Þjóðviljinn - 29.06.1990, Blaðsíða 13

miðlar séu á meðal mikilvægustu
stofnana lýðræðisþjóðfélags.
Minnt er á hlutverk fjölmiðla við
miðlun upplýsinga, umræðna og
gagnrýni.
Þess vegna er litið svo á að
íjölmiðlar beri sérstaka ábyrgð á
því að ólík sjónarmið komist fyrir
almenningssjónir.
Lögð er áhersla á að fjölmiðl-
ar eigi ekki að láta undan þrýst-
ingi frá þeim sem vilja hindra
frjálsa miðlun upplýsinga, frjáls-
an aðgang að upplýsingum og
heimildum og opna umræðu um
hvaðeina sém hefur samfélagslegt
gildi.
Það er tekið fram að það sé
réttur íjölmiðla að upplýsa um
það sem gerist í samfélaginu og
að afhjúpa misferli. Það er litið á
það sem hlutverk fjölmiðla að
vemda einlaklinga gegn atlögum
eða vanrækslu opinberra aðila,
stofnana, fyrirtækja eða annarra.
Krafa um
málefnalega
gagnrýni
Annar kafli norsku reglnanna
fjallar um heiðarleika og ábyrgð
blaðamanna. Þar er meðal annars
skýrt kveðið á um ábyrgð ritstjóra
á því að umræða sé málefnaleg,
en slíka kröfu er hvergi að finna í
íslensku reglunum. Mikil áhersla
er lögð á að hagsmunir aug-
lýsenda séu ekki látnir ráða gerð-
um ritstjómar, en á þessu hefur
lengi verið misbrestur á íslandi.
Síðan er fjallað um samskipt-
in við heimildamenn og nauðsyn
þess að vemda þá og fjórði kafl-
inn er nefndur birtingarreglur. Þar
em blaðamenn hvattir til þéss að
vera gagnrýnir gagnvart heim-
ildamönnum sínum og að ganga
úr skugga um að upplýsingar frá
þeim séu sannar.
Blaðamenn em beðnir um að
sýna einkalífi fólks, kynþætti,
þjóðerni og lífsviðhorfum virð-
ingu. Áhersla er lögð á að greinar
og fréttir skuli vera málefnalegar,
einkum þó fréttir af dómsmálum.
Varað er við notkun nafns og
myndar í fréttum af dómsmálum
eða afbrotum. Sérstaklega er þó
beðið um að menn sýni nærgætni
í málum ungra afbrotamanna. Þá
er fjallað um myndir í þessum
kafla og minnt á að um þær gildi
Fagleg stefnuskrá
Hér hefur verið stiklað á stóm
í norsku reglunum, en nóg til þess
að sýna að þótt þær séu ekki
gallalausar, komast þær miklu
nær því en þær íslensku að geta
talist fagleg stefnuskrá blaða-
mannastéttarinnar. Þar er blaða-
mönnum og almenningi gerð
grein fyrir hlutverki og ábyrgð
blaðamanna gagnvart samfélag-
inu, gagnvart heimildamönnum
og fleirum sem koma við sögu.
Þama em fyrirheit um gagnrýna
blaðamennsku jafnframt því sem
blaðamönnum er leiðbeint um
vinnubrögð í viðkvæmum mál-
um. Þama er jöfnum höndum
íjallað um það sem á að gera og
það sem ekki á að gera.
Gallar íslensku reglnanna
krystallast að mörgu leyti í
norsku reglunum.
Stefnumótandi
úrskuröir
Sænsku siðareglumar em enn
ítarlegri en þær norsku, en byggja
á sömu gmndvallaratriðum. 1
sænsku reglunum er mikil áhersla
lögð á ráðvendni blaðamanna og
skýrt kveðið á um að blaðamenn
skuli ekki þiggja gjafir eða annað
sem geti rýrt áreiðanleika hans.
Svíar hafa sérstakan kafla í regl-
unum um samskipti við aug-
lýsendur og aðra sem hafa fjár-
hagslegra hagsmuna að gæta í
samskiptum við fjölmiðla. Fleira
er auðvitað athyglisvert í sænsku
reglunum sem ekki er ráðrúm til
þess að útlista hér.
