Dagblaðið - 15.01.1977, Blaðsíða 15

DACiBLAÐIÐ. LAUGARDAOUR 15. JANUAR 1977.
V
Pótur Gunnarsson:
PUNKTUR PUNKTUR KOMMA STRIK
Skaldsaga
Iðunn 1976. 136bls.
Ekki 'árðast aðrar nýjar
sögur hafa vakið meiri eftirtekt
eða aðdáun í haust en fyrsta
skáldsaga Péturs Gunnarsson-
ar. Hvernig skyldi nú standa á
því?
Sjálfsagt kemur margt til og
á meðal annars það að bókin er
einkar skemmtileg aflestrar,
stutt saga, auðlesin og alveg
óvenju fyndin, efni hennar
hverjum lesanda aðgengilegt í
fljótu bragði. Að öllu þessu
leyti kann hún að þykja ólík
velflestum skáldsögum ungra
höfunda frá undanförnum
árum. Þetta er nú engan veginn
svo að skiija að Punktur
punktur komma strik sé að sínu
leyti venjuleg ,.hefðbundin“
skáldsaga í raunsæjum sniðum.
Þvert á móti: það er hinn
persónulegi, frjálsi og nýstár-
legi stílsháttur hennar sem
fyrst og fremst gerir söguna svo
skemmtilega. Það sem ,,nýtt“ er
í henni felst fyrst og fremst i
stílnum.
í öðru lagi hefur sagan sjálf-
sagt vakið á sér athygli vegna
frásagnarefnisins: hún segir
frá litlum strák í vesturbænum,
fæðingu hans, bernsku og upp-
vexti til unglingsára, fyrstu
kynnum af dauðanum og svo-
nefndri alvöru lífsins. Þannig
séð er frásagnaefnið gripið
beint úr daglegri samtíð,
bernskunni á götum Reykja-
víkur, ævi þeirrar kynslóðar,
sem vaxið hefur upp í bænum
eftir stríð. Slík frásagnarefni
hafa aldeilis ekki verið tíð í
skáldsögum undanfarinna ára,
ekki einu sinni í sögum handa
börnum. Þeirri bókmennta-
grein lýsir Pétur Gunnarsson
raunar hnyttilega I einni máls-
grein í sögu seinni:
„Það var barnatími í út-
varpinu: danskur drengjakór
hló. Kelling jarmaði sögu um
Kalla og Stínu sem fóru í sveit
til afa og ömmu, sátu yfir ánum
og lærðu að kveða rimur.“
Nú er Punktur punktur
komma strik ekki heldur nein
„saga handa börnum“, þótt
vísast sé að krakkar hafi gaman
af henni. Viðfangsefni hennar
er ekki í fyrsta lagi uppgangur
söguhetjunnar, né þá neinskon-
Þorgeir Þorgeirsson:
EINLEIKUR Á GLANSMYND
löunn 1976. 144 bls.
A Hótel Borg, á barnum þar,
er uppi veggmynd sem ég hygg
að fáir gestir veiti núorðið svo-
sem nokkra athygli. En þegar
rn.vndin kom fyrst upp, þegar
innréttað var upp á nýtt fyrir
allmörgum árum, þótti mörgum
hún furðu ljót. Mynd þessi
sýnir útsýn til Esju yfir sund og
eyjar og liggur skip fyrir
festum á miðri mynd. En í for-
grunni myndarinnar eru fuglar
í fjörugrjóti, sagaðar út í tré og
málaðir. Þetta er eitt hið skýr-
asta dæmi um það hve svonefnt
raunsæi í myndlist getur orðið
fjarskalega ótrúlegt og an-
kannalegt.
Sama mynd skartar nú utan á
bókarkápu Þorgeirs Þorgeirs-
sonar frá í haust og er raunar
upp á sinn máta yrkisefni hans
í sögunni. Nema á mynd Þor-
geirs er lík í fjörunni í for-
grunni myndarinnar og hefur
blætt niður í sandinn, lík af
unglingi með sltt hár og engin
leið að vita hvort það var piltur
eða stúlka. Annarstaðar í bók-
inni er líkið raunar falið á bak
við krossvið og togari settur á
sundið til að rétta af myndbygg-
inguna þegar líkið sést ekki
lengur, segir þar. Sá kafli gerist
sem sé á Borgarbar og segir frá
atvikum. samtölum og persón-
um sem eru svo sem ekkert
lygilegri en ra*rgt sem þar gæti
skeð og gerist kannski.
A sama máta ogHótelBorg og
barinn þar og saga hótelsins
koma við söguna 1 „annarri
endurtekningu" má miklu
víðar í frásögninni greina ýmis-
legt hráefni veruleikans sjálfs,
meir og minna lagað í hendi, en
þekkjanlegt samt. I „þriðja
samtali" er til að mynda sagt
frá „jarðarför skáldsins
gamla“, þesslegri að hún sé
sniðin eftir útför Sverris Krist-
jánssonar sagnfræðings, og
beinist að honum allmikil aðdá-
ar sálkönnun bernskunnar sem
altíð er 1 skáldskap. Eiginlega
er lífsaga Andra litla Haralds-
sonar í sögunni rauði þráðurinn
í frásögn sem í fyrsta lagi er
atburði bókarinnar dragi hann
upp úr efnivið eigin bernsku-
ára. Sjálf er líka atburðarásin
alveg trúverðug: það „skeður"
ekkert sem ekki er alltaf að
gerast. Strákur leikur sér á göt
unni, fer í bíó og guðsþjónustu,
kemst í sveit, fer að ganga í
skóla, verður skotinn i fyrsta
sinn, missir reyndar kærustuna
Bók
menntir
Dínamrt
furðu víðtæk aldarfarslýsing,
baksvið þjóðmála og heimsmála
er alla tíð skýrt teiknað í sög-
unni, hennar glaðbeitta, til-
fyndna frásagnarhætti.
Þessi aldarfarslýsing nær
reyndar alla götu aftur til alda-
móta, þegar amma og afi Andra
taka sig upp og flytjast í bæinn,
en sjálf byrjar sagan á stríðsár-
unum, með hjúskap foreldra
hans, sem stofnast eins og títt
er út af barnsgetnaði viðhelst
og þróast í krafti félagslegra
aðstæðna. Asta slær frá sér
draumum um listnám úti í
Kaupmannahöfn, Haraldur fer
að vinna í landi, fyrst lögga, svo
á Vellinum. loks ratar hann út í
bissness og flytur in flösu-
meðöl, kemst svo 1 tísku-
bransann, skilur loks við konu
og krakka. í baksýn er heims-
styrjöld, kaldastríð, Víetnam.
En ekki bara atburðir þjóð-
mála og heimsmála heyrir efni
sögunnar til heldur einnig
hugmyndatíska, goðsagnir ald-
arinnar, einkum eins og þetta
birtist á bíó, iðn- og kaup-
væðing allra hluta. Það nýstár-
lega í sögunni er einkum og sér
í lagi hin skýra vitund hennar
um þetta samhengi hlutanna í
heiminum, barnið í vesturbaen-
um, sem fæðist inn í kerfi,
gervi og hlutverk sem tíminn
og umhverfið skapa. Og þetta
er látið uppi á fjarska spaug-
næman hátt, frásögnin fleytist
fram á hnyttninni í orðafari,
líkingum, skýrt dregnum
myndum sem virðast einfeldn-
in sjálf eins og barn hefði dreg-
ið þær.
Taka má eftir því að Andri
söguhetja er svo sem jafnaldra
höfundinum: heimilt að ætla aó
tin í