Þjóðviljinn - 11.01.1991, Blaðsíða 14

Róttækur sósíalisti
í dag eins og
fyrir 60 árum
Ungur piltur, sem óx upp meðal þurrabúðarfólks í íslensku sjávarþorpi á 2.
og 3. tug aldarinnar hlaut að finna að þetta þjóðfélag krafðist róttækrar
breytingar, segir Lúðvík Jósepsson í helgarviðtali um uppvaxtarár sín á
Neskaupstað og þau pólitísku uppgjör sem þau kostuðu.
Þetta var einfalt lif. Móðir
mín ogfóstri unnu bœði úti meira
og minna. Hann var stundum sjó-
maður á mótorbátum, en oftast
nær vann hann hjá Konráði
(Hjálmarssyni verslunar- og út-
gerðarmanni á Nesi á Norðfirði;
innsk. N. Hbl.) og hún lika. A
okkar heimili var nýmjólk næst-
um að segja óþekkt. I öllu minu
uppeldi drukkum við danska
boxamjólk, niðursoðna mjólk
sem við blönduðum með vatni. I
glasinu var svona 90-95% vatn
og bœtt út iþað einni eða tveimur
matskeiðum af mjólk. Eg var
sendur einstaka sinnum, sjaldnar
en einu sinni í viku, til þess að
kaupa kúamjólk á flösku... Að
öðru leyti var þetta ekta þurra-
búð. Fiskur var afskaplega yfir-
gnœfandi matur. Kjöt var sáralit-
ið, tæplega einu sinni í viku. A
haustin reyndu heimilin að safna
að sér svolitlum vetrarforða. Oft-
ast var reynt að kaupa kjöt, af-
sláttarhross eða þess háttar, og
salta niður. Margir áttu þvi kjött-
unnu undir veturinn og svo tals-
vert af súrmeti og öðru
slíku...Margir voru mjögduglegir
með byssuna, skutu fugla, sel og
hnísur...
Þannig lýsir Lúðvík Jóseps-
son, fyrverandi sjávarútvegsráð-
herra, uppvaxtarárum sínum í
þorpinu að Nesi í Norðfirði á 2.
og 3. áratugi aldarinnar í nýút-
kominni bók Helga Guðmunds-
sonar, „Þeir máluðu bæinn rauð-
an“. Þá voru íbúar í Neshreppi um
800 og Neskaupstaður ekki búinn
að fá kaupstaðarréttindi. Þetta var
á þeim tima þegar sjávarþorpin
voru að myndast á Islandi og sú
mikla atvinnubylting sem fólst í
vélbáta- og togaraútgerð var að
hefjast hér á landi.
Við lestur þessarar bókar
vaknaði forvitni okkar að spyija
Lúðvík Jósepsson þeirrar spum-
ingar, hvað hefði orðið til þess að
móta hans pólitisku skoðanir á
þessum árum, og hvers vegna
ungur piltur í íslensku sveitaþorpi
hefði á þessum tíma skipað sér í
sveit með nýstofhuðum Komm-
únistaflokki íslands. Jafnframt
lék okkur forvitni á að spyija
Lúðvík þeirrar spumingar, í
hvaða ljósi hann sæi hina pólit-
ísku þróun á Islandi nú, sextíu ár-
um síðar, hvað hefði áunnist og
hvemig áherslumar í hinni pólit-
ísku baráttu hefðu breyst samfara
breyttu þjóðfélagi.
13 ára
róttæklingur
- Það hefur verið í kringum
1927, þegar ég var 13 ára, sem ég
fór að mynda mér einhverja pólit-
íska skoðun eða taka afstöðu til
þeirra pólitísku deilumála, sem
vom á dagskrá í því umhverfi,
sem ég ólst upp í á Norðfirði. Af-
staða mín var í rauninni að mótast
á ámnum 1927-30, eða þegar ég
var á bilinu 13 til 16 ára, sem er
eðlilegur aldur fyrir unglingsstrák
sem er að læra að bregðast við
umhverfi sínu. En til þess að geta
svarað betur, hvers vegna ég skip-
aði mér þar í sveit, sem raun varð
á, er nauðsynlegt að gera örlitla
grein fyrir því mannlífi sem ég
ólst upp við í litlu sjávarþorpi úti
á landi á þessum tima.