Islensku reglumar færa siða-
nefnd geysilega víðfeðmt skil-
greiningarvald, raunar svo mikið
að nefndin hefur kvartað undan
því sjálf. Enda segja dómar
ncfndarinnar mun meira en regl-
umar og ef grannl er skoðað hefur
nefndin mótað ýmis siðferðisleg
gmndvallaratriði. En það er svo
undir hælinn lagt hve vel blaða-
menn hafa kynnt sér fyrri dóma
siðanefndar og hversu samkvæm
ncfndin er sjálfri sér í dómum.
Það hefur hins vegar mjög
skort á að stefnumótandi úrskurð-
ir siðanefndar hafi sett mark sitt á
reglumar sjálfar.
Garðar Guðjónsson
(Crcinin er ad nokkru leyti byggd á ritgerð
sem höfundur skrifaði við Norsk journa-
listhögskole i Osló.)
sömu reglur og hið ritaða orð.
Enn fremur em ritstjómir
beðnar að leiðrétta ranghermi hið
snarasta og gefa aðilum sem veist
hefur verið að strax tækifæri á að
koma að athugasemdum.
imu iiii iiii
*»»* iii \*»%i iii
\*** \»t» ,»„ ,,,
»» »*•***• »»,, ii.
**»*»*«.,,
Gagnrýninni sópaö undir teppið lengst af
Úrskurðir siðanefndar Blaða-
mannafélags íslands hafa
breyst mikið á þeim 24 árum
sem liðin eru síðan fyrsti úr-
skurðurinn varfelldur. í upphafi
voru þeir stuttorðir mjög, en á
síðari árum eru dæmi um mjög
ítarlega umijöllun nefndarinnar
um kærur á hendur blaða-
mönnum. Kærum hefur einnig
fjölgað mikið á síðari árum,
enda hefur opinber umfjöllun
um nefndina heldur færst í
aukana. Fyrstu 20 árin var
bannað að fjalla opinberlega
um úrskurði siðanefndar og
nefndin var aðeins skipuð
blaðamönnum.
Mörgum reynist efiaust erfitt
að gera sér grein fyrir því að
blaðamenn sem leggja metnað
sinn í að afhjúpa mistök annarra,
skuli ekki telja eðlilegt að íjallað
sé um mistök blaðamannastéttar-
innar sjálfrar opinberlega.
Feluleikurinn
gagnrýndur
En það er langt í frá að allt til
1985 hafi ríkt einhugur um þögn-
ina. Gagnrýni á þennan feluleik
blaðamanna kom fram, bæði inn-
an stéttarinnar og utan.
Þannig lét Einar Karl Har-
aldsson þá skoðun sína í ljós á að-
alfundi B.í. árið 1980 að almenn-
ingur ætti kröfu á því að þögnin
yrði rofin. Einari Karli fannst ó-
hcppilegt að ekki væri hægt að
fjalla opinberlega um úrskurði
siðanefndar.
Svipuð gagnrýni kom frá
Emu lndriðadóttur á fundi um
siðamál árið 1984. Henni fannst
að birta ætti úrskurði siðanefndar
í þeim fjölmiðli sem fjallað var
um. Hún gagnrýndi einnig hve al-
mennar reglumar vom og benti á
mun ítarlegri reglur Norðmanna
til fyrinnyndar.
Það hafa sem sagt heyrst
raddir uin opnari umræðu um
þessi mál, en erfitt er að átta sig á
hversu almenn gagnrýnin var.
Fundargerðir B.í. og félagstíðind-
in segja fátt um þetta.
A hinn bóginn vom einnig
uppi þær skoðanir að enn ætti að
styrkja þagnannúrinn sem byggð-
ur hafði verið um úrskurði siða-
nefndar. Á aðalfundi B.í. 1983
vom lagðar fram tillögur um nýj-
ar siðareglur, en þær vom þó ekki
samþykktar. í tillögunum var
meðal annars að finna ákvæði um
að ekki ætti að afhenda kæranda
úrskurð nema hann skuldbyndi
sig til þess að ræða ekki opinber-
lega um hann.
Gagnrýni Þórs
Vilhjálmssonar
En gagnrýnisraddir heyrðust
einnig utan stéttarinnar. Þór Vil-
hjálmsson hæstaréttardómari sat
þing lögfræðinga í Osló árið
1984, þar scm fjallað var um fjöl-
miðla og réttarkerfið.
Þór fjallaði þar um siðferði ís-
lenskra fjölmiðla og vandaði ís-
lenskum fjölmiðlum ekki kveðj-
umar. Hann sagðist telja að siða-
rcglur og siðanefnd hefðu nær
enga þýðingu. Hann benti þing-
inu á að aðeins um 30 kærur
höfðu þá borist til nefndarinnar.
