Þjóðviljinn - 02.11.1990, Side 13

Þjóðviljinn - 02.11.1990, Side 13
Hverra manna ert þú? Fríða Á. Sigurðardóttir: Meðan nóttin líður Forlagið 1990. Sá sem ætlar að gefa skýrslu um efni þessarar sögu hefur úr nógu að moða: þetta er ckki sagan um það sem ekki gerðist eftir að upp stytti á fimmtudaginn var. Nína heitir konan sem hefur orð- ið, hún þarf að vaka yfir móður sinni dauðvona nokkrar nætur og við dauðans dyr vakna eilífar og áleitnar spumingar: Þekkjum við aðrar manneskjur? Eins þótt þær standi okkur nærri? Þekkir Nína systkini sín eða þá formæður? Nei, hún þekkir ekki einu sinni móður sína, hún er að uppgötva margt um hana þessar síðustu nætur meðan hún vakir yfir henni rænulausri, hún kemst að því að hún hefur þekkt ótrúlegasta fólk sem hugsar hlýtt til hennar og á henni margt að þakka, hún kemst líka að því hve margt hefur blund- að í henni sjálffi sem tengist móð- ur hennar og ekki hefur verið hugsað um í alvöru. Fimm kynslóðir kvenna Sagan verður svo svar við spumingu sem af tilviljun er beint til Ninu eina vökunóttina: Hverra manna ert þú? Gmnur og vissa togast á um líf fimm kynslóða kvenna, sem rætur eiga i af- skekktri vík úti við ysta haf, þar sem dauðinn vokir í bjargi og sjó og hungrið teygir krumlu sína inn um gættir á hverju vori. Nína leit- ar i huga sér eða þá að yfir hana steypist lif móður hennar og ann- arra formæðra úr víkinni og blandast saman við hennar eigið líf. Allar fengu þær konur yfrið nóg af lífsreynslu, allar vom þær að því spurðar hvort þær vildu fara út í óvissuna eða vera, þrauka. Fara ffá endalausu basli og karli sínum. Kannski vegna þess að smuga var fær út í hinn stóra heim, kannski vegna þess að ástin benti þeim annað, kannski vegna þess að þeim var stórlega misboðið. Eins og ömmu Nínu, Katrínu, sem tók á móti tveim bömum frillu bónda síns og hefndi sín svo á þeim með því að taka hana bjargarlausa inn á heimilið síðar. Allt hefur komið tyrir þessar konur, og þótt Friða A. Sigurðardóttir sveipi sumt í hálfkveðnar vísur ffaman af, þá verða sagan og persónur hennar opinská síðar meir og láta uppi flest það sem gmna má og er þó aldrei öllum spumingum svarað, þó ekki væri. Opinskátt já: áður en lengra er haldið skal fram tekið að hér er stílað á sterk meðöl og fer það oftast nær vel að efhinu, en kann- ski finnst lesara fullmikið af því gert að láta frásögnina höggva í lestrarvitundina með styttingum, með því að sleppa fomöfnum og sögnum, undanskilja þau. Nauðung og frelsi Það er margs að gæta í þessari skáldsögu. En þar er ekki sist ver- ið að stilla saman kynslóðum. Nína er oft að rifja það upp hve óffjálsar formæður hennar vom og hún ávítar þær: Sunnevu Um nýja skáldsögu Fríðu Á. Sigurðardóttur langalangömmu sem var hrakin burt vegna ásta í meinum fýrir að hún kom aftur. Katrínu ömmu sina fyrir að láta frillustand bónda síns yfir sig ganga. Móður sína Þórdísi fyrir að hún greip ekki það tækifæri sem hún átti til að losna úr basli. Þórdís hafði reynd- ar tekið upp hanskann fyrir þær allar: þær áttu ekki um margt að velja. Nína dóttir hennar er sú fýrsta sem getur tekið ákvarðanir um sitt líf og gerir það. En þýðir það að nútímakonan er sigursæl og getur litið niður á formæður sínar margkúgaðar? Óekki. Nína hefur reynt að vera bóhem og skáld við hlið kærast- ans Amars sem var efnilegur mál- ari og hún hefur sagt skilið við hann og gift sig á hagkvæman hátt Guðjóni lögfræðingi. Hún hefur skilið við hann og haslað sér völl sem sjálfstæð kona í aug- lýsingaheimi og bmnar um hann á nýjum jagúar. En hún er ekki sigursæl. Ekki aðeins vegna þess að hún hafi svikið skáldskapinn fýrir auglýsingahönnun, heldur ekki vegna þess að heimurinn er sundurtættur. Hugsjónir allar orðnar að merkingarleysu og klámi: „Enginn þráður i hendi, ekk- ert hnoða að fylgja, ekkert - orð tímans. Einmaninn svífur um tómið. Firrtur, þjáður...