Dagblaðið - 18.12.1975, Blaðsíða 11

Dagblaðið. Fimmtudagur 18. desember 1975,
PACIFIC
OCEAN
Arawa
>Kieta
Coral
Sea
miles Shortland (C^lslands
.PHILIPPINES
PAPUA
malaysia;
\Buka
Island

NEW M
-----*■>—». r* IRIAKfi^.XT'-C/ N.
INDONESIA iPort* y-\
/Dá'rW^ ¥<?resby SOLOMON
INDIAN J y ' 'SLANDS
OCEAN ) AUSTRAUA
§gSg||
NEW
^ ZEAJ^ND
Afstaða Bouganiville til Papúa-
Nýju Gineu og Ástraliu i Kyrra-
hafinu.
bættismanna frá Port Moresby,
höfuðborg Papúa-Nýju Gineu,
undir stjórn Benson Gegeyo sem
sagður er vera einn harðasti
stjórnunarmaður rikisstjórnar-
innar.
Enn sem komið er hefur Ge-
geyo ekki mætt teljandi and-
spyrnu aðskilnaðarsinnanna en
séra Momis segir hina nýju harð-
linustefnu stjórnarinnar i Port
Moresby ekki hafa orðið til ann-
ars en að styrkja ibúa Bougain-
ville i þeim ásetningi sinum að
losna undan valdi rikisstjórnar-
innar.
„Stjórnmálaástandið er að
breytast okkur i hag,” segir
presturinn sem i eina tið átti sæti
á nýlenduþinginu. Ástæðan fyrir
vilja Bougainville-búa til að
standa á eigin fótum byggist á þvi
að þeir telja sig „sjá fyrir ” öðr-
um ibúum sameinaðrar Pap-
úa-Nýju Gineu þvi Bougainville
er eyja ótrúlega rik af málmum.
Skyndileg
skoðanaskipti
Séra Momis nýtur mikillar
virðingar á eynni þar sem þrir
fjórðu hlutar ibúanna eru strang-
trúaðir kaþólikkar og kirkjan
rekur bæði sjúkrahús og skóla.
Fyrir ári, þegar séra Momis tók
þátt i samningu stjórnarskrár
Papúa-Nýju Gineu, studdi hann
hugmyndir manna um sameinað
land. En þegar fjölda margir
landa hans á Bougainville sýndu
andstöðu sina við rikisstjórnina
skipti hann um skoðun og ákvað
að slást i hópinn með þeim.
Leiðtogar aðskilnaðarsinnanna
telja ibúa Bougainville vera
skylda og'tengda nágrönnum sin-
um á Norður-Salómonseyjum
sem heyra undir Breta.
Jack Karakuru, einn leiðtoga
nýju héraðsstjórnarinnar sem
Port Moresby-stjórnin setti til að
stjórna málum á Bougainville,
segir að „hlutirnir ganga vel og
mjúklega sem stendur.” .
Fjárútlát
Stjórn Papúa-Nýju Gineu hefur
veitt Bougainville rúmlega 680
milljónir króna (Isl.) til atvinnu-
öflunar. Ekkert af tuttugu sjálfs-
stjómarhéruðum hins nýja rikis
hefurfengið jafnháar upphæðir —
enda gefur ekkert héraðanna
jafnvel af sér og Bougainville
gerir. Innifalið i upphæðinni eru
peningar sem koma fyrir námu-
vinnsluna. Að sögn Juliusar
Chan, fjármálaráðherra I Port
Moresby, skal þessum peningum
varið til uppbyggingar og þróun-
ar atvinnulifs á Bougainville.
Haldið i koparinn
Aður en Ástraliumenn veittu
nýlendu sinni sjálfstæði var
stjórn Michaels Somares for-
sætisráðherra hin umburðarlynd-
asta gagnvart aðskilnaðarsinnum
á Bougainville. Siðan hefur það
geret að stjórnin hefur haldið
mjög fast i þá ákvörðun sina að
sleppa ekki undir nokkrum kring-
umstæðum tökum á koparnám-
unum á eynni enda er óviða á suð-
Karl prins var fulitrúi Bretaveldis við hátiðahöldin sem fram fóru
er Papúa-Nýja Ginea fékk sjálfstæði. Þá var hann nýkominn úr lax
á tslandi og þótti sýnu mannblendnari þar suðurfrá — enda konur
léttklæddari.
11
urhveli jarðar jafnmikið um kop-
ar og einmitt þar. Meira en helm-
ingur útflutningstekna Pap-
úa-Nýju Gineu kemur beint frá
koparsölunni.
