Dagblaðið Vísir - DV - 06.09.1999, Blaðsíða 17

MANUDAGUR 6. SEPTEMBER 1999
Islendingar hafa
alltaf skrifað sögur
wnmng
17
„Þetta byrjaói meó því
að ég ákvaö aó gefa út
Siguróar sögu þögla,
styttri geróina, “ segir
Matthew Driscoll, sér-
frceöingur á Árnastofnun
í Kaupmannahöfn. „Hún
var bara til í einu hand-
riti, en ég varð aö skoða
öll sextíu handritin sem
til voru af lengri gerö-
inni til aö leita af mér
allan grun. Ég kveið fyr-
ir að skoða þessi 19. ald-
ar handrit en svo reynd-
ist þaó hin besta skemmt-
un, því ég uppgötvaói
fjölda sagna sem hvergi
er getið um - kannski tíu
fimmtán sögur í einu
handriti og meiri hlutinn
ókunnur. Þá ákvaö ég aö
fara skipulega í gegnum
handritaskrá Lands-
bókasafns og búa mér til
Lygisagnatal. “
Lygisögur skulu
heita
þær
Matthew Driscoll: Hugmyndin um að Island hafi verið einangrað er bara bull. A myndinni er Matthew staddur á
Breiðabólstað á Snæfeilsnesi.
Uie wnvvas/ierf
Children ofEve
e f',°d(JCClOíi, Dissen
|e«pcionofP ‘^SSVn,n^oo
Matthew Driscoll er af
írsk-bandarískum uppruna en talar lýtalausa
íslensku, enda menntaður í íslenskum fræðum
frá Háskóla íslands. Lygisagnatalið hans komst
upp í nokkur hundruð sögur, og fyrir tveimur
árum gaf hann út doktorsritgerð sína, bráð-
skemmtilega bók um íslenskar skemmtisögur
eða rómönsur með áherslu á sögur séra Jóns
Oddssonar Hjaltalíns. Bókin heitir Óhreinu
börnin hennar Evu og hann er fyrst spurður út
í nafnið.
„Álfar eru samkvæmt þjóðtrúnni út um allt
en við sjáum þá ekki,“ svarar Matthew, „og
ástæðan er sú, segir sagan, að Eva vildi ekki
sýna guði börnin sem ekki voru nógu hrein.
Einmitt svona láta islendingar bæði innbyrðis
og gagnvart erlendum fræðimönnum þegar
þeir vilja vita hvað kom á miili fomsagnanna
og Halldórs Laxness. Það gerðist ekki neitt í
sex hundruð ár, nei nei, segja þeir. Menn ortu
bara rímur en þær skipta engu máli. Þetta gat
ekki passað og það passaði ekki, eins og ég
komst að raun um. Menn höfðu haldið áfram
að skrifa lygisögur - þeim
fjölgaði mjög eins og kyn-
þætti álfa og þær lifðu góðu
lífi meðal fólksins."
- Af hverju viltu kalla
þær lygisögur? ,
„Það orð var notað rnn
þær í íslenskum handrit-
um í fleiri hundruð ár en
það er alveg dæmigert að
þeir fáu íslensku fræði-
menn sem tala um þær -
og tala um þær nánast
sem rusl - vilja ekki
nota orðið vegna þess
að þeim finnst það
niðrandi! Þetta er bara
íslenska heitið yfir
það sem á ensku heit-
ir „fiction", sögur
sem ekki eru sannar.
Skáldaðar sögur. Ég
nota það um þýddar riddarasögur,
fornaldarsögur Norðurlanda, frumsamdar ís-
lenskar riddarasögur og lengri ævintýri. Þess-
ar sögur eru iðulega saman i handritum en
þeim er sjaldan blandað saman við íslendinga-
sögur sem fólk leit á sem sagnfræði; það er
helst Grettis saga sem fær að vera með lygisög-
unum.“
- Varð þá aldrei lát á „sagnaritun" íslend-
inga?
„Nei, það er lóðið. „Um 1400 kulnar sagna-
ritunin alveg út,“ segir Sigurður Nordal í for-
mála að íslenskri lestrarbók, og þetta er ein
meginstaðreyndin í þeirri bókmenntasögu sem
allir íslendingar hafa í höfðinu. Hún er bara
bullshit, eins og sagt er á góðri íslensku! Menn
voru alltaf að semja sögur. Og íslendingar
héldu lengi áfram að skrifa upp handrit. Yngsta
handritið sem ég hef notað er frá 3. áratug 20.
