Þjóðviljinn - 11.01.1991, Blaðsíða 9

Eff koma á í veg ffyrir aö þjóöin búi innan fánra ára svo
til öll á suövestur horni landsins, veröur aö effla stór-
um nýsköpun á landsbyggöinni sem byggir á stað-
bundinni þekkingu og reynslu, segir Lilja Mósesdóttir
meöal annars í Helgarumræðu
Einhæft og hnignandi atvinnulíf, stór-
aukið atvinnuleysi kvenna, mikill brott-
flutningur og ójöfn kyn- og aldursskipting
eru vandamál sem horfa við alls staðar á
landsbyggðinni. Þrátt fyrir að stöðnun at-
vinnulífs landsbyggðarinnar hafi leitt til
mikils og langvarandi atvinnuleysis
kvenna hafa aðstæður landsbyggðarkvenna
litla athygli fengi. Byggðaaðgerðir hafa
fram til þessa svo til eingöngu miðað að
því að tryggja atvinnu með því að bæta
rekstrargrundvöll fyrirtækja og auðvelda
fjárfestingar innan hefðbundinna atvinnu-
greina landsbyggðarinnar. Lítil áhersla hef-
ur verið lögð á eflingu nýsköpunar, upp-
byggingu þekkingariðnaðar og nýtingu
staðbundinnar þekkingar og reynslu á
landsbyggðinni sem er nauðsynlegt ef
stöðva á landsbyggðarflóttann.
Einhæft og hnign-
andi atvinnulíf
Á landsbyggðinni voru árið 1988 um
45% ársverka í hefðbundnum atvinnu-
greinum þ.e. landbúnaði, sjávarútvegi og
iðnaði en ekki nema 19% á höfúðborgar-
svæðinu. I ljósi þess að landbúnaður og
sjávarútvegur eru of afkastamiklar at-
vinnugreinar og hefðbundinn verksmiðju-
iðnaður er á undanhaldi vegna harðnandi
alþjóðlegrar samkeppni, eru framtíðarhorf-
ur í atvinnumálum landsbyggðarinnar ugg-
vænlegar. Allan þennan áratug hefúr verið
unnið markvisst að því að draga úr fram-
leiðslumagni í landbúnaði og veiðum í
sjávarútvegi með kvótakerfum. Bændur og
atvinnurekendur í sjávarútvegi hafa brugð-
ist við með þvi að innleiða nýjungar í fram-
leiðsluferlinum til að auka framleiðni og
minnka þannig ffamleiðslukostnað á
hverja framleidda einingu. 1 landbúnaði og
sjávarútvegi fækkaði ársverkum á tímabil-
inu 1981-1988 um 500 á höfuðborgar-
svæðinu og um 1500 á landsbyggðinni.
Kvótakerfin og framleiðsluhagræðingin
sem fylgt hefúr í kjölfarið, hafa fyrst og
fremst dregið úr atvinnu landsbyggðar-
kvenna. Nú er t.d. mun algengara en áður
að konur í landbúnaði þurfi að leita eftir
vinnu utan bús, þar sem búið ber ekki tvær
fýrirvinnur og/eða ekki er þörf fyrir nema
einn starfsmann mestan hluta ársins. I sjáv-
arútvegi hafa aukin vélvæðing fiskvinnsl-
unnar, tilkoma frystitogara og útflutningur
óunnins fisks ásamt minnkandi kvóta dreg-
ið verulega úr atvinnu fiskvinnslukvenna.
Innleiðing flæðilína hefur t.d. aukið ffam-
leiðni fiskvinnslukvenna og leitt til fækk-
unar starfa. Sá iðnaður sem hvað mest hef-
ur verið stundaður á landsbyggðinni er
verksmiðjuiðnaður í tengslum við fataiðn-
að. Hefðbundinn verksmiðjuiðnaður mun
að öllum líkindum heyra sögunni til innan
fárra ára, þar sem íslendingar geta ekki
keppt við þjóðir Asiu um ódýrt vinnuafl
nema sniðganga öll félagsréttindi verka-
fólks og tryggja í sessi mjög ójafna tekju-
skiptingu á meðal landsmanna.