Eftir að stjórn Somares hafði
neitað að eiga viðræður um sjálf-
stæði Bougainville og siðan leyst
upp bráðabirgðastjórnina þar
hefur Somare tekið mun harðari
afstöðu gagnvart aðskilnaðar-
sinnunum og raunar hafið herferð
gegn þeim. Meðal annars hefur
hann látið handtaka fjölda að-
skilnaðarsinna fyrir brot eins og
að ógna embættismönnum rikis-
ins og söguburð.
Andmæli — sem oft höfðu of-
beldi I för með sér — voru svör i-
búanna við lögregluaðgerðunum.
I einu tilfelli beitti lögregla
táragasi gegn hópi unglinga sem
grýttu stjórnarskrifstofurnar i
stjórnarbænum Arawa.
„Lognið fyrir
storminn”
Séra Momis segir leiðtoga að-
skilnaðarhreyfingar sinnar ferð-
ast um landið og leggja alla á-
herzlu á uppfræðslu um stjórn-
málaleg markmið.
„Við hvetjum stuðningsmenn
okkar til að setja upp sinar eigin
þorpsstjórnir og réttarkerfi sem
starfa samkvæmt okkar lögum,”
segir hann. „Við viljum að fólkiö
komi frekar til okkar en stjómar-
innar er það þarf á ráðum og leið-
beiningum að halda.”
Séra Momis hvetur fólk til að
forðast átök og óeirðir en hann
viðurkennir að ef aðstæður krefj-
ist sé hann ekki andsnúinn beit-
ingu ofbeldis. Að sögn eins tals-
manns stjórnarinnar á Bougain-
ville hefur þessi baráttuaðferð
aðskilnaðarsinna það i för með
sér að ástandið er rólegt.
„Það er kannski lognið á undan
storminum,” segir hann.
Sjálfstœði
undir
konungi
Árni Böðvarsson
Bók
menntir
Arnór Sigurjónsson: Vestfirð-
ingasaga 1390-1540. Gtg. Leiftur.
Rvik 1975. 497 s. auk mynda.
Einn þeirra manna sem gert
hafa sér far um að rannsaka sögu
íslands án þess að missa nokkurn
tima sjónar á mannlifinu og þjóð-
félaginu i heild er Arnór Sigur-
jónsson fyrrum skólastjóri á
Laugum. Hann er nú kominn yfir
áttrætt en litt verða ellimörk séð
á þessari bók. Þótt þetta sé að
formi til saga nokkurra vest-
firskra ætta i hálfa aðra öld varp-
ar hún ljósi á sögu þessara tima
langt út fyrir þennan ramma.
Rétt mun það vera sem höfund-
ur segir i formálanum að aldim-
ar þrjár frá lokum þjóðveldisins
foma til siðaskiptanna séu al-
mennt táldar heldur ómerkilegur
kafli íslandssögunnar, þvi að
menn hafa trúað þvi að þjóðin
„hafi verið ánauðug þjóð, landið
raunveruleg nýlenda og þjóðin
nýlenduþjóð eins og hún raun-
verulega var eftir siðaskiptin
fram til 1874.” Höfundur bendir á
að þennan tima hafi þjóðin verið
sjálfstæð „þó að hún lyti erlend-
um konungi, svo sjálfstæð, að ef
til vill hefur engin þjóð verið
sjálfstæðari á þeim tima.” Og
þessi skattur, sem greiddur var
hinum erlenda konungi að nafn-
inu til, „gekk að verulegu leyti til
stjórnsýslu i landinu og þessi
stjórnsýsla var að langmestu
leyti á höndum þjóðarinnar
sjálfrar.”
Enn bendir höfundur á það i
formálanum að svarta dauða
1402-1404 muni vera kennt um
miklu meira en réttmætt sé, en
jafnvel hefur verið talið að tveir
þriðjungar þjóðarinnar hafi farist
úr þeirri pest, afgangurinn lifað
við sult og seyru og ruglað at-
vinnulif vegna mikilla tilfærslna
á eignum. Þessi misskilningur sé
„að þvi leyti eðlilegur, að fom
sagnfræði þjóðarinnar lagðist að
miklu leyti niður,” segir höfundur
ennfremur. Hérlendar heimildir
um þétta eru rýrari en skyldi, en
erlendar heimildir segja frá ýms-
um þáttum íslandssögunnar, svo
sem siglingum útlendinga (eng-
lendinga) sem hófust hingað til
lands rétt upp úr 1400, eins og
Bjöm Þorsteinsson hefur bent á.