Það sem fyrst og fremst ein-
kenndi þorpið Nes í Norðfirði ár-
ið 1927 og árin þar á undan var,
að þama vom tveir vemlega vold-
ugir kaupmenn, miklir athafna-
menn eins og sagt er, sem skiptu
með sér nær allri verslun í þorp-
inu til helminga, verðlögðu vam-
ing og fisk, gerðu út, keyptu fisk
af erlendum skipum og stunduðu
útflutning. Þeir vom jafnffamt
stærstu atvinnurekendumir og
verðlögðu vinnuna. Áhrif þessara
manna vom afar mikil, og flestir
áttu allt sitt undir þessum mönn-
um. Þetta var tími kaupmanna-
valdsins svokallaða, þar sem af-
skipti ríkisvaldsins af afkomu
fólksins vom lítil og allt var
„fijálst“ eins og það myndi vera
kallað í dag. Kaupmennimir vom
ihaldsmenn síns tíma - eða menn
hins fijálsa ffamtaks - og má
margt um athafnir þeirra segja,
bæði til framfara og gífúrlega
sterkrar yfirstjómar í öllum mál-
efnum þorpsins.
Tími Framsóknar-
flokksins
- Hver voru brýnustu deilu-
málin á þessum tíma, og hvemig
skiptust stjómmálaflokkamir i
afstöðunni tilþeirra?
- Þetta er sá timi, þegar Fram-
sóknarflokkurinn er mjög að
bijótast til valda hér á landi, siðari
hluti 3. áratugarins. Á Norðfirði
kom hann fram sem róttækur
flokkur að því leyti, að hann var í
andstöðu við kaupmannavaldið,
auk þess sem framsóknarmenn
töluðu gjaman illa um Reykjavík-
urvaldið og embættismannavald-
ið. Þeir boðuðu frjálsari og sann-
gjamari verslunarhætti í formi
samvinnureksturs, og þetta mælt-
ist nokkuð vel fyrir. En Fram-
sóknarflokkurinn var fyrst og
fremst flokkur bændanna og
skilningur hans á ört vaxandi
verkalýðshreyfingu var takmark-
aður. Á þessum tíma höfðu verka-
lýðsfélög verið mynduð i flestum
þorpum, og verkamenn og sjó-
menn þyrptust í þessi félög og
gerðu kröfur um samningsrétt eða
birtu kauptaxta. Eitt slíkt félag
var orðið nokkuð umsvifamikið á
Norðfirði, og var formaður þess
Jónas Guðmundsson kennari,
sem síðar varð alþingismaður fyr-
ir Alþýðuflokkinn. Á þessum
tíma voru allir félagar verkalýðs-
félagsins sjálfkrafa flokksbundnir
Alþýðuflokksmenn, þar sem Al-
þýðusamband Islands var jöfnum
höndum samband verkalýðsfé-
laga og flokksfélaga jafnaðar-
manna. Mér er minnisstætt eitt
fyrsta verkfallið, sem háð var á
Norðfirði 1926, og Alþýðuflokk-
urinn stóð fyrir, en þar var verið
að mótmæla kauplækkunarkröfú
atvinnurekenda og krefjast samn-
ingsréttar fyrir verkalýðsfélagið.
Sótt gegn
íhaldinu
Á þessum tíma var því um tvo
nokkuð róttæka flokka að ræða,
sem sóttu að íhaldinu, - atvinnu-
rekenda- og embættismannavald-
inu - hvor með sínum hætti. Það
athyglisverða var hins vegar að
forystumenn Framsóknarflokks-
ins voru heldur andvígir verka-
lýðsfélaginu og voru í rauninni á
móti samningsréttinum og því
sem þeir kölluðu óhóflegum
kaupkröfúm. Þetta mátti rekja til
hagsmuna bænda og smáútgerð-
armanna, sem höfðu verkafólk og
þjónustufólk í sinni þjónustu og
voru almennt andvígir hækkandi
kaupi. Andúð Framsóknar á ört
vaxandi þorpum og fólkinu á
mölinni var líka augljós.
Það varð strax ljóst, að ég gat
ekki skipað mér í sveit með kaup-
manna- og stóratvinnurekenda-
valdinu. Og þótt mér fyndist
framsóknarmönnum oft mælast
vel, þegar þeir hallmæltu embætt-
ismanna- og kaupmannavaldinu,
þá gat ég ekki skipað mér i flokk
með þeim vegna afstöðu þeirra til
verkalýðsfélaganna og samnings-
réttar þeirra.
Alþýöuflokkurinn
linur í
kjarabaráttunni
- Lá þá ekki beinast við að þú
gengir til liðs við Alþýðuflokk-
inn?
- Jú, þetta er eðlileg spuming,
og á þessum tíma var í rauninni
ekki um annað að ræða fyrir
verkafólk en að teljast beint eða
óbeint til Alþýðuflokksins. Ég
var þó ekki kominn það langt í
pólitískum afskiptum, að ég
gengi i Alþýðuflokkinn sem pól-
itískan flokk.