“ Ég er ekki með Því eins og móðir hennar Þór- dís_hafði sagt: „Við ráðum vist litlu um það sem gerist, en hinu ráðum við hvemig við bregðumst við.“ Og hér er komið að ósigri Nínu, hún hefur látið undan merkingarleysi heimsins. Með því að hafna honum. Hún hafnar lífi mæðra sinna og þessu helvítis landi sem slasar þann eða drepur sem á þvi gengur. Síðan hafnar hún ástinni og minningunni um hana (Amar fórst í slysi, já, en það kemur henni ekki við) og í nútímanum vill hún aðeins við- hald, ástmanni sínum leyfir hún ekki að taka þátt í lífi sínu, hnuss- ar yfir því að honum finnst það koma sér við að móðir hennar er að deyja. Hún hefur ekki aðeins ffamið þann rómantíska glæp að selja ritgáfuna á markaði, heldur hefur hún slegið hagsýnum kulda um ástina og vísar frá sér samúð- inni með hrolli: hún mun aldrei aftur fara með vinkonu sinni að heimsækja heilaskaddaðan dreng sem er hennar einkabam. Eftirsjáin Nostalgían, eftirsjáin er ekki það sem hún var, segir Simone Signoret í endurminningum sín- um. I skáldsögunni er einatt gerð- ur samanburður á Nínu og móður hennar, á Þórdísi, sem gerði allt gott í kring um sig, sem átti stolt andspænis stórbokkum, sem faldi sig aldrei á bak við það að enginn vissi hvað væri rétt og hvað rangt, sem liföi í heiðarleika og þeim kærleika sem ekki spyr um þókn- un. Við komumst að því með Nínu, að það er eftirsjá í slíkri konu og því hugarfari og hjartalagi sem gerðu henni mögulegt að lifa. En það er líka augljóst að líf Þórdísar og hennar móður og langömmu er Fríða Á. Sigurðardóttir ekki fegrað, það er ekki sýnt í rómantískum hillingum, það er grimmt, miskunnarlaust reyndar. Gamlar sögur Nína hafnar sjali langalang- ömmu sinnar, Sunnevu, arfinum, tákninu um samhengið í lífi kyn- slóðanna, vill ekki eiga þann grip. En samt leitar þetta samhengi á hana, sagan sem vill festa sig í orðum og er kannski alltaf folsk að einhverju leyti, það er eitthvað sem vantar, eitthvað sem enginn veit. En er samt áleitin vegna þess að sagan er „tilraun til að hemja hann (veruleikann), koma reglu á óskapnaðinn“. Þótt ekki væri nema með því að koma höndum yfir þau augnablik sem lífið er gert úr og eru líkast til öngvir stóratburðir, heldur geyma þessa „kyrrð í storminum" þegar „allt verður svo skýrt“. Hvað sem um Nínu má segja þá er hún enn ekki reiðubúin til að láta gamlar sögur liggja kyrrar eins og systir hennar vill, Marta. Hve brotakenndar sem þær kunna að vera þá verðum við að gera það upp við okkur hvað við ætlum að gera við þær (svo við vitum betur hver við er- um) - þeim spumingum heldur Fríða Á. Sigurðardóttir að lesend- um sinum með heitri ástriðu og listrænni útsjónarsemi. Handan við veröldina Gyrðir Elíasson Svefnhjólið Mál og menning 1990 Sá sem segist skilja þessa bók er líkast til að staðhæfa meira en hann getur staðið við. Þarf samt ekki að vera klumsa. Sá sem hefur orðið í þessari sögu er ungur maður sem er að skrifa eitthvað og lesa Oddyseifs- kviðu