Dagblaðið Vísir - DV - 14.10.2000, Blaðsíða 27

LAUGARDAGUR 14. OKTÓBER 2000
27
Helgarblað
DV
Þjóð-
garðar
Hugmyndina að stofnun þjóð-
garða má rekja til Bandaríkja
Norður-Ameríku. Árið 1872 var
fyrsti þjóðgarðurinn í heimi stofn-
aður um Yellowstone-svæðið. Bret-
ar fylgdu í kjölfarið og stofnuðu
nokkra þjóðgarða í nýlendum sín-
um en Svíar stofnuð fyrsta þjóð-
garðinn í Evrópu 1909.
Þjóðgarðar hafa verið stofhaðir á
tveimur stöðum hér á landl, í
Skaftafelli og Jökulsárglúfrum. t
hugum tslendinga eru Þingvellir
einnig þjóðgarður en svæðið er
friðlýst með sérlögum sem helgi-
staður allra íslendinga. Vatnajökuil
verður gerður að þjóðgarði 2002 og
mun hann sameinast þjóðgarðinmn
í Skaftafelli.
Samkvæmt alþjóðlegum skil-
greiningum er þjóðgarður svæði
sem friðlýst er fyrst og fremst til að
vernda vistkerfíð, eitt eða fleiri, en
einnig til þess að tryggja almenn-
ingi útivist í náttúrulegu umhverfi.
í íslenskum lögum um náttúru-
vemd, nr. 44/1999, kemur fram að
umhverfisráðherra getur, „að
fengnum tiilögum eða áliti Nátt-
úruvemdar ríkisins, Náttúrufræði-
stofnunar íslands og Náttúravernd-
arráðs, lýst landsvæði þjóðgarð,
enda sé það sérstætt um landslag,
gróðurfar eða dýralíf eða á því hvíl-
ir söguleg helgi þannig að ástæða
sé til að varðveita það með náttúra-
fari sínu og leyfa almenningi að-
gang að því eftir tilteknum regl-
um.“ -Kip
Mannraunir á
Vatnajökli:
Óveður
leiðinlegur
farartálmi
Fyrsta ferðin yfir Vatnajökul,
sem einhverjar heimildir, var far-
in 1875. Þá fór Englendingurinn
William Lord Watts í tólf daga
ferð yfir jökulinn ásamt fimm Is-
lendingum.
Watts og félagar lentu í miklu
óveðri á jöklinum og segir Watts
þannig frá í ferðabók sinni: „Það
var líkast því sem allir illir andar
og stormpúkar jökulsins hefðu
komið sér saman um að öskra og
ráðast á okkur í einum hóp.“
Watts segir að þrátt fyrir þetta
hafi þeim liðið ágætlega en eitt-
hvað er þó farið að syrta í lofti hjá
þeim þrem dögum seinna þegar
Watts skrifar: „Óveður eru for-
vitnileg fyrirbæri í náttúranni,
en geta vægast sagt orðið leiöin-
legur farartálmi, þegar þeim ætl-
ar aldrei að linna. Og nú fór að
draga af gamanið, að liggja uppi á
hæstu bungu Vatnajökuls við
minnkandi matarforða og þá til-
hugsun að óveðrið kynni að
standa í heilan mánuð. Við rædd-
um málið vandlega og tókmn þá
ákvörðun, ef veðrið batnaði ekki
innan tveggja sólarhringa að þá
skyldum við láta allt dót eftir
nema nesti, áhöld og dagbókina
mína og brjótast norður af, hverju
sem viðraði - upp á líf og dauöa.“
Veðrinu slotaði um nóttina og
Watts og félagar gátu haldið ferð
sinni áfram. Ekki tók þó betra við
þegar þeir komu niður af jöklin-
um því eftir nokkra daga ferð
tjölduöu þeir við Herðubreið og
lentu í sandstormi. „Blindaðir af
sandi og úrvinda af sársauka, sem
það olli okkur, bröltum við að
pollinum og skoluðum augun.