Á þessum tíma náði Alþýðu-
flokkurinn á Norðfirði yfirburða-
aðstöðu í hreppsnefndarkosning-
um undir forystu Jónasar Guð-
mundssonar kennara. Hann náði
þó aldrei að stjóma hreppnum
einn, en gerði það í samvinnu við
Framsókn. Mér fannst samstarf
Alþýðuflokksins og Framsóknar-
flokksins strax gefa slæma raun,
og einkennast af undanslætti al-
þýðuflokksm'anna og býsna mikl-
um samningsvilja. Þetta kom líka
skýrt fram í landsmálapólitíkinni,
þar sem Alþýðuflokkurinn veitti
ríkisstjóm Framsóknarflokksins
formlegan stuðning á Alþingi árin
1927-31.
Ég var einfaldlega í hópi
þeirra ungu manna, sem fannst
forystumenn Alþýðuflokksins
vera slappir í baráttunni fyrir
hærra kaupi og bættum kjörum
verkamanna. Þeir sömdu sig æði
ofl inn á framsóknarleiðina, eða
fóra milliveginn. Afstaða mín
mótaðist því af óánægju með
framgöngu Alþýðuflokksins og
forystu hennar fyrir verkalýðs-
hreyfingunni.
- En hafði Jónas Guðmunds-
son leiðtogi Alþýðuflokksins á
Norðfirði ekki áhrif á ykkur ungu
mennina sem kennari ykkar?
- Jú, Jónas var glæsilegur
kennari, og hafði mikil áhrif sem
slíkur, en það dugði ekki til.
- Voru skoðanir þínar orðnar
mótaðar þegar þú fórst til náms
við Menntaskólann á Akureyri?
- Já, afstaða mín var að mótast
á áranum 1927-30. Ég fór hins
vegar til Akureyrar vorið 1931.
Utanaðkomandi
áhrif
- Þetta hefur verið fyrir tima
útvarpsins. En höfðu utanaðkom-
andi málefnadeilur, frá höfuð-
borginni eða utan úr heimi, ekki
áhrif á ykkur unga menn á Norð-
firði á þessum árum?
- Jú, á þessum tíma bárust til
Norðfjarðar blöð eins og Verka-
maðurinn og síðan Verklýðsblað-
ið, sem urðu til þess að ég fór að
íylgjast með því hvað var að ger-
ast í verkalýðshreyfingunni ann-
ars staðar á landinu. Á þessum
tíma var kominn upp mikill
ágreiningur innan verkalýðs-
hreyfingarinnar og Alþýðu-
flokksins, sem hafði þó ekki
nema að litlu leyti borist til Norð-
fjarðar, og varla svo að hann hefði
áhrif á unga menn þar. Þó man ég
eftir einu atviki sem skýrði margt
fyrir mér betur en ég hafði skilið
af fréttablöðum. Það var koma
Jóns Rafnssonar í bæinn. Jón
Rafnsson var ættaður af Norðfirði
og kom æði oft í heimsókn til ætt-
ingja sinna þar. Hann var einnig
heimilisvinur á mínu heimili.
Hann hafði verið fyrsti formaður
Verkalýðsfélags Norðfjarðar, sem
var stofnað 1921, og hann var
upphafsmaður að baráttu þess
fýrir réttindum verkafólks. Ég
heyrði talsvert ffá honum um
deilumar í hreyfmgunni. Þá
heyrði ég líka af glæsilegri
frammistöðu þeirra manna sem
höfðu skipað sér í hinn róttækari
arm verkalýðshreyfingarinnar á
Akureyri, þeirra Éinars Olgeirs-
sonar og félaga. Þessi tíðindi
höfðu öll sín Ærif, og um 1930
var það ljóst, að ég vildi skipa
mér í hinn róttækari arm verka-
lýðshreyfingarinnar, á móti und-
ansláttarstefnunni og of nánum
tengslum við Framsóknarflokk-
inn. Þetta var orðin fúllmótuð
skoðun mín þegar ég fór til Akur-
eyrar vorið 1931 til þess að t?ka
inngöngupróf í Menntaskól; n
þar. Á áranum 1931-34 má wo
segja að skoðanir mínar hafi fúll-
mótast, og þegar ég kom aftur
heim til starfa á Neskaupstað
1934 geng ég til flokkslegs sam-
starfs við flokksdeild Kommún-
istaflokksins sem þar starfaði á
þeim tíma.
Hugmyndafræði
og róttækni
- Hugmyndafrœðilegar deilur
á milli byltingasinna og hœgfara
umbótasinna á alþjóðlegum vett-
vangi hafa þá ekki haft mótandi
áhríf á afstöðu þina á þessum
tíma?
- Nei, afstaða mín mótaðist
fyrst og fremst af róttækni í
launa- og kjaramálum alþýðu-
fólks. Það verður ekki fýrr en
14.SÍÐA — NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 11. janúar 1991