Þjóðviljinn - 02.11.1990, Síða 9

En hverjar eru skyldur blaðsins, efekki við þenn-
an þríeina og heilaga málstað^ sósíalisma, þjóð-
frelsi og verkalýðshreyfingu? I stuttu máli þá eru
skyldur blaðsins við lesendur þess og enga aðra.
Þjóðviljinn stendur á tímamótum um
þessar mundir. Verið er að vinna að ákveð-
inni lausn á fjárhagsvanda blaðsins, sem í
stórum dráttum felst í því að jafnframt því
sem húseignir blaðsins hafa verið seldar
hefur útgáfústyrk næstu 12 ára verið ráð-
stafað til þess að greiða upp skuldahalann.
Jafnframt verður stofnað hlutafélag til að
fá nýtt fé inn í reksturinn og mun það bera
ábyrgð á rekstrinum ásamt útgáfúfélaginu.
Þetta þýðir jafnframt að blaðið verður
framvegis að standa á eigin fótum
fjárhagslega.
Þessar breytingar eru til hins betra, en
gefa jafnframt tilefni til þess að staldra við
og endurskoða útgáfúna í heild miðað við
breyttar aðstæður.
Fámennisvald
í fjölmiðlun
í yfír hálfa öld hefur Þjóðviljinn verið
ómissandi og sérstæð rödd í heimi íslenskr-
ar Qölmiðlunar. Sérstaða blaðsins hefur
framar öðru falist í tvennu: Það hefúr hald-
ið uppi vakandi gagnrýni á ríkjandi þjóðfé-
lagshætti út frá hugsjón um samstöðu og
félagslega samábyrgð verkalýðs og allrar
alþýðu manna. Jafnframt hefur blaðið oft
getað státað sig af þvi að hafa á að skipa
blaðamönnum, sem hafa skarað frammúr í
íslenskri blaðamannastétt. Þetta tvennt hef-
ur gert blaðið áhrifameiri rödd í íslenskri
þjóðfélagsumræðu en upplag þess og (jár-
hagslegt veldi hafa sagt til um. Það er hins
vegar ekkert sem segir að slíkt gerist sjálf-
krafa í framtíðinni, og blaðið býr nú að
mörgu leyti við erfiðari ytri skilyrði en oft
áður. I fyrsta lagi eiga prentmiðlamir í vax-
andi samkeppni við ljósvakamiðlana um
athygli almennings og auglýsingar. I öðru
lagi hefur þróunin hér á landi orðið í átt til
fámennisvalds eða einokunar á prentmiðla-
markaðnum. Morgunblaðið og DV hirða
nú yfír 90% af þeim auglýsingatekjum sem
til falla á auglýsingamarkaði dagblaðanna,
og þar af er hlutur Morgunblaðsins vænt-
anlcga um eða yfír 70%. Hér verða svo
gagnverkandi áhrif til þess að magna upp
vandann, þannig að út frá hreinu viðskipta-
legu sjónarmiði virðist staða litlu dagblað-
anna vera fyrirfram glötuð.
Hornsteinar
lýöræðisins
En fjölmiðlamarkaðurinn byggir ekki
bara á lögmálum fjármagnsins. Að minnsta
kosti viljum við sem vinnum hér á blaðinu
ekki trúa því. Lýðræðið hefur aðrar þarfir
en fjármagnið og getur aldrei látið stjómast
af lögmálum þess. Fjölræði í fjölmiðlum er
einn af homsteinum hvers lýðræðisríkis,
og sú þróun sem átt hefur sér stað í átt til
miðstýringar og fámennisveldis í íslenskri
upplýsingamiðlun ætti að vera áhyggjuefni
allra þeirra, sem bera lýðræðið fyrir brjósti
i alvöru.
Afhelgun
stjórnmálanna
Saga íslenskra dagblaða hefur verið ná-
tengd sögu stjómmálaflokkanna, og þau
em þannig beint afsprengi þess þingræðis-
kerfis, sem hér mótaðist á fyrri hluta aldar-
innar. Á sama hátt og stjómmálaflokkamir
stóðu fyrir ákveðinn sannleika, sem nálg-
aðist trúarbrögð, þá höfðu blöðin slíkan
sannleikastimpil, og oft vom stjómmála-
mennimir sjálfir á kafi í blaðamennsku og
gættu þess að upplýsingamiðlunin væri að
öllu leyti í anda hins rétta trúboðs, þar sem
andstæðingnum var engin miskunn sýnd
eða sanngimi.
Á þessu hafa nú orðið miklar breyting-
ar sem eiga sér augljósar skýringar í
breyttri þjóðfélagsgerð. Sú hreina stéttar-
lega skipting, sem stjómmálafiokkamir
byggðu á á sínum tíma sem flokkar verka-
lýðs, bænda og þjóðemissinnaðrar borg-
arastéttar, hefur máðst út og hagsmuna-
árekstramir í þjóðfélaginu hafa tekið á sig
nýjar myndir, sem oftar en ekki ganga
þvert á hefðbundna flokkaskipan. Flokk-
amir em ekki lengur sá kirkjulegi trúboðs-
söfnuður, sem hafði allan sannleikann á
sinni könnu og notaði flokksmálgagnið til
að hella honum yfir lesendur með góðu eða
illu. Og dagblöðin hafa bmgðist við þessu
með auknum faglegum metnaði, þar sem
upplýsingamiðlun er teflt fram gegn hinu
gamla trúboðshlutverki.