Hann sagði ástæður þessa gcta
verið margar, en taldi þá skýringu
þó augljósasta að siðanefnd starf-
aði fyrir luktum dymm.
Áðeins ári eftir að Þór lét
þessi orð falla í Osló, höfðu
blaðamenn á Islandi brotið þagn-
armúrinn að hluta. Þá vom sam-
þykktar breytingar sem gerðu ráð
fyrir birtingu sumra úrskurða. Og
blaðamenn gcngu lengra. Á aðal-
fundinum 1985 var samþykkt að
aflienda öðrum en blaðamönnum
meirihluta í siðanefnd. Nefndin
var stækkuð úr þrcmur í fimm og
áttu aðeins tveir blaðamenn að
vera þar á meðal. Útgefendur
skyldu tilnefna einn, H.í. einn og
enginn annar en hæstiréttur einn.
Hæstiréttur tilnefndi þó aldrei
mann í nefndina og niðurstaðan
varð áfram sú að blaðamenn
höfðu meirihluta.
Opnaö í hálfa gátt
Kæmm til siðanefndar hefur
fjölgað þó nokkuð síðan árið
1985. Opnun nefndarinnar árið
1985 og brcytingar á ákvæðum
um birtingu úrskurða sama ár
hafa efiaust haft áhrif á þessa þró-
un.
Þegar siðarcglum var breytt
árið 1985 var byrjað að greina
brot í óvemleg, ámælisverð, al-
varleg og mjög alvarleg. Jafn-
framt var sett inn ákvæði um að
úrskurðir um alvarleg brot og
mjög alvarlcg skyldu birtir í við-
komandi fjölmiðli.
Þama var skrefið til opinnar
umræðu aðeins stigið til hálfs og
raunar tæplcga það. Staðreyndin
hefur nefnilega verið sú að meiri-
hluta mála hefur lokið með úr-
skurði um að brot hafi ekki átt sér
stað, það hafi verið óvemlegt eða
ámælisvert. Þannig hefur mciri-
hluti úrskurða siðanefndar eftir
sem áður ekki komið fyrir augu
almennings. Siðanefnd hefur ekki
verið feimin við að úrskurða brot
alvarleg, en hún hefur aldrei beitt
efsta sliginu.
En þótt siðareglur kveði á um
að úrskurðir um alvarleg brot og
mjög alvarleg skuli birtir í við-
komandi fjölmiðli, hefur orðið
misbrestur á að orðið sé við þeirri
kröfu. Sumir ritstjórar telja sig
ekki bundna af þessu ákvæði í
siðareglum, enda þótt þeir séu fé-
lagar í B.I. og siðarcglur séu sam-
þykktar á aðalfundum félagsins.
ítarlegri umfjöll-
un nefndarinnar
Það er áberandi að á siðustu
fimm árum hcfur yfirleitt verið
mun meira á úrskurðum siða-
nefndar að græða. Fyrstu 15-20
starfsár nefndarinnar vom úr-
skurðir yfirleitt ekki nema ein
vélrituð blaðsiða, en í úrskurðum
síðari ára hefur umfjöllun nefnd-
arinnar um kæmr verið mun ítar-
legri. Nefndin gerir mun ítarlegri
grein fyrir skoðun sinni og niður-
stöðu nú en áður.
Það er erfitt að sjá að einn
hópur manna hafi verið iðnari en
annar við að kæra blaðamenn til
siðanefndar. Kærendur hafa frá
upphafi verið úr ýmsum áttum.
Þeir hafa verið blaðamenn, for-
svarsmenn fyrirtækja og stofn-
ana, stjómmálamenn, einstak-
lingar.
Kæmmál hafa vcrið af ýmsu
tagi. Blaðamenn hafa mjög oft
verið kærðir vegna rangra full-
yrðinga í greinum, en cinnig hef-
ur verið kært vegna fordóma í
garð einstaklinga og þjóðfélags-
hópa, skítkasts í garð pólitískra
andstæðinga, myndbirtinga og
margs annars.
Það verður heldur ekki séð að
siðanefnd hafi verið áberandi höll
undir blaðamenn í úrskurðum
sínum. Úrskurðir falla ýmist
kærendum eða blaðamönnum I
hag. -gg
Föstudagur 29. júní 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SIÐA13