Dagblaðið Vísir - DV - 04.04.1998, Síða 36

» helgarviðtalið
LAUGARDAGUR 4. APRÍL 1998 DV
Þar til fyrir fáum árum létu flestir íslendingar, að minnsta kosti af yngri kynslóð-
um, sér nœgja að hafa einhverja vitneskju um að til hefði verið skáld að nafni Einar
Benediktsson. Sumir þekktu án efa einhver kvœða hans; Hvarf séra Odds á Mikla-
bœ, Einrœður Starkaðar, Fáka eða önnur slík. Aðrir höfðu heyrt nafn hans í tengsl-
um við þjóðsagnakenndar frásagnir af draumóramanni sem seldi fossa og ár á ís-
landi um síðustu aldamót, mann sem œtlaði jafnvel að selja sjálf norðurljósin. Nú er
svo komið að á íslendinga hefur runnið œði kennt við Einar Ben. og um fáa er
meira rœtt en hann manna á meðal. Ástœðan? Jú, bók Guðjóns Friðrikssonar sagn-
frœðings, bók sem fœrði honum nýverið íslensku bókmenntaverðlaunin í flokki frœði-
rita, bók sem flestir virðast hafa lesið eða œtla sér að minnsta kosti að lesa við
fyrsta tœkifœri, þó ekki nema til þess að vera viðrœðuhœfir um þennan merka
mann. Helgarblaðið tók hús á Guðjóni Friðrikssyni, manninum sem kom þessu œði
af stað, til þess að frœóast um vinnuna, hvernig hún hefur verið og hvað sé fram
undan, hvort lesendur megi vœnta margra áður óþekktra tíðinda um Einar Bene-
diktsson þegar nœsta bindi kemur út.
Guðjón Friðriksson hefur aldrei
Leynda
„Ferð mín til London í árslok 1996
er án efa það merkilegasta sem á
daga mína hefur drifið í sambandi
við rannsóknir mínar sem varða
næsta bindi ævisögunnar. Lítið hef-
ur verið vitað um Einar og athafnir
hans eftir að hann flutti utan 1907 og
vinna mín í þær átta vikur, sem ég
dvaldi ytra, reyndust hreint ævintýri
fyrir mig og árangurinn framar öll-
um vonum. Ég hafði aldrei unnið
sem fræðimaður erlendis og var
heldur niðurdreginn fyrstu tvær vik-
umar, fannst mér ekkert ganga. En
skyndilega tóku heimildirnar að opn-
ast. Þetta leiddi svo eitt af öðru. Ég
held að ég hafi aldrei notið mín jafn
vel á ævinni,“ segir Guðjón Friðriks-
son, og það er ánægjublik í augum
hans þar sem hann situr gegnt blaða-
manni á heimili sínu við Tjarnargöt-
una í Reykjavík. Sagnfræðingurinn
nýtur þess greinilega að tala um
hjartans mál sitt þessa dagana. Hann
viðurkennir þó aðspurður að hann
hafi ekki órað fyrir þeim frábæru
viðtökum sem sagan hefur fengið.
Guðjón segir að í upphafí hafi
hann stefnt að því að bindin yrðu að-
eins tvö en miðað við allt það efni,
sem hann hefur komist yflr, sýnist
honum að hann komist ekki af með
minna en þrjú. Fyrsta bindinu lauk
1907 þegar kaflaskil urðu í lífl Einars
og hann flutti af landi brott „til þess
að útvega starfsfé fyrir lsland“. Hug-
mynd Einars var að breyta íslandi úr
vanþróuðu landbúnaðarsamfélagi í
nútímasamfélag og öll hans viðleitni
beindist í raun og vera að því. Hann
var í útlöndum næstu 14 árin, þar af
um helming tímans í Lundúnum.
Göp á lofti í London
„Eg fór eiginlega til Lundúna upp á
von og óvon. Fyrirfram reiknaði ég
með að það yrði eins og að leita að nál
í heystakki að ætla að finna þar eitt-
hvað um íslendinginn Einar Bene-
diktsson. Hann stofnaði nokkur félög
til viðreisnar íslandi með kaupsýslu-
mönnum í þessari miklu stórborg og
það eina sem ég hafði undir höndum
voru nöfn á nokkrum af þessum
mönnum og einum þremur fyrirtækj-
um sem Einar stofnaði þar. Ég reyndi
að undirbúa mig eftir fóngum áður en
ég fór, skrifaði fjölmörg bréf á undan
mér. Einn helsti samstarfsmaður Ein-
ars í London hét Frederick Lawrence
Rawson. Hann var verkfræðingur að
mennt og kom hingað til lands í sept-
ember 1910 á vegum Einars og fyrir-
tækja sem þeir höfðu stofnað saman.
Rawson átti meðal annars í viðræð-
um við Björn Jónsson, ráðherra ís-
lands, um að útvega fjármagn til
stofnunar ensks banka á Islandi og
einnig tók Rawson að sér að selja ís-
lensk skuldabréf með rikisábyrgð á
Englandi. Mér lék mikill hugur á að
fræðast meira um þenna Rawson.