Meðan við vorum að því kom
önnur roka, svo hörð að við urð-
um að húka á hnjánum með and-
litið niðri í vatninu unz hún var
liðin hjá.“ -Kip
Þjóðleið yfir jökul:
N or ðlingalægðin
- sjómenn af Norður- og Austurlandi sóttu róðra í Suðursveit og við Hornafjörð
Talið er að ferðir yfir Vatna-
jökul hafi verið algengar á fyrstu
öldum íslandsbyggðar. Sagnir
herma að sjómenn af Norður- og
Austurlandi sem sóttu róðra í
Suðursveit og við Homafjörð
hafi gengið yfir jökulinn í nokk-
uð beinni stefnu frá Snæfelli að
Hoffelli. Einnig er talið að greið-
fært hafi verið lun Norðlinga-
lægð en það er ömefni á jöklin-
um sem liggur frá Brúarjökli að
Breiðamerkurjökli eða Ör-
æfajökli. Ömefnið Norðlinga-
lægð er ekki eins gamalt og ætla
mætti í fyrstu þvi talið er að Sig-
uröur Þórarinsson og Jón Ey-
þórsson hafi fundið það upp á
ijórða áratug tuttugustu aldar-
innar. Auðveldasta leiðin yfir
jökulinn hefur þó legið frá Suð-
ursveit um Staðardal og þaðan
yfir jökulinn.
Möðrudalskirkja og
Skaftafell
í landamerkjabók og eignaskrá
Möðrudalskirkju frá 1408 segir
að kirkjan eigi skógaritök eða
„tólf troðsöðla högg í Skaftafells-
skógi“ og i Jarðabók frá 1797
kemur fram að Skaftafell eigi ítök
fyrir 14 hross í sumarbeit í Möðru-
dalslandi en að þau ítök séu ónot-
hæf vegna jökuls. Freistandi er að
álykta sem svo að þessi ítök séu
mjög gömul en að þau hafi ekki
verið tekin úr jarðabókum þó þau
hafi sjaldan verið notuð.
I Jöklariti Sveins Pálssonar frá
1795 minnist hann á gömul munn-
mæli um að „smalinn frá Möðru-
dal eigi frítt legurúm í Skaftafells-
skála og smalinn frá Skaftafelli
sömuleiðis í Möðrudalsskála“.
í bókinni Leyndardómar Vatna-
jökuls eftir Hjörleif Guttormsson
og Odd Sigurðsson er sagt frá
munnmælum úr Skaftafelli sem
benda til flutninga á skógarvið
norður yfir jökla. „Ég hef heyrt
sem gamla sögn að fyrir löngu síð-
an hafi fundist birkiklyfjar inni í
Birkidal; þessir birkiraftar hefðu
litið svo út sem þeir heföu verið
lagðir til klyfja og hefðu klyf þessi
verið fjögur og því sýnilega verið
um tvo hestburði að ræða.
Birkiklyflar þessar hefðu verið
orðnar mjög fúnar svo telja mátti
að það væri börkurinn einn sem
hélt þessu saman.“ Einnig mun
hafa fundist skaflaskeifa í skriðu-
hrygg fyrir innan Illagil.
Jökullinn liklega minni
Magnús Tumi Guðmundsson
jarðeðlisfræðingur hefur bent á að
með áframhaldandi hlýindum sé
líklegt að jökullinn hverfi meira
eða minna. Magnús segir að menn
hafi lengi velt því fyrir sér hvort
það hafi verið þjóðleið yfir jökul-
inn fyrr á öldum eða hvort hann
hafi skipst í nokkra minni jökla en
að fáar heimildir séu til um það.
„Flest bendir til að Vatnajökull
hafi verið til í núverandi mynd en
að hann hafi verið töluvert minn á.
landnámsöld. Hafi jökullinn verið
klofinn jafngildir það því að hann
nánast ekki verið til. Ef Vatnajök-
ull klofnar í þrjá litla jökla þýðir
það að 80 - 90% af ísmassanum
hverfur, þykkt jökulsins er háð
stærðinni. Það eru til heimildir
sem benda til þess að jökulinn hafi
verið töluvert minni en hann er i
dag. Sagan segir til dæmis að Kári
Sölmundarson hafi búið á Breiðá
austan við Öræfajökul og að það
hafi verið góð jörð en um seytján-
himdruð er Breiðá horfin undir
jökul.