aldar! Þetta er einstakt á Vesturlöndum og staf-
aði auðvitað af því að sögur af þessu tagi feng-
ust ekki prentaðar. Kirkjan var á móti öllu sem
gat verið gaman, en kvöidvökurnar á heimilun-
'Woti /ce/aad
um kölluðu á lestrarefni og flestir vildu eitt-
hvað annað en bara guðsorð. Það er merkilegt
að hugsa til þess að meðan James Joyce situr í
París og skrifar Ulysses þá situr til dæmis sá
gáfaði bóndi Magnús Jónsson í Tjaldanesi og
skrifar upp lygisögur.“
íslendingar ekki erótískir
„Lygisögur voru formúlubókmenntir, mitt á
milli hetjusagna og ævintýrasagna," segir
Matthew. „Menn sömdu nýjar sögur öldum
saman en þær héldu áfram að vera eins: Kóngs-
sonur fer út í heim, tilneyddur eða að eigin
frumkvæði. Hann hittir einhverja menn, lendir
í bardaga, stundum sættist hann við óvin sinn
og þeir verða fóstbræður, stundum bjargar
hann manni eða dýri sem síðan verður félagi
hans. Þetta gerist svo með ýmsum tilbrigðum
ár eftir ár og við fáum dásamlegar athugasemd-
ir eins og „Næsta vor þegar ísa leysti" þó að
sögusviðið sé við Miðjarðarhafið, og menn
sigla milli Ungverjalands og Parísar bein-
ustu leið! Að lokum finnur
| hann svo prinsessu og festir
ráð sitt, en það er aldrei að-
almálið. Prinsessuna finnur
hann af tilviljun, hann leitar
hana ekki uppi; þetta eru
ekki ástarsögur."
- Gæti maður ekki haldið
að einmitt slíkar alþýðubók-
menntir legðu áherslu á ástir
og hamingju?
1 „Jú, en íslendingar eru bara
svo lítið erótískir! Er þetta ekki
svona enn? Ungir menn fara á
dansleik, ekki til að ná sér í
stelpu fyrr en í síðasta dansi
heldur til að drekka og snapa
slagsmál. Reyndar er þessi skort-
ur á ástum aðalmunurinn á ís-
lenskum og erlendum rómönsum."
- Er þá nokkur ástæða til að taka
þær alvarlega? Er ekki nóg að horfa
á Arnold Schwarzenegger betja mann og annan
þó við séum ekki að lesa lýsingar á mannvígum
Marrons sterka?
„Persónulega finnast mér þessar sögur mjög
skemmtilegar," segir Matthew. „Ég hef lesið
sögur Jóns Hjaltalíns þúsund sinnum og mér
finnst þær alltaf skemmtilegar! Stíllinn á þeim
er auðugur og öðruvísi. Málið er eins og ís-
lenskan var áður en hún var hreinsuð og ég sé
mikið eftir ýmsu sem búið er að henda. íslend-
ingar hafa gengið alltof langt í sótthreinsun á
málinu. Hugarheimur þessara sagna er líka
merkilegur. Ef við viljum skilja hvernig menn
hugsuðu áður fyrr er engin leið betri til að
komast að því en þessar sögur. Svo ég tali nú
ekki um rímurnar."
'ac,on and
rature /V
Að breyta bókmenntasögu
Matthew Driscoll hefur sérstaklega rannsak-
að sögur eftir séra Jón Oddsson Hjaltalín sem
var fæddur í Mosfellssveit 1749 og lengst af
prestur á tveimur stöðum, i Saurbæ á Hval-
fjarðarströnd og Breiðabólstað á Snæfellsnesi.
Hann var þekkt og mikilvirkt sálmaskáld á
sinni tið og afar vel lesinn, þýddi til dæmis
Tom Jones eftir Fielding, smásögur eftir
Cervantes og Zadig eftir Voltaire. Svo samdi
hann tíu lygisögur. Hver þeirra er best?
„Sagan af Marroni sterka," segir Matthew,
„og hún hefur líka verið vinsælust. Tilfellið er
að besta sagan hefur oft verið vinsælust, við
sjáum það á Njálu sem er tfi í fleiri handritum
en nokkur önnur íslendingasaga. íslendingar
eru smekkmenn! Marrons saga er dæmigerð
riddarasaga og Jón semur hana laust fyrir
aldamótin 1800, en upp úr því fer hann að flétta
boðskap upplýsingar inn í sögur sínar. Þetta á
einkum við Fimm bræðra sögu sem fjallar um
trúmál og Hinriks sögu heilráða sem er ridd-
arasaga án ofbeldis og boðar að betra sé að
semja og sættast en drepa fólk.“
- Hefði fólk nú til dags ánægju af að lesa sög-
una af Marroni sterka?
„Já,“ svarar Matthew hiklaust, „til dæmis
fólk sem hefur gaman af Star Wars og Term-
inator-myndunum eða Indiana Jones."
- Hvaða áhrif hefur rannsóknin þín á ís-
lenska bókmenntasögu?