og stundum að mála, hann fær sér líka í staupinu og sefur hjá konum sem eru því miður horfnar fyrr en varði eða ummyndaðar. Undir lokin er hann lagður upp í undarlega siglingu. Hér má við bæta að sögmað- urinn nafnlausi fer á milli þriggja plássa (sofandi í baðkari) og er síðast í höfuðstaðnum. Þessi romsa segir svosem ekki neitt. Snemma í sögunni er sögu- maður andvaka eftir undarlega heimsókn og „finnst í svip ég sé staddur handan við veröldina og þung og dökk tjöld á milli". Sag- an er ekki síst um þessa kennd og ffamvinda hennar sú að tjöldin þyngjast og þykkna. Með þvi að sögumaður hverfur æ lengra inn á innlönd þar sem samhengi veru- leikans er ekki tekið gilt og hvað sem er getur gerst. Þar hnerra af- skomir hesthausar og fallegir koníkaspelar koma undan kart- öflugrösum og þar era lika ævin- týraminni eins og að lyfta hlemm og stíga niður í brann þar sem annnar heimur er og kona sem býr með gesti eina sæng. Persónan drekkur með fýlliröftum og á næt- urvökur með draugum og það kemur út á eitt: hann tengist þeim ekki. Kannski er hann draugur sjálfur: afturgangan er veraleiki eins og aðrar hugsanir okkar, hún er hugarfar þess sem er staddur handan við heiminn í óbugandi einsemd. Og tekur því (í þessari sögu) með undarlegu æðraleysi í bland við æðri gamansemi. Því hvað er skelfilegt nema að heim- an hafi? Einhverju sinni hefur sögumaður séð dauðan sel í fjöra og sundurétinn af marfló og imyndar sér að hann sé risinn upp frá dauðum og hleypur undan: „Það er einhver nautn samofin skelfingunni að flýja svona upp- hugsuð óféti myrkranna.“ Margir lyklar kunna að ganga að slíkri sögu. Verður þeirra ekki leitað frekar í bili. En hitt verður að koma fram, að Gyrðir Elíasson stílar manna best. Lesandinn er kannski í vandræðum með sam- hengi hlut- Ami anna, en hann _ er illa lyntur Bergmann efhannfmnur Gyrðir Elíasson ekki merkilegan seið sem dregur hann að textanum. Nefhum til dæmis þessa heimsókn hér: „Frá sjónum berast dranur, ég svipti til gardínum og þá mætir mér ógleymanleg sjón. Fyrir utan stendur kynlega hreistrað skrýmsli skeljalagt og hnerrar eða fiýsar inn um gluggann. Þetta er skepna á stærð við vannærðan nashyming og ég tek sérstaklega eftir augunum, þau era svo furðu- lega biðjandi. Andartak dettur mér helst í hug að sækja kexköku, en svo verð ég allt í einu hálf- smeykur og gríp í fáti eitt af ígul- kerjunum sem standa á sængur- fatahillunni og pabbi hefur safnað undanfarin sumur, og þessu ígul- keri læði ég út um opinn gluggann og milli skolta skrýmslisins. Það byijar að bryðja en hnerrar svo skyndilega aftur, ég er of seinn að kippa að mér hendinni og brodd- ótt leiðindaslepja kemur á handar- bakið. Svo hnubbar skepnan skúr- inn með afturendanum svo stafhar ganga til, hverfur síðan niður fýr- ir sjávarbakkann í þokunni ein- manaleg tilsýndar og mér fínnst ég heyra lág gráthljóð.“ Hér er furðan komin til okkar, dapurleg og lýrisk og launkímin og eitthvað svo merkilega sjálf- sögð þrátt fýrir allt. Og þegar presturinn í næsta húsi vísar þess- ari heimsókn frá með þeirri til- gátu að skrýmslið hafi verið belj- an hans Ásgríms sem er skrýti- lega hrúðrað á lendinni, þá er það lesandinn sem hlær að slíkri skyn- semi og finnst hún óþörf með öllu. Föstudagur 2. nóvember 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 13 ,l

x

Þjóðviljinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.