Varavinnuafl
Samdráttur í landbúnaði, sjávarútvegi
og iðnaði ásamt þeirri hagræðingu sem
fylgt hefúr í kjölfarið hafa orðið til þess að
atvinnuþátttaka landsbyggðarkvenna ein-
kennist af þvi að þær eru í æ ríkari mæli
varavinnuafl. Sem varavinnuafl vinna kon-
ur störf sem njóta lítillar virðingar og ein-
kennast af lágum launum og mikilli at-
vinnuóvissu. Á landsbyggðinni er atvinnu-
leysi kvenna mest fyrstu mánuði ársins en
úr því dregur þegar líða fer á árið og eykst
aftur í árslok. Skráð atvinnuleysi lands-
byggðarkvenna er að meðaltali helmingi
meira en karla á landsbyggðinni og mun
meira en kynsystra þeirra á höfuðborgar-
svæðinu. Mikill vöxtur opinberrar þjónustu
og þjónustu á vegum einkageirans á höfuð-
borgarsvæðinu undanfarin ár opnaði kon-
um nýja atvinnumöguleika og störf þeirra
urðu fjölbreyttari en kvenna á landsbyggð-
inni. Skráð atvinnuleysi er þvi ekki eins
mikið meðal kvenna á höfúðborgarsvæð-
inu og atvinnuþátttaka þeirra er stöðugri en
landsbyggðarkvenna.
Langvarandi
atvinnuleysi
Vinnumarkaðurinn á landsbyggðinni
og höfuðborgarsvæðinu eiga það sammerkt
að vera kynskiptir þ.e. fjöldi karla og
kvenna er mismunandi eftir því um hvaða
atvinnugrein og störf er að ræða. Sam-
kvæmt könnun Félagsvísindastoftumar Há-
skóla íslands frá 1988 unnu 80% kvenna
við þjónustu og verslun en ekki nema 49%
karla. I könnuninni kom jafhffamt fram að
u.þ.b. 86% vinnandi kvenna 18 ára og eldri
voru ófaglært verkafólk og þjónustufólk í
lægstu og mili lögum starfsstétta. Hlutfall
karla í þessum starfsstéttum var aðeins um
46%. Flestar konur eru því á botninum eða
nálægt botninum á vinnumarkaðinum. At-
hyglisvert er að samkvæmt könnuninni
unnu 1% fleiri karlar en konur í fisk-
vinnslu. I könnun Þjóðhagsstofhunar á
fjölda framteljenda í fiskvinnslu árin 1981
og 1986 voru fiskvinnslukonur aftur á móti
í meirihluta. Þessar upplýsingar benda til
þess að kvótakerfi sjávarútvegsins, vél-
væðing fiskvinnslunnar, tilkoma frystitog-
ara og útflutingur óunnins fisks hafi fyrst
og ffernst dregið úr atvinnu fiskvinnslu-
kvenna en ekki fiskvinnslukaria. Erlendar
rannsóknir sýna að konur missa ffekar at-
vinnuna en karlar þegar ofangreindar form-
gerðarbreytingar atvinnugreina eiga sér
stað. Auk þess eiga þær konur sem missa
vinnuna mjög erfitt með að fá aðra vinnu,
þannig að atvinnuleysi þeirra verður lang-
varandi. En störf karlanna sem eftir sitja í
atvinnugreininni verða aftur á móti mikil-
vægari hvað varðar virðingu og laun, þar
sem þau krefjast fagþekkingar og reynslu
samfara aukinni tæknivæðingu ffamleiðsl-
unnar.
Brottf lutningur
Á áttunda áratugnum dró úr brottflutn-
ingi fólks frá landsbyggðinni, þannig að frá
1975 til 1980 fluttu fleiri út á land en brott.
Ástæður þessa má m.a. rekja til aukins afla
vegna minnkandi sóknar erlendra þjóða á
íslandsmið. Tilkoma skuttogara í flest sjáv-
arþorp á landinu og uppbygging frystihúsa
leiddi til aukinnar afkastagetu í sjávarút-
vegi, þannig að eftirspum eftir vinnuafli
jókst á landsbyggðinni. Uppgangur í sjáv-
arútvegi hafði siðan í for með sér þenslu í
byggingaiðnaði, þjónustu og smáiðnaði.
Allan þennan áratug hefúr straumur fólks
ffá landsbyggðinni aftur á móti aukist ár frá
ári og á tímabilinu 1981 til 1989 fluttu
10.500 manns til höfúðborgarsvæðisins.
Flestir fluttu á árinu 1988 eða um 1.560
manns og hafa aldrei jafh margir flust bú-
ferlum á einu ári síðan skráning hófst.
Ástæða þessarar umbreytingar er að á þess-
um áratug hafa flest ný störf orðið til á höf-
uðborgarsvæðinu. Á tímabilinu 1980-1987
urðu aðeins um 32% allra nýrra starfa til á
landsbyggðinni. Á sama tíma og dregið
hefúr úr fjölgun nýrra starfa, hefur störfum
fækkað stöðugt í landbúnaði og fiskvinnslu
auk þess sem mjög fá ný störf hafa orðið til
í iðnaði. Ein alvarlegasta afleiðing lands-
byggðarflóttans á líðandi áratug er sú, að
ójöfh kyn- og aldursskipting hefúr fest í
sessi í landinu. Á árinu 1989 bjuggu að
meðalatali 3600 fleiri karlar en konur á
landsbyggðinni og 2500 fleiri konur en
karlar bjuggu á höfúðborgarsvæðinu. Hlut-
fallslega fleira fólk er yngra en 25 ára á
landsbyggðinni, en eftir 25 ára aldur snýst
dæmið við og allir aldurshópar vinnandi
einstaklinga em hlutfallslega fjölmennari á
höfuðborgarsvæðinu.
Gjaldþrota
byggðastefna
Aðgerðir til að stöðva landsbyggðar-
flóttann hafa ffam til þessa verið of fáar og
ómarkvissar. Víðtækar rannsóknir á óæski-
legri atvinnu- og byggðaþróun hafa ekki
legið til grandvallar byggðaaðgerðum og
því hafa þær lítinn árangur borið. Enginn
áhugi hefhr verið á að draga úr neikvæðum
afleiðingum kvótakerfanna i landbúnaði og
sjávarútvegi, þrátt fyrir mikið og langvar-
andi atvmnuleysi kvenna auk stöðugs
straums landsbyggðarfólks til höfúðborg-
arsvæðisins. Alltof litlu ljármagni hefur
verið veitt í rannnsóknir og þróunarstarf-
semi á landsbyggðinni og era afleiðingar
þess nú þegar komnar frarn þ.e. engar vaxt-
argreinar era til staðar á landbyggðinni. Ef
koma á í veg fyrir að þjóðin búi innan fárra
ára svo til öll á suðvestur homi landsins,
verður að efla stóram nýsköpun á lands-
byggðinni sem byggir á staðbundinni
þekkingu og reynslu. Reynsla nágranna-
landa okkar sýnir að atvinnuleysi kvenna
er afar mikilvæg ástæða flutnings fjöl-
skyldna af landsbyggðinni. Það þarf því
jafnhliða eflingu nýsköpunar að bæta
markvisst stöðu landsbyggðarkvenna með
þvi að greiða aðgang þeirra að vaxtargrein-
um, þar sem launa- og starfsmöguleikar era
miklir. I þessu sambandi er nýmenntun og
starfsþjálfun landbyggðarkvenna lykilat-
riði.
Höfundur er hagfræðingur
við Háskólann á Akureyri.
Heimildir:
Kristófer Oliversson, Den regionala
problembilden pá Island, Byggðastofhun,
10. okt. 1990.
Lilja Mósesdóttir, Flótíinn af lands-
byggðinni - Nýtt sjónarhorn, Vísbending,
ll.okt. 1990.
Lilja Mósesdóttir, Women in the Ice-
landic Labour Market, Háskólinn á Akur-
eyri, 1989.
Stefán Olafsson, Lifskjör og lífshœtíir á
Islandi, Félagsvísindastofnun HI og Hag-
stofa íslands, 1990.
Lilja Mósesdóttir er
hagfræðingur
og lektor við
Héskóiann á Akureyri

Föstudagur 11. janúar 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9