Djöfullinn í kirkj-
unni
Þessi þróun hefúr ekki gengið sárs-
aukalaust fyrir sig. Skammsýnir stjóm-
málamenn hafa ekki viljað sleppa því tang-
arhaldi sem þeir höfðu á fjölmiðlunum, og
gamlir lesendur af eldri kynslóðinni hafa
bmgðist ókvæða við þegar andstæðingnum
var sýnd sanngimi i „flokksmálgagninu",
rétt eins og djöflinum hefði verið hleypt
lausum í kirkjunni. Og „málgagninu“ er
sagt upp. Vegna þess að áskriftin var i raun
af trúarlegum hvötum eða hreinum eigin-
hagsmunahvötum, en ekki af upplýsinga-
þörf.
Heilög þrenning
Þjóðviljinn er eina dagblaðið á Islandi
sem hefur í undirtitli sínum ákveðna pólit-
íska yfirlýsingu: „málgagn sósíalisma,
þjóðfrelsis og verkalýðshreyfingar". Þessi
yfirlýsing hljómar nokkuð vel, svo langt
sem hún nær. En þegar betur er að gáð rist-
ir hún býsna gmnnt. Fátt hefúr á undan-
fomum ámm verið umdeildara í röðum
vinstri manna en einmitt spumingin um
hvað beri að kenna við sósíalisma. Og sú
hugmynd um þjóðfrelsi, sem vinstrimenn
hér á landi hafa byggt meðal annars á kröf-
unni um hlutleysi í vígbúnaðarkapphlaupi
stórveldanna, kemur óhjákvæmilega til
nokkurrar endurskoðunar miðað við þá
þróun sem nú á sér stað í heiminum, og
ekki síst innan evrópskrar vinstrihreyfing-
ar.
Vandi blaðsins við að standa undir
þriðja málstaðnum verður þó sýnu erfiðast-
ur. Verkalýðshreyfingin á Islandi er að
minnsta kosti þrískipt, og átök á vinnu-
markaði undanfarin ár hafa frekar ein-
kennst af átökum milli þessara fylkinga en
átökum á milli launafólks og launagreið-
enda. Hafi Þjóðviljinn tekið sérstaklega
undir málstað ASÍ eða BSRB eða BHMR á
undanfomum ámm hefur það undantekn-
Þjóðviljinn
tímamótum
ingarlaust valdið fjöldauppsögnum og
„banni" á blaðið úr hinum fýlkingunum.
Af þessu öllu má ráða, að yfirlýsingin í
undirtitli blaðsins hefúr í raun litla þýðingu
og er leif frá gömlum tíma.
Skyldur blaðsins
En hverjar em þá skyldur blaðsins, ef
ekki við þennan þríeina og heilaga mál-
stað?
í stuttu máli, þá em skyldur blaðsins
við lesendur þess, og enga aðra.
Hverjir em lesendur Þjóðviljans?
Samkvæmt nýlegri skoðanakönnun
Hagvangs sjá 14,7% þjóðarinnar Þjóðvilj-
ann nær daglega og 9,6% þjóðarinnar les
hann svo til alltaf. Ef við horfumst svo í
augu við það að auka þarf áskrifendafjöld-
ann um a.m.k. 2000 frá því sem nú er til
þess að reksturinn gangi eðlilega, þá getum
við haldið þvi fram að mögulegur og nauð-
synlegur lesendahópur blaðsins - eigi það
að standa undir sér fjárhagslega- sé um
þeim hætti að opna fyrir fjölbreyttari skoð-
anaskipti.
Svo vill til, að ritstjórar Þjóðviljans
hafa verið og em vel skrifandi menn. Og
þeir skrifa líka undir upphafsstöfum.
En það em ofúrmannlegar kröfúr að
ætlast til þess að þeir geti skrifað af full-
komnu viti um öll þau mál sem koma þurfa
til umfjöllunar í ritstjómargreinum. Auk
þess sem það getur verið leiðigjamt fyrir
lesendur að lesa alltaf skrif sömu mann-
anna, hversu ritfærir sem þeir annars em.
Sú hugmynd, að það sé meginverkefni
ritstjóra að skrifa leiðara og sjá til að þar
komi ekki fram nema ein rétt skoðun, er
einfaldlega ekki í takt við þarfir lesenda.
Hún er arfleifð frá gamla lénstímanum, þar
sem stjómmálamennimir litu á málgagnið
sem sitt lén og ritstjórana sem umboðs-
menn hins pólitíska lénsveldis.
