Þjóðviljinn - 07.09.1990, Qupperneq 6

Áfram meður sveinum geisar sínum
Næstum allur heimur virðist lútaforustu Bush Bandaríkjaforseta og stjórnar hans íaðgerðum gegn smástórveldinu írak.
Niðurstaðanaf öllusaman gœtiþó orðið aukinnhraðiívaldatilfærslunnifráBandaríkjunum til Japans og Evrópu
Frá því í ágústbyrjun hefur
heimurinn haft við að glíma al-
varlegasta deilumál í milliríkja-
samskiptum frá lokum kalda
stríðsins, þar sem Persaflóadeilan
er. Gangur mála í þeirri deilu hef-
ur vakið athygli á því, hvflíkar
'gerbreytingar hafa orðið á
heildarstöðunni í alþjóðastjórn-
málum á undraskömmum tíma.
Gegn írak hefur risið slík eining
ríkja heims að annars eins eru
ekki dæmi í sögunni.
Kaldastríðstafl Bandaríkjanna
og Sovétríkjanna er úr sögunni í
Austurlöndum nær sem annars-
staðar og afstaða stórvelda þess-
ara í deilunni er í stórum dráttum
sú sama, þótt Sovétríkin fari hæg-
ar í sakirnar. Kína, sem lengi
leitaðist við að verða forusturíki
þriðja heimsins í andstöðu við
Bandaríkin og Sovétríkin, skerst
heldur ekki úr leik í alþjóðasam-
stöðunni. írak hefur enga með
sér nema nokkur arabaríki, sem
sum a.m.k. draga þar að auki
taum þeirra meira eða minna
nauðug.
Jen og mörk í
stað kjarnaflauga
Deila þessi hefur að vissu leyti
orðið uppsláttur fyrir Bandarik-
in. Þar í landi hefur gætt von-
brigða út af því að „sigur“ vestur-
blakkarinnar á sovétblökkinni í
kalda stríðinu hefur ekki orðið
Bandaríkjunum til teljandi dýrð-
arauka. í staðinn hefur heimsat-
hyglin beinst að Japan, sem er á
hraðri leið með að fara fram úr
Bandaríkjunum sem mesta efna-
hagsveldi heims og Evrópu sem
er að renna saman undir forustu
Þýskalands. Þessir aðilar eru risa-
veldi í krafti efnahagsmáttar, en
aðeins að fremur litlu leyti í krafti
herafla. Undanfarin allra síðustu
ár hefur því oft verið sagt sem
svo, að þau tímamót séu orðin að
efnahags- en ekki herstyrkur ráði
ferðinni í alþjóðamálum. Mörk
og jen og hátæknivæddur iðnaður
hafí nú drjúgum meira vægi en
risaherir með kjarnavopn og
eiturgas í fórum sínum.
í því sambandi hefur legið
beint við að benda á Sovétríkin,
sem neyðst hafa til að draga stór-
lega saman seglin í alþjóðamál-
um þrátt fyrir sinn risaher, vegna
þess að efnahagur þeirra er í lam-
asessi. En hjá Bandaríkjunum
gætir einnig þesskonar hnignun-
ar, þótt hvergi nærri eins mikil sé
og hjá höfuðandstæðingnum sem
Bandaríkin halda áfram flutningum iiðs og vopna tU SaúdMrabki flg 4wm«&aifr»ðingar teija að í lok
mánaðaríns muni þau hafa þar rtægitegan Uðondyrtc ti ffcMnrainNgqMirfaÍNr t.irak.
AÐUTAN
Bandaríkin hafa meira að segja
ástæðu til vissrar þórðargleði út
af þeim efnahagslegu vand-
ræðum, sem líkur benda til að
geti orðið hlutskipti Evrópu og
Japans af völdum hugsanlegs
minnkandi olíuaðstreymis og olí-
uverðbólgu. Þessháttar er líklegt
til að veikja stöðu Evrópu og Jap-
ans gagnvart Bandaríkjunum á
sviði fjár- og efnahagsmála.
Stórveldismetnaður átti hér
hlut að máli, eins og svo ótal sinn-
um fyrr í sögunni. Sem forustu-
stórveldi heimsins hafa Banda-
ríkin undanfarið verið á unda-
nhaldi, en með frumhlaupi sínu
gegn Kúvæt gaf Saddam þeim
tækifæri til að rétta við hlut sinn í
þeim efnum með því að taka for-
ustuna í aðgerðum gegn írak.
Meira að segja var svo að sjá, að
engu öðru ríki eða ríkjasam-
steypu heims væri fært að takast á
hendur það forustuhlutverk.
Þetta var á sinn hátt dýrleg uppá-
koma fyrir forustumenn Banda-
ríkjanna; nú gengu ekki aðeins í
sporaslóð þeirra bandamenn
þeirra í Vestur-Evrópu, heldur
og höfuðandstæðingurinn þang-
að til í gær, Sovétríkin.