Áður en ég fór til Englands varð ég
mér úti um símaskrá frá London og
fann 27 með þessu ættarnafni." Guð-
jón segist hafa sent þeim öllum bréf i
þeirri von að einhver þeirra væri af-
komandi F.L. Rawsons eða gæti frætt
hann um hann.
Eins og samlokur
„Lengi vel fékk ég ekkert nema nei-
kvæð svör. Einn dag birti þó yfir, bréf
kom inn um lúguna frá sonardóttur
þessa eina sanna Rawsons. Eins og
nærri má geta tók ég næstum heljar-
stökk í forstofunni af fógnuði," segir
Guðjón. „Ég heimsótti svo þessa konu
i London. Hún er flðluleikari og gat
frætt mig heilmikið og hafði meira að
segja fundið uppi á hálofti hjá sér
gögn sem vörðuðu Einar Benedikts-
son og ísland.
Eftir nokkra frekari leit á bóka- og
skjalasöfnum í Bretlandi opnaðist enn
betur fyrir mér heimur Rawsons sem
ekki var síður ævintýraleg persóna en
Einar sjálfur. Raunar veit ég nú orðið
svo mikið um hann að ég gæti eins
skrifað ævisögu hans. Hann var af
virðulegum yfirstéttarættum og átti
sér m.a. merkilega sögu í sambandi við
ýmsar framkvæmdir á Englandi, hann
var t.d. einn af aðalmönnunum í að
koma á neðanjarðarlestakerfinu í
London. Einnig hafði hann smíðað
mikið loftskip, svokallað Barton-Raw-
son Airship, og stýrði því sjálfur yfir
Ermarsund árið 1905 þar sem það svo
brotlenti í Frakklandi. Hann fékk
áhuga á trúmálum, gekk i Christian
Science sem voru tískutrúarbrögð
meðal flna fólksins í Evrópu upp úr
aldamótum 1900, og varð á endanum
leiðtogi í eigin trúarhreyfmgu. Hann
skrifaði bækur um hugðarefni sín og
hafa þær verið gefnar út í mörgum út-
gáfum, allt fram til 1978. Þá helstu
þeirra, Life Understood, var hann
einmitt að skrifa á árunum 1910-1912
þegar þeir Einar Benediktsson voru
eins og samlokur." Guðjón segir að sér
sýnist að hugmyndir Rawsons í andleg-
um efnum fari nokkuð vel saman við
það sem kemur fram í kvæðum Einars
um guð og alheiminn. „Svo er það bara
spurningin hvort Einar hefur haft
áhrif á Rawson eða öfugt.“
Himin höndum tekið
„Menn hafa lítið vitað um fyrir-
tæki þeirra Einars og Rawsons hing-
að til. Aðalfyrirtækið hét The British
North Western Syndicate Ltd. og ég
hafði, áður en ég fór að heiman, und-
ir höndum tilkynningu frá opinberri
skrifstofu í Lundúnum, Companies
Registration Office, frá 1929 um að
þetta fyrirtæki hefði verið lagt niður.
Ég leitaði uppi þessa skrifstofu og
eftir að mér hafði verið vísað milli
ýmissa stofnana um hríð stóð ég
skyndilega uppi með tilvísun á
nokkra böggla í breska þjóðskjala-
safninu (Public Record Offlce).“
Daginn eftir lét Guðjón verða sitt
fyrsta verk að fara í hinar miklu
byggingar Public Record Offlce í Kew
í vesturhluta Lundúna og fékk böggl-
ana. í þá hafði ekki nokkur maður
farið áðm- og því má nærri geta að
sagnfræðingnum hafi fundist hann
hafa himin höndum tekið. Eitt þess-
ara fyrirtækja hefur þegar verið
nefnt, The British North Western
Syndicate Ltd., annað var stofnað um
verslun á íslandi og það þriðja, Min-
erva, hefur hvergi verið nefnt í bók-
um um Einar áður. Það var stofnað
um framkvæmdir á Nesjavöllum sem
Einar hafði fest kaup á. Fjórða fyrir-
tækið var stofnað um hafnargerð i
Skerjafirði og enn voru nokkur sem
Einar tengdist beint eða óbeint, svo
sem Dettifoss Power Company. í þess-
um bögglum voru allir ársreikningar
fyrirtækjanna, árlegar upplýsingar
um hluthafa og hlutafé hvers einstaks
þeirra og ýmsir samningar og bréf.
I sambandi við auðjöfra
Einar var framkvæmdastjóri a.m.k.
fjögurra þessara fyrirtækja, var á góð-
um launum hjá þeim auk þess sem þau
borguðu ferðir hans til íslands. Upp-
haflega virðist hann samt hafa komist
í samband við enska kaupsýslumenn í
gegnum Noreg. Hann hafði framan af
einkum velt fyrir sér fossamálum í
Noregi en Englendingar og Þjóðverjar
Guöjón segir að hann hafi ekki órað fyrir þeim viðtökum sem bókin hans um Einar Ben. hefur fengið. Hann segir að vart I
úti á götu eða í hann hringt til þess að spjalla um þennan merka mann. Hér er Guðjón með ýmis frumgögn sem hann á e
uppgötvað margt spennandi um ár Einars í London og margir bíða eflaust spenntir eftir því að iesa um það.