Ein leið til þess að gera blaðið að lýð-
ræðislegum vettvangi fyrir lesendur þess
væri að hafa leiðaraskrif undir fúllu nafni
og að auk þess að skrifa leiðara sjálfir, þá
20% þjóðarinnar. Þessi fimmtungur þjóð-
arinnar er ekki einlitur hreintrúarsöfhuður.
Hann lætur ekki boða sér endanlegan sann-
leika í hverju máli. Hann er gagnrýninn,
bæði á þjóðfélagið og á blaðið, og hann
hungrar í opna og gagnrýna þjóðfélagsum-
ræðu, sem Þjóðviljinn á að vera betur í
stakk búinn til að sinna en aðrir fjölmiðlar.
Þessi fimmtungur þjóðarinnar er ekki
bundinn einum stjómmálaflokki og ekki
tilbúinn að skrifa upp á ævilanga tryggð
við flokk eða blað. Til þess að blaðið lifi
þarf það að uppfylla þörf hjá lesendum.
Við þurfum að standa saman um að gera
þetta blað nauðsynlegt fyrir alla þá sem
vilja taka þátt í lifandi þjóðfélagsumræðu á
íslandi, einkum þennan fimmtung þjóðar-
innar. Um leið þurfum við að taka af skarið
um það að blaðið er ekki málgagn einstakra
stjómmálamanna eða afmarkaðra hags-
munahópa. Það er upplýsingamiðill sem á
að endurspegla sinn lesendahóp og skapa
um leið valkost og andsvar við því fámenn-
isveldi sem einkennir íslenska blaðaútgáfu.
Fámennisveldiö
Morgunblaðið skrifar sínar fréttir, leið-
ara og Reykjavíkurbréf nafnlaust. Á bak
við blaðið stendur nafnlaus valdahópur
sem hefur leitast við að gera blaðið að
valdastofnun í þjóðfélaginu. Stofnun, sem
ekki lætur sér nægja þá yfirburðaaðstöðu
sem hún hefur náð í upplýsingamiðlun í
landinu, heldur er nú farin að senda sína
fúlltrúa inn á þing. Þjóðviljinn á ekki að
vera slík stofnun. Hann á ekki að vera upp-
eldisstöð fýrir stjómmálamenn. I stað þess
að vera hagsmunavígi á hann að vera lýð-
ræðislegur vettvangur. Eigendur blaðsins
eiga að vera lesendur þess, og hið nýja
hlutafélag um útgáfu blaðsins ætti ásamt
ritstjóminni að sýna þetta með afgerandi
hætti á þeim tímamótum í sögu blaðsins
sem nú fara í hönd.
Breytt stefna
Ein aðferðin til þess að losa blaðið úr
kreppu hinnar þröngsýnu hagsmunavörslu
„málgagnsins“ væri fólgin í því að breyta
leiðaraskrifum og ritstjómargreinum með
veldu ritstjórar menn til slíkra skrifa, sem
þeir treystu. Ekki endilega vegna skoðana,
heldur vegna þekkingar á málunum. Það
væri þjónusta við lesendur að fá að lesa
leiðara um jafnréttismál kvenna sem skrif-
aður væri af konu með reynslu á því sviði.
Það væri ekki verra að hún hefði komið ná-
lægt stjómmálastarfi Kvennalistans. Það
væri áhugavert að lesa leiðara um verka-
lýðsmál, til dæmis eftir formann BSRB eða
forseta ASI. Það væri fróðlegt að lesa leið-
ara um heilbrigðismál eftir mann sem hefði
sérþekkingu á því sviði. Og svo framvegis.
Alþingismenn (úr ólíkum flokkum) gætu
líka tekið að sér slík skrif í vissum tilvik-
um, án þess að lesendum væri þar með
misboðið. Einfaldlega vegna þess að með
þessu móti markaði blaðið sér stefnu sem
lýðræðislegur vettvangur og upplýsinga-
miðill, en ekki sem þröngt hagsmunamál-
gagn.
Styrkjum lýöræöiö
Hlutverk ritstjómarinnar á ekki að vera
að verja heilög vigi, sem eru löngu fallin í
huga lesenda blaðsins, heldur að gera það
að lýðræðislegum vettvangi fýrir skoðana-
skipti. Stjómmálaflokkamir eiga líka að
skilja, að það stuðlar að bættri upplýsingu
og traustara lýðræði að breyta samskiptum
á milli flokkanna og fjölmiðlanna. Ekki síst
á þetta að verða augljóst þegar Morgun-
blaðið er orðið að stjómmálaflokki og full-
trúar þess em á fúllu á báðum vígstöðvum:
að tryggja sjálfúm sér brautargengi í próf-
kosningum og stýra öflugasta upplýsinga-
miðli þjóðarinnar. Sú staðreynd sýnir okk-
ur að islensk upplýsingamiðlun er enn
ófullburða sem sjálfstæð stoð undir því
lýðræðiskerfi sem við búum við. Þar þarf
úrbóta við og þar hefúr Þjóðviljinn mikil-
vægu hlutverki að gegna.
Ólafur Gíslason
skrifar
Föstudagur 2. nóvember 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9