Sú bætta siglingatækni sem
gerði slikar siglingar kleifar að
staðaldri breytti svo mjög að-
stöðu islendinga til samskipta við
umheiminn að Arnor hikar ekki
við að jafna þeirri breytingu til
þess umróts sem varð á Bret-
landseyjum þegar vikingaferðir
hófust þangað, eða hérlendis þeg-
ar bretar sviptu landinu inn i
hringiðu heimsviðburða með her-
náminu 1940. Sjálfsagt má þetta
til sanns vegar færa, og þá em að
minnsta kosti tvenn slik timamót
i Islandssögunni fyrir siðaskipti,
hin fyrri þegar ákveðið var árið
1000 að landið skyldi vera kristið,
með öllu sem þvi fylgdi. Sú á-
kvörðun varð til þess að opna is-
lendingum aðgang að menningar-
heimi samtimans; þá var öll vis-
indaleg þekking i höndum kirkj-
unnar, og sú ákvörðun gerði is-
lendinga þeirra tima hlutgenga
meðal menningarþjóða. Ég hygg
að við eigum eftir að endurmeta
suma þætti tslandssögunnar á
fyrstu öldum eftir kristnitöku
með tilliti til þessa. En heimildir
um þá tima eru fáskrúðugri en
um aldirnar næstar fyrir siða-
skipti.
I bók þessari held ég að höfund-
ur missi hvergi sjónar á þvi að
hann er að segja frá lifandi fólki,
með misjafnt skaplyndi, misjafnt
lifstakmark og misjafna lifs-
reynslu. Allt á það þó sammerkt
að vera af einhverri af voldugustu
ættum landsins þvi að heimildir
eru ekki til um einstaklinga með-
al almúgans. En þessar heimildir
um einstaklinga af voldugum og
rikum ættum notar höfundur til
að varpa ljósi á mannlifið i land-
inu, og það hygg ég sé eitt af þvi
sem gefur þessari bók gildi til
lestrar fyrir þá sem eitthvað vilja
vita um ævi og áhyggjur islend-
inga fyrir svona 15-20 kynslóðum.
Fræðslugildi hennar er sem sé
engan veginn bundið Vestfjarða-
kjálkanum einum né timabilinu
1390-1540.
Þessi bók er þvi þarfaverk, vel
unnið að þvi er ég best fæ séð. Sú
íslandssaga sem við þurfum að
fá þar sem varpað sé ljósi á menn
ingu, hugsunarhátt og lifsviðhorf
forfeðra okkar, verður ekki skráð
fyrr en teknir hafa verið saman
einst. þættir hinnar ytri sögu,
einstakir afmarkaðir hlutar og
þeim gerð rækileg skil, eins og
Arnór gerir i þessari bók. En saga
þar sem aðeins eru raktir við-
burðir, ekki reynt að skyggnast til
mannlifsins að baki, er að minu
viti ekki mikils virði. Og um við-
horf höfundar til efnisins hæfir
best að vitna til orða hans i for-
mála — sem mér þykir að öllu
hinn merkasti:
„Svo er persónusaga Vestfirð-
inga frá þessum tima mjög for-
vitnileg, vegna þess hve margt er
þar svipmikilla manna, sem búa
fyrir miklu rikidæmi bæði fjár-
hagslega og — umfram allt —
persónulega, þeir voru menn
mikilhæfir, umsvifamiklir og
áræðismiklir, en sumir að visu
nokkuð fjarri þvi að vera göfugir.
Hér er ekkireyntaf hlifð við þá að
breiða yfir galla þeirra, sem
samtíma heimildir sýna tepru-
laust. En ekki er rétt að dæma þá
einhliða eftir nútima sjónarmið-
um, og þola þó sumir þeirra það
vel.”
t Vestfirðingasögu Arnórs eru
rakin samskipti (fjandsamleg og
vinsamleg) nokkurra höfðíngja.
karla og kvenna, og höfðingja-
ætta undir forystu karla og
kvennaá þessu timaskeiði. Birtur
er fjöldi heimilda, bréfa og ann-
arra skjala. Þessu efni raðar höf-
undur saman af mikilli list og
dregur sinar ályktanir sem hann
heldur þó rækilega aðgreindum
frá heimildunum, svo sem vera
ber. Hann segir meðal annars frá
Birni Jórsalafara, Ara á Reyk-
hólum og Guðmundi syni hans,
Vatnsfjarðar-Kristinu, Birni Þor-
leifssyni, Ólöfu Loftsdóttur hins
rika, Jóni lögmanni Sigmunds-
syni og sigri biskupa yfir honum,
og fleiru og fleiru. Raunar er til-
gangslitið að telja hér upp öll
þessi nöfn, en kaflar bókarinnar
eru 33.
Frágangur bókarinnar af hálfu
prentsmiðju er góður, þó ekki
með öllu gallalaus, þvi að meðal
annars er nokkuð af auðsæjum
prentvillum; það er eins og bókin
hafi verið prentuð án þess að taka
samanburð siðustu prófarkar. Að
lokum er skemmtilegur bókar-
auki, nokkur blöð með myndum
úr handritum. einnig nafnaskrá.
Árni Böðvarsson
cand. mag.