Þjóðviljinn - 18.05.1990, Qupperneq 20

PISTILL
Einar Már
Guðmundsson
Skammar
krókar
veraldar
Þegar menn höguðu sér illa
í skóla voru þeir settir í
skammarkrókinn, sátu í stól út
í homi og sneru baki í hina.
Tilfinninguna sem þessu fylgir
þekkja flestir. Hún er smækk-
uð mynd af hugmyndinni um
fangelsi, og nokkuð snjöll. Sá
útskúfaði snýr baki í félaga
sína og lærir ef til vill á stutt-
um tíma að betra sé að eiga
samleið með þeim.
I uppeldismálum getur
skammarkrókurinn því verið
eins konar hom innri íhugun-
ar, jógamiðstöð fyrir átta ára
gamla stráka, en stúlkur voru
afar sjaldan homrekur í þess-
um skilningi. Tossabekkir
vom aftur á móti einn sam-
felldur skammarkrókur, ekki
innbyrðis í sínu samfélagi,
heldur gagnvart skólastofunni
sem heild.
Með Grunnskólalögunum
skilst mér að tossabekkir hafi
horfið; hvort þau hafi einnig
aflagt skammarkrókinn treysti
ég mér ekki til að segja. En
tossabekkir og skammarkrók-
ar blómstra hinsvegar í alþjóð-
legum samskiptum og þar
dylst engum kúgunareðlið.
Þjóðum er ýmist dembt í einn
tossabekk eða þær fá að dúsa í
skammarkróknum um hríð.
Þessa dagana eru Litháar
og aðrar Eystrasaltsþjóðir í
skammarkróknum hjá Gorbat-
sjov. Kúbanir eru aftur á móti
heill tossabekkur í augum
Bandarikjamanna; og það þó
þeir hafi fyrstir útrýmt ólæsi á
sínum slóðum. Gorbatsjov
hótar að breyta Eystrasalts-
þjóðunum i þrjá stóra tossa-
bekki; Austur-Evrópu-þjóð-
imar hafa aftur á móti tekið
upp nýtt skólakerfi.
Þegar Olof Palme mót-
mælti stríðsrekstri Bandaríkja-
manna í Víetnam fóru Svíar í
skammarkrókinn; en stoppuðu
stutt. Þá hefur það og tíðkast
að þjóðir hafa verið tossar þó
nokkra hríð og jafrivel gerst
svo djarfar að vilja sjálfar
finna út úr eigin trassaskap, en
þá hafa aðrar þjóðir og stærri
komið og skipt um kennara,
sett lögleg yfirvöld út af sakra-
mentinu. Pinochet ku hafa ver-
ið landafræðikennari áður en
hann vann sig upp í hemum og
skólastjóramir í Pentagon
fengu hann til að beija Chile-
búa til hlýðni.
Þannig er skólastofa
stjómmálanna. Hinar svo-
nefndu stórþjóðir veifa kenn-
araprikunum og „hetjuskapur”
í kennsluaðferðum fer sí-
minnkandi. Innrás Bandaríkja-
manna í Grenada árið 1983 var
hliðstæð og ef Svíar réðust
með öllum sínum herstyrk á
Grímsey.
En hvemig fá þessar
kennsluaðferðir staðist? Stór-
veldin ráða yfir herjum en vald
þeirra og kennsluhættir gegn-
sýra lika hugsunina, sjálft
tungumálið. Þó allir viti að
miðja jarðar er þar sem hver
jarðarbúi er staddur hverju
sinni tala menn um stórar
þjóðir og smáar þjóðir, jaðar-
svæði, heimshom, útkjálka-
menningu og fleira í þeim dúr.
Ekkert þessara orða tjáir
nein landfræðileg sannindi. I
þeim birtast aðeins ríkjandi
valdahlutföll og skipting
heimsins í samræmi við þau.
Frammi fýrir andanum em
þjóðir hvorki litlar né stórar og
oft em stærstu menningara-
frekin unnin fjarri þeim slóð-
um sem taldar em miðja jarðar
og nafli heimsins.
A meðan Grikkir skópu
sagnakveðskap sinn, Odys-
seifskviðu og Ilíonskviðu,
vom Persar stórveldi; en ekk-
ert hliðstætt liggur eftir þá.