Stríðs- og friðar-
líkur vega salt
Sagn-, stjórnmála- og hernað-
arfræðingar þeir, sem heims-
pressan hefur leitað til síðustu
vikumar eru eins og gengur mis-
jafnlega bjart- og svartsýnir og
lætur kannski nærri að iíkumar á
því að stríð skelli á í „vöggu
heimsmenningarinnar“ séu eitt-
hvað álíka miklar og horfurnar á
að takist að afstýra því, miðað við
niðurstöður fræðinganna í heild.
En það álit er nokkuð áberandi
að sú skoðun sé ofarlega hjá
bandarísku fomstunni að fyrst
Saddam hljóp svona á sig nái ekki
nokkurri átt að láta slíkt tækifæri
fram hjá sér fara. Ekki sé nóg að
semja upp á það að íraksher fari
frá mestum hluta Kúvæts og að
gíslunum verði sleppt, eins og
vissar líkur benda til að vaki fyrir
Saddam, dauðskelfdum í úlfa-
kreppu, heldur skuli ekki af látið
fyrr en Saddam sé úr sögunni,
sem og her hans og eiturgas og
kjarnorkuvígbúnaður. írak yrði
þá ekki um fyrirsjáanlega framtíð
fært um að bera höfuð og herðar
yfir granna sína, ógna þeim og
Varar
Jóhannes Páll páfí annar, sem
nú er á ferðalagi um AÍríku,
ráðlagði kaþólskum álfubúum í
ræðu fyrr í vikunni að forðast
galdra og gerninga og kvað slíkt
leiða til andlegrar þrælkunar og
falskrar trúariðkunar. Mælti páfi
svo er hann ávarpaði mannfjölda
í Mwanzahéraði í Tansaníu, en
það hérað er við Viktoríuvatn.
Prestar þar í landi segja ein-
hver brögð að því að Afríku-
menn, sem látið hafi skírast,
hneigist aftur til galdra og ann-
arra trúarsiða úr heiðni þegar
tímamir eru erfiðir, eins og þeir
eru oft og víða þar í álfu.
einu sinni var. í augum heimsins
eru Bandaríkin í síauknum mæli
að verða risaveldi fyrst og fremst í
krafti hers síns, fremur en valda á
sviðum fjár- og efnahagsmála.
Smáríki í röð
mestu hervelda
Upp frá þessum þenkingum
hrökk heimurinn 2. ágúst við
innrásina í Kúvæt. Þá sýndi það
sig sem ýmsa hafði kannski gmn-
að, að hernaðarafl skipti enn
miklu máli í heimsstjómmálum.
frak með aðeins um 17 miljónir
íbúa hefur þrátt fyrir það einn af
stærstu herjum heims og þar með
fírn af eiturgasi og verður að
sumra áliti búið að koma sér upp
kjarnavopnum eftir fáein ár. í
krafti hers síns og gereyðingar-
vígbúnaðar er írak orðið eins-
konar stórveldi, a.m.k. í saman-
burði við önnur arabaríki og á
þriðjaheimsmælikvarða. Saúdi-
Arabfa, miklu auðugri að fé og
olíu en írak en með miklu minni
her, stóð ráðafá gagnvart háskan-
um. Líkur bentu til að næsta skref
Saddams íraksforingja yrði að
hertaka hin olíuauðugu Persafló-
ahémð Saúdi-Arabíu ásamt með
Sameinuðu arabafurstadæmun-
um og verða með því langolíu-
auðugasti valdhafí heims.
Evrópa og Japan, með sína
sjóði af gallhörðum mörkum og
jenum en tiltölulega lítinn her-
styrk, urðu líka ráðafá. Auk þess
sem nú kom áþreifanlega í ljós
hvað sameining Evrópu í stjóm-
óg hermálum er skammt á veg
komin.
Stórveldis-
metnaður
Bandaríkin hófu hinsvegar í
skjótri svipan að draga saman
mikinn afla liðs og vopna á Pers-
aflóa og í Saúdi-Arabíu, og er
það mesti liðssafnaður þeirra
með ákveðnar aðgerðir fyrir
augum frá því í Víetnamstríðinu.
Eru Bandaríkin jjó miklu minna
upp á Persaflóaolíuna komin en
Evrópa og sérstaklega Japan.
Afríkuför páfa
við göldnim
Að beiðni tansanskra presta
gagnrýndi páfi í ræðunni þann sið
að Iáta brúðir ganga kaupum og
sölum, en þetta er enn talið gott
og gilt víða í Tansaníu og annars-
staðar í Afríku. Er þetta á þá leið
að maður gefur fjölskyldu unn-
ustu sinnar peningaupphæð
nokkra eða húsdýr, einkum
nautpening, til að fá samþykki
fjölskyldunnar til hjónabands.
Reynist brúðurin vera hrein jóm-
frú er siður að fjölskylda hennar
fái aukagreiðslu að liðinni brúð-
kaupsnótt.