Það má orða þetta á þann veg að
lítið sé um beinar sannanir I mál-
inu en flestir eru þeirrar skoðunar
að jökullinn hafi verið til en minni
en hann er í dag. Hann hefur ekki
verið klofinn þannig að menn hafi
getað gengið á milli jökla. Ef jök-
ullinn hefur verið klofinn hefði
enginn ís verið á svæði þar sem
jökullinn er allt að 800 hundruð
metra þykkur í dag.“ -Kip
Grímsvötn:
Eldsumbrot og jökulhlaup
- flóðið gekk svo hátt að emir, hrafnar og fálkar drápust í hreiðrum sínum
í Vatnajökli er að finna nokkrar
megineldstöðvar, eldsumbrot era tíð í
jöklinum og geta fylgt þeim gríðarleg
jökulhlaup. í handritasafni Áma
Magnússonar er að finna sögu af úti-
legumanni sem hét Grímur. Grímur á
að hafa átt bústaði við vötn lengst inni
á Vatnajökli og era þau kennd við
hann og nefnast Grimsvötn.
Grimsvötn era 35 ferkilómetra
stöðuvatn á botni sigketils í vestan-
verðum jöklinum og ofan á vatninu
flýtur 250 metra þykk íshella. Gríms-
vötn era að öllum líkindum virkasta
eldstöð landsins og eitt stærsta jarð-
hitasvæði þess. Talið er að gosið hafi
yfir 50 sinnum í Grímsvötnum eftir að
land byggðist. Við slík gos bráðna
ógrynni af ís sem safhast fyrir þar til
vatnið lyftir jöklinum og rennur undir
hann.
Heimildir um jökuihlaup era fáar
framan af öldum en árið 1655 varð
mikið hlaup í Jökulsá á Fjöllum sem
talið er að hafi stafað af eldgosi í
Grímsvötnum. Samtímaheimildir
segja að flóðið hafi gengið svo hátt að
emir, hrafhar og fálkar hafi drepist í
hreiðrum sínum.
P. H. Resen segir í íslandslýsingu
sinni að árið 1684 „hófst eldgos í
Grímsvatnajökli, sem annars er þak-
inn eilífum snjó og það með þvílíkum
ofsa og magni að eldurinn sást víðs-
vegar um land. Gosið stóð svo lengi
að ennþá í miðjum janúar árið 1685
mátti sjá það. Á undan eldgosinu fór
gífurlegt vatnsflóð úr þessu sama
fjalli í fljótið Jökulsá."
Haustið 1996 komu í
ljós tvo stór ketilsig í
Vatnajökli. Mjótlega
kom í ljós að um fjögura
kílómetra löng
gossprunga hafði mynd-
ast við rætur Bárðar-
bungu og lá hún í áttina
að Grímsvötnum. Fyrstu
daganna eftir að gos
hófst hækkaði vatnsborð
Grímsvatna um 10 metra
á dag og er talið að vötn-
in hafi hækkað um 140
metra.
Hlaupið úr Gríms-
vötnum hófst 5. nóvem-
ber og í framhaldi af því
æddi Skeiðará fram sem
beljandi mósvartur eðju-
flaumur og raddi öllu
sem fyrir varð úr vegi.
Þegar hlaupið var í há-
marki er talið að rennsl-
ið hafi numið allt að
50.000 rúmmetrum á sek-
úndu og var flaumurinn
svo mikil að hann fleytti
með sér ailt að 2000
tonna jöklum. Skemmdir
á mannvirkjum urðu
miklar í hlaupinu og
brúin yfir Skeiðará eyði-
lagðist í þessum hamfór-
um og sýnir það að
mannanna verk mega
sín lítið gegn ofurkrafti
náttúruaflanna. -Kip
Eldsumbrot
Taliö er aö gosiö hafi yfir 50 sinnum í Gríms-
vötnum eftir aö land byggöist. Viö slík gos
bráöna ógrynni af ís sem safnast fyrir þar til
vatniö lyftir jöklinum og rennur undir hann.