Kannski mun tuttugusta öldin
verða Imm jafn hagstæð í sam-
anburðinum við engilsaxnesku
stórþjóðimar: Yeats, Beckett,
Joyce. I ljóðagerð, leikritun,
sagnalist vill svo til að Irar
eiga fmmkvöðla á öllum svið-
um. Það sama gildir um Suð-
ur-Ameríkuríkin gagnvart
Bandaríkjum Norður-Ameríku
nú á seinni hluta tuttugustu
aldarinnar og mér segja fróðir
menn að drifkraftinn í menn-
ingarsköpun innan Sovétríkj-
anna sé einmitt að finna í litlu
lýðveldunum. Að minnsta
kosti á menningarsviðinu virð-
ast „smáþjóðimar” soga til sín
sköpunarkraftinn.
Þetta er athyglisvert þegar
haft er i huga að í gegnum fjöl-
miðla og fleira reyna stórveld-
in stöðugt að styrkja forræði
sitt. Margir hafa óttast fjöl-
miðlun nútímans: gervihnett-
ina, popplögin; hina alþjóð-
legu sambræðslu. Staðreyndin
er hins vegar sú að mitt í þess-
ari alþjóðlegu sambræðslu
leitar öll listræn sköpun æ meir
á slóðir hins sérstaka: þess
staðbundna og þjóðlega.
En þessi sérkenni, hvort
sem um er að ræða þjóðir,
menningarsvæði eða heimsálf-
ur, verða aðeins tjáð með að-
ferðum sem orðið hafa til í ald-
anna rás og eru því sameign
mannkyns. I íslenskri list
koma áhrifin alls staðar að en
fjöllin og fimindin drekka þau
í sig og slípa til eftir sínu
höfði. Umheimurinn rennur
inn í eyjuna og eyjan er sinn
eigin umheimur.
Takist leiðtogum „smá-
þjóðanna” að virkja þann kraft
sem býr í efhahag þeirra og
menningu er lítil hætta á að
þær verði homrekur í samfé-
lagi þjóðanna, jafnvel þó þær
standi fyrir utan skriffæðis-
samkundur sem vilja setja
reglugerðir um allt. Þær munu
ekki láta setja sig í skammar-
krókinn eða skipa sér í tossa-
bekki, enda hæpið að stór-
veldafyrirkomulagið vari til
eilífðar.
20 SfÐA — NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 18. maí 1990
Islendingar í New York. Islensk nútímalist verður til sýnis í Gallerí American-Scandinavian Foundation I New
York (lok maí að frumkvæði utanríkisráðuneytisins og Listasafns Reykjavíkur, sem valdi verk á sýninguna úr sinni
eigu. Á sýningunni eru verk eftir Svövu Bjömsdóttur, Margréti Jónsdóttur, fvar Valgarðsson, Helga Þorgils Friðjóns-
son Gunnar Om, Kjartan Ólason og Brynhildi Þorgeirsdóttur. Sýningin ber heitið „Fragment of the North”, og hefur
vegleg sýningarskrá verið gefin út með texta eftir Gunnar B. Kvaran. Myndin hér að ofan er eftir Helga Þorgils.
Bylting í ríki
útvaldra
í sögu margvíslegra uppreisna
þessarar aldar er oftlega getið um
augnablikið þegar lýðurinn þyrp-
ist út á götumar, eirir engu vald-
boði lengur, kveikir i, brýtur rúð-
ur og heimtar sinn rétt. Það er
augnablikið sem allir byltingar-
menn bíða eftir og gerir þeim
kleift að þreyja þorrann og góuna.
Það sem hins vegar enginn átti
von á hér í Reykjavík í byijun
maímánuðar, nema þá Viadimir
ílitsj þeirrar djassbyltingar sem
nú er á allra vömm, útvarpsmað-
urinn Ólafur Þórðarson, var að
reykvískur almúgi myndi í heila
viku streyma í miðbæinn og troð-
fylla átta krár þar sem tónlistin
hljómaði frá sunnudegi til
fimmtudags að báðum dögum
meðtöldum. Og öngvar útlenskar
stjömur þurfti til að vinna þennan
breiða massa til fylgis við mál-
staðinn.
Ekki er ástæða til að telja upp
djassböndin hér, en gleðiefni
hversu fjölbreytt flóran var og að
menn létu ekki vegalengdir aftra
sér „búgívúgímeistarinn” Ámi ís-
leifs kom með heilt band austan
af fjörðum. Sérstakir fulltrúar Is-
lands á þessum djassdögum nor-
rænu útvarpsstöðvanna vom
söngkonan Ellen Kristjánsdóttir
og flokkur mannsins hennar (þ.e.
Mezzoforte ásamt þeim Sigurði
Flosasyni og Rúnari Georgssyni)
og vom landi sínu til mikils sóma.
Það vom erlendu hljómsveitimar
Iíka, dansk-norska túbu- og
básúnubandið sem spilaði hug-
ljúfar útsetningar í Iðnó á fostu-
dagskvöldið, þokkalegur kvintett
Svíans Hákáns Werling sem
skartar einu mesta kontrabassa-
sveifluljóni á Norðurlöndum,
Lars Lundströrri, og sveit Jukka
Linkola frá Finrilandi. Á laugar-
dagskvöldið var svo galafest á
Hótel Borg og keyrði þá fólks-
mökkurinn svo fram úr hófi að
langtum færri komust að en vildu
og helmingur þeirra sem inni sátu
sáu ekki músíkantana og nutu
tónlistarinnar úr útvarpi í beinni
útsendingu, en sjöfold breiðfylk-
ing æsingamanna hafði stillt sér
upp á milli salanna tveggja. Þá
Tómas R. Einarsson
skrifar um djass
hvarflaði hugurinn til hins há-
vaxna Grindvíkings Guðbergs
Bergssonar sem eitt sinn skrifaði
um reyndar ekki að öllu leyti
sambærilegt atvik: „Að venju
vom hinir lágvöxnu á sífelldum
þönum og leituðu að smugu til að
sjá eða komast að. Stundum réttu
þeir upp hendur á herðar þeim
næsta og hoppuðu upp með
glennt augu, en með heldur litlum
árangri. Það er sárt að vera smá-
vaxinn þegar stóratburðir gerast í
þvögu.”
Lokatónleikar vikunnar vom
svo í Borgarleikhúsinu á sunnu-
dagskvöld þar sem norræna stór-
sveitin lék lög og útsetningar eftir
Ole Kock Hansen, Stefán S. Stef-
ánsson, Gugge Hedrenius og
Jukka Linkola. Skemmst er frá
því að segja að þar var húsfyllir
og ekki laust við að nokkum ugg
setti að þeim rétttrúuðu sem
höfðu séð fæst þessara andlita á
sellufundunum og sem vilja frem-
ur að djassflokkurinn sé lítili og
harður en stór og linur. Slíkar
hugrenningar hurfu þó skjótt á
braut, þegar sveitin upphóf raust
sína, þvílíkur málmblástur hefur
ekki oft heyrst hér á landi. Píanó-
leikarinn Ole Kock Hansen er
hagleiksmaður íaljri sinni tónlist,
en hin danska prúðmennska er
stundum óþægilega laus við það
fjör sem býr í plebbanum, eitur
meira eitur, ör vil ég dansa og
heitur. Það var skógarbjöminn
Gugge Hedrenius sem dansaði á
sviðinu, sveiflaði hrömmunum og
brýndi menn til átaka. Einnig
kom á daginn að þessi sænski lög-
fræðingur kann að búa til fínlegri
músík en hljómsveit hans spilar
allajafna á böllum. Það gustaði af
Vindhviðum Stefáns S. Stefáns-
sonar, sem vom Iatneskrar ættar í
ryþmanum, en þar hefði þó að
ósekju mátt skipta út hinni
finnsku hrynsveit og fá inn á völl-
inn flokk mannsins hennar Ellen-
ar Kristjáns, þeir piltar em nefni-
lega allt að því heimsmeistarar í
dönsum af því tagi. Finnski pí-
anistinn og tónskáldið Jukka Lin-
kola kann að bregða sér í ýmis
gervi, stundum stendur músík
hans skuggalega nálægt hragl-
andanum sem dynur á manni frá
popprásunum, við önnur tækifæri
hugsar hann sig lengur um, en
hugkvæmni og flinkheit í útsetn-
ingum em trúlega hans sterkasta
hlið. Saxófónleikarinn Sigurður
Flosason var einleikari í rólegu
lagi eftir Linkola, Syrene, og vom
ekki önnur lög glæsilegar blásin á
þessum konsert, þar skeikaði
hvergi í öguðum en tilfinninga-
þmngnum leik.
Þá má ekki skiljast svo við
þessa umsögn um djasshátíðina
að ekki sé borið lof á það framtak
að fá íslenska djasspíanista og að-
stoðarkokka þeirra til að spila síð-
asta lag fyrir fréttir í hádegisút-
varpinu. Þar fékk margur góður
drengur sína heitustu ósk upp-
fyllta, en undirrituðum er málið
svo skylt að um það verður ekki
skrifað meira hér.