„í fyrsta lagi bendi ég á að til sé mikið af
óútgefnu efni sem þyrfti að kanna betur. Svo
held ég því fram að þessar bókmenntir hafi haft
mikil menningarleg áhrif, til dæmis á viðhald
tungumálsins, því frá 16. öld og fram á þá 19.
var miklu fremur verið að semja og skrifa upp
lygisögur og yrkja rímur út af þeim en skrifa
upp íslendingasögur. Loks komst ég að því að
Jón Hjaltalín, fátækur prestur úti í einhverj-
um hundsrassi, hafði verið að lesa sig í
gegnum heimsbókmenntimar og þýða þær á
sitt mál á tímum þegar ekkert átti að hafa
gerst. Zadig kom út á fmmmálinu 1748 og
þýðing Jóns er frá 1790! Hugmyndin um að
Island hafi verið einangrað er bara bull. Og
Jón notar hugmyndir og aðferðir sem hann
lærir af Voltaire og Fielding - ekki til að
semja eins sögur og þeir heldur til að þróa
lygisagnaformið áfram í átt að skáldsög-
unni, hálfri öld áður en Jón Thoroddsen gaf
út Pilt og stúlku. Þetta er andskoti merki-
legt.
Kenning mín er sú að skáldsagan hafi
verið að fæðast á alíslenskum forsendum
þegar aðdáendur Walters Scott hentu lygi-
sögimni á haugana - og hentu barninu út
með baðvatninu. Menn héldu samt áfram að
skrifa upp lygisögur og lesa þær meðan
kvöldvökurnar lifðu. Sagnaritunin „kulnaði"
ekki „alveg út“ fyrr en fólk hætti að lesa upp-
hátt sér til skemmtunar og fór að hlusta á út-
varpið í staðinn." -SA
Matthew Driscoll: The Unwashed Children of
Eve. The Production, Dissemination and Recept-
ion of Popuiar Literature in Post-Reformation
lceland. Hisarlik Press 1997.
Minningin eftir Magritte (frá 1948).
Magritte í Louisiana
Ferðamenn í Danmörku ættu ekki að láta
undir höfuð leggjast að fara norður í
Humlebæk og skoða sýninguna á verkum
súrrealistans René Magritte á Louisiana
safninu. Þetta er stór og myndarleg sýning á
merkilegum málara og undraverðum fag-
manni. Meðal annars má sjá þar í fyrsta sinn
saman á sýningu myndaröðina af rósinni,
eplinu og steininum sem allar tjá innilokun-
arkennd með því að setja myndefnið inn í of
lítiö rými. Rósin (sem raunar heitir Gröf
glímumannanna eða Le Tombeau des lutte-
urs) er í einkaeign og fæst sárasjaldan að
láni en forstöðumaður hússins á víða vini og
hefur oftar tekist hið ómögulega.
Magritte var fæddur í Belgíu 1898 og vann
fyrir sér lengi með auglýsingateiknun. Þótt
hann væri fylgismaður súrrealismans og
André Breton hafði hann meiri áhuga á eðli
veruleikans en eðli draumanna. Raunar vek-
ur það athygli leikmanns á þessari viða-
miklu sýningu hve gífurleg áhrif hann hefur
haft á myndskyn okkar á öldinni, ekki síst
með áhrifum sínum á auglýsingar.
Steingrim Laursen var kallaður til for-
stöðumannsstarfs í Louisiana á nýjan leik
eftir að aðsókn að safninu hafði minnkað
mikið undir nýjum manni. Hann tók upp
sína fyrri siði að búa til sýningar sem líkleg-
ar væru til vinsælda og ekki skjöplaðist hon-
um með Magritte. Aðsóknin að sýningunni
hefur verið geysilega mikil síðan hún var
opnuð í ágúst. Hún stendur til 28. nóvember
og er opin daglega frá kl. 10-17.
Ævisaga Jónasar væntanleg
Frá Máli og menningu berast þau tíðindi
að væntanleg sé í haust ævisaga lista-
skáldsins góða, Jónasar Hallgrímssonar
(1807-1845). Páll Valsson bókmenntafræð-
ingur ritar bókina en hann hefur nánast
samfellt verið að rannsaka feril Jónasar
síðan hann vann að útgáfunni á ritsafni
Jónasar sem kom út 1989.
Ævi Jónasar var snemma hulin móðu
goðsagnarinnar og átti minningargrein
Konráðs Gíslasonar um hann í Fjölni sinn
þátt í því. Fræg er til dæmis lýsing Kon-
ráðs á seinustu nótt Jónasar þar sem hann
lá fótbrotinn á sjúkrahúsi og las Jakob ær-
legan eftir Marryat. Þá lýsingu hafa lækn-
ar síðar dregið mjög í efa vegna þess hve
illa haldinn Jónas greinilega var - og illa
farinn á líkamanum. Spurning sem ný ævi-
saga hlýtur að
svara er: Úr
hverju dó
Jónas. Maöur
deyr ekki úr
fótbroti, eða
hvað? Óg hvað
með ástamálin.
Hverja (hverj-
ar) elskaði
Jónas í raun
og veru?
Hvernig lífi
lifði hann í
Kaupmanna-
höfn? Var
hann alltaf
bara með
strákunum á
Hvít? Var
hann þunglyndur, léttlyndur eða mislynd-
ur? Hvað er hann að segja í sinum gátu-
fyllstu ljóðum?
Jónas hefur í eina og hálfa öld verið eft-
irlætisskáld þjóðar sinnar. Það verður
gaman að komast nær honum sem manni í
ævisögunni.
i