Dagur
Þorleifsson
Prestar í Mwanza segja þessa
fornu hefð mjög tekna að spillast,
þar eð feður hafi nú hækkað
brúðarverðið svo mjög, að hjón-
avígslur dragist á langinn úr hófi,
með þeim afleiðingum að kæru-
stupör lifi saman ógift. Varaði
páfi í ræðunni við að láta brúðar-
verðshefðina ganga út í öfgar, þar
eð þessháttar leiddi til þess að
fólk yrði niðurlægt og metið ein-
ungis eftir eignum.
Páfí, sem fengið hefur hinar
ágætustu viðtökur hvar sem hann
hefur komið í ferðinni, mælti
einnig í ræðunni gegn getnaðar-
vörnum og kvað notkun þeirra
geta leitt til virðingarleysis fyrir
mannslífinu. Fólksfjölgun er
meiri í Afríku sunnan Sahara en í
nokkrum öðrum heimshluta og
er illa fyrir álfunni spáð ef ekki
takist að draga úr honum að mikl-
um mun.
skelfa heiminn allan með líkum á
því að meirihlutinn af olíuforða
jarðar kæmist undir yfirráð þess.
Þar að auki yrðu þesskonar örlög
íraks viðvörun hinum og þessum
þriðjaheimsríkjum, sem sýna lit á
að raska valdajafnvægi - eins og
vaninn er að kalla það - með því
að búa til úr sjálfum sér svæðis-
bundin stórveldi.
Freisting
hnignandi stórveldis
Bandaríska herforustan (í dag-
legu tali kölluð Pentagon), sem
undanfarið hefur döprum augum
séð fram á niðurskurð herút-
gjalda og uppsagnir herforingja,
eygir nú möguleika á að snúa
þeirri þróun við með því að halda
því fram að Persaflóadeilan hafi
sýnt að hátæknivæddur banda-
rískur risaher, reiðubúinn með
litlum fyrirvara til stórfelldra að-
gerða hvar sem er á hnettinum, sé
nauðsynlegur öryggi alls
heimsins. Undir það taka áreið-
anlega fyrirtæki þau stór og
mörg, sem framleiða fyrir herinn,
og þeir fjölmörgu Bandaríkja-
menn sem eiga atvinnu sína undir
því að sú framleiðsla dragist ekki
saman að miklum mun.
Helstu haukarnir gegn írak í
bandarísku forustunni eru sagðir
vera Dick Cheney, varnarmála-
ráðherra, og Colin Powell yfir-
hershöfðingi. í forustu fyrir dúf-
unum kváðu vera James Baker,
utanríkisráðherra, og Brent
Scowcroft, þjóðaröryggisráðu-
nautur. Um afstöðu Bush forseta
ber fræðingunum ekki saman, og
er einna trúlegast að hún sé
beggja blands.
Bretinn Paul Kennedy, einn
þeirra merkari í röð yngri sagn-
fræðinga, segir stórveldi á niður-
leið oft hafa verið veik fyrir
freistingum, sem buðu upp á tæk-
ifæri til að sýna með hernaðar-
mætti fram á að enn væru þau
mest í heimi. Hann bendir á í því
sambandi að keppnisandi
íþróttamanns sé Bandaríkja-
mönnum í blóð borinn.
Borga fyrri fjendur
brúsann?
En Kennedy bendir einnig á,
að þrátt fyrir hrunið hjá kalda-
stríðsandstæðingnum komist
Bandaríkin ekki hjá því að viður-
kenna að þau séu ekki lengur for-
ustuheimsveldi á við það, sem
þau voru fyrstu áratugina eftir
heimsstyrjöldina síðari. í Kóre-
ustríðinu höfðu Bandaríkin Sam-
einuðu þjóðirnar í vasanum, en í
Persaflóadeilunni er öllu meiri
sjálfstæðissvipur á S.þ. Mestu um
þetta veldur afturför Bandaríkj-
anna í fjármálum og hátækniiðn-
aði miðað við Japan og Þýska-
land. Fjárlagahallinn mikli er
Bandaríkjastjórn fjötur um fót
og kaup Japana á bandarískum
verðbréfum eru orðinn stórlega
mikilvægur liður í bandaríska
efnahagslífínu. Bandaríkin geta
því ekki farið sínu fram á sama
hátt og á ríkisárum þeirra Tru-
mans og Eisenhowers. Þau leggja
því hart að Evrópuríkjum og Jap-
an að styðja bandaríska vígbún-
aðinn gegn Saddam, einkum með
fjárframlögum. Ef til stríðs kæmi
gæti svo farið að Bandaríkin yrðu
að heyja það að talsverðu leyti
með efnahagshjálp fjenda sinna
úr síðari heimsstyrjöld, Japana
og Þjóðverja. Ekki er ólíklegt að
það leiddi til aukins hraða í vald-
atilfærslunni frá Bandaríkjunum
til Japans og Evrópu. Bretar
lentu í því að heyja heimsstyrj-
aldirnar báðar að miklu leyti með
bandarískri efnahagsaðstoð. Sá
gangur mála leiddi til þess að
Bandaríkin tóku við af Bretlandi
sem forustuveldi heimsins.
6 SÍÐA — NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 7. september 1990