinangrun, og með því að nota ekki rafknúinn fataþurrkará?
10. gert eitthvað á þínum vinnustað eða í skólanum fyrir umhverfið? Flestir hafa möguleika til sliks án tilifts til vinnustaðar. Hefurþú bertt þérfyrir orkuspamaði eða komið á pappírsinnheimtu?
Efþú átt flesta krossa í tveim fyrstu dálkunum ertu á léttrí braut, Reyndu að hafa áhrifá aðra! Eigírþú flesta krossa i „sjaldan” eða „aldrei” stendurþú nærriþví að geta kallast umhverfisspillir. Hvemig ætlarþú að bregðast viðþvi? Klipptu prófíð útog festu á ís- sképinn þinn. Það mun ekki taka langan tíma að bæta sig!
taki höndum saman um þessi
mál, og var augljóst á ráðstefn-
unni að mönnum var þessi nauð-
syn ljós.
Þannig vildi De Menea um-
hverfismálafulltrúi Evrópuband-
alagsins taka mun strangar á
þessum málum en lokayfirlýsing-
in gerði, og gagnrýndi hann
Bandaríkin meðal annars harð-
lega fyrir að vilja nota annan
mælikvarða á mengun í þróunar-
löndunum en heima fýrir.
Hagfræði og
náttúruvernd
Einar Valur sagði það athyglis-
vert, sérstaklega á vísindaráð-
stefnunni, hvernig samstaða
hefði nú myndast á milli náttúru-
vísindamanna, hagfræðinga og
félagsfræðinga um pólitískt eðli
umhverfisvandans. Skógarhögg-
ið í Amazón og greiðslubyrði
Brasih'u væru tvær hliðar á sama
vandanum og lýstu honum vel:
annars vegar allt of lágt
grunnverð á hráefnisauðlindum
og hins vegar allt of háir vextir af
Grunnverðið á hráefnislindum
jarðarerofiágtog vaxtabyrði
þróunarríkjanna er allt ofhá til
að kerfið fái staðist til lengdar
lánum. Markaðshagkerfið þyrfti
að taka tillit til þessara atriða ef
það ætti ekki að kollsteypa sjálfu
sér og eyðileggja vistkerfi jarðar-
innar um leið. Það væri öllum
hagfræðingum ljóst að þróunar-
ríkin gætu ekki greitt rentu af
lánsfé sem miðaði við hámarksaf-
rakstur fjármagns í iðnríkjunum.
Skuldir þróunarríkjanna við Al-
þjóðabankann og aðrar alþjóð-
legar fjármálastofnanir yrðu
aldrei greiddar. Það væri í raun-
inni bara formsatriði, hvemig
ætti að afskrifa þær. Jafnframt
yrði markaðskerfið að taka um-
hverfisáhrifin með í reikninginn
við verðlagningu hráefna. Ef
mikilvægi regnskógarins fyrir
vistkerfi jarðarinnar væri reiknað
inn í verðið á harðviði myndu
efnahagslegar forsendur þeirrar
rányrkju sem þar á sér stað
hverfa. Einar Valur sagði að
margir bindu vonir við að hægt
væri að beita efnahagslegum
Einar Valur Ingimundarson: Umræðan um umhverfismálin erekki lengur einkamál græningja. Ljósm. Jim
Smart.
markaðsaðferðum til þess að
leiðrétta heimsviðskiptin hvað
þetta varðar, en með áframhald-
andi þróun myndi vistkreppan á
endanum reikna dæmið út og
leiðrétta bókhaldið. Þá yrði
reikningurinn sem greiða þarf
hins vegar umtalsvert hærri.
Meðal þeirra sem komu fram á
ráðstefnunni var Lloyd Timber-
lake, sem verið hefur starfsmað-
ur Brundtlandnefndarinnar.
Hann tók svo djúpt í árinni að
segja, að ekki væri raunhæft að
tala um umhverfisvandamál
lengur. Þessi vandamál væru svo
samofin vanda þróunarríkjanna,
að aðgreining þeirra yrði bara til
þess að menn héldu áfram að þvo
hendur sínar. Réttara væri að tala
einungis um þróunarvandamál,
umhverfismálin væru einfaldlega
hluti þeirra.
Einar Valur sagði að lokum, að
á ráðstefnunni hefði berlega
komið í ljós, hvernig umhverf-
ismálin væru orðin samofin
heimspólitíkinni. Þær breytingar
sem átt hefðu sér stað í A-Evrópu
á síðastliðnu ári hefðu styrkt
þann skilning umhverfisvemdar-
manna, að umhverfisvandinn
væri samofinn hinum ójöfnu
skiptum á milli norðurs og
suðurs, og það væri afstaða
manna til þess vanda sem endan-
lega skæri úr um það hvar menn
stæðu í umhverfismálunum.
-ólg
Koltvísýringskvóti á íbúa jarðar
um alþjóð-
Á umhverfisráðstefnunni í Osló voru ræddar hugmyndir
lega mengunarkvóta fyrir andrúmsloftið
Ein þeirra fjölmörgu hug-
mynda sem ræddar voru á um-
hverfisráðstefnunni í Bergen í
síðustu viku voru hugmmyndir
um skattlagningu á nýtingu
þeirrar náttúruauðlindar sem
andrúmsloftið er.
Lofttegundin koltvísýringur,
sem myndast við brennslu kol-
efna og olíu, er sem kunnugt er
einn helsti orsakavaldur gróður-
húsaáhrifanna svokölluðu í and-
rúmsloftinu. Talið er að gróður-
húsaáhrifin muni geta hækkað
hitastigið á jörðinni um 1-4
gráður á næstu tveim áratugum,
hækkað yfirborð sjávar og gjör-
breytt vistkerfi jarðarinnar.
Einkum munu áhrifin koma illa
niður á þjóðum þriðja heimsins
sem búa í hitabeltinu. Þessar
þjóðir eiga hins vegar minnsta
sök á vandanum, þar sem elds-
neytisneysla er margfalt meiri á
íbúa í iðnríkjum norðursins.
Ef við lítum á andrúmsloftið
sem náttúruauðlind er hafi sitt
verð - sem það sannanlega er-,
þá ættu að gilda um hana sömu
lögmál og til dæmis fiskimiðin,
segja menn. Þessi verðmæti
verða að fá sitt verð til þess að
hagkerfið og um leið vistkerfið
kollsteypist ekki.
Tillaga sem breskur fræðimað-
ur á sviði umhverfismála, Micha-
el Grubb, setti fram á ráðstefn-
unni, gengur út á það, að á al-
þjóðaráðstefnu geri þjóðir heims
með sér samkomulag um hversu
mikið koltvísýringsmagn sé leyfi-
legt að setja út í andrúmsloft
jarðarinnar á ári án tillits til land-
amæra. Síðan verði settar reglur
um það hvernig leyfum til losunar
verði skipt og þau síðan sett á
frjálsan tímabundinn leigumark-
að.
Við fyrstu sýn virðist réttlátast
að miða leyfin við ákveðið magn
á einstakling. Til dæmis að hver
einstaklingur fái rétt til að láta 1
tonn af koltvísýring út í andrúms-
loftið á ári. Nú skiptist þessi notk-
un náttúruauðlindar andrúm-
sloftsins þannig, að Bandaríkja-
menn nýta 5 tonn á ári á einstak-
ling í útblástur, önnur iðnríki 2-3
tonn og þróunarríkin um 0,5
tonn. Þetta þýðir að iðnríkin
þyrftu að kaupa rétt til áfram-
haldandi kolefnabrennslu í sama
mæli af þróunarríkjunum.
Þessi regla hefur einn ókost:
hún verkar hvetjandi á fólksfjölg-
un. Þess vegna hafa menn látið
sér detta í hug að miða við full-
orðna einstaklinga (eldri en 21
árs). Þessi regla kæmi sér hins
vegar hlutfallslega betur fyrir
iðnríkin vegna þess að þær þjóðir
hafa hærra hlutfall fullorðinna
einstaklinga. Koltvísýringsgj ald-
ið hefði tvíþætt áhrif: það myndi
hvetja til orkusparnaðar og
hægja á gróðurhúsaáhrifunum og
það myndi jafna tekjuskiptingu
norðurs og suðurs á grundvelli
sameiginlegs og jafns réttar allra
íbúa jarðarinnar til þeirrar nátt-
úruauðlindar, sem andrúmsloftið
er.
Sú staðreynd að umræða sem
þessi er komin af stað sýnir okkur
þá snöggu viðhorfsbreytingu sem
átt hefur sér stað varðandi það
viðfangsefni að reikna umhverf-
isfórnir og umhverfiseyðinguna
inn í hagkerfi sem hingað til hefur
litið á margar auðlindir jarðar-
innar sem ótæmanlegar.
-ólg
Föstudagur 18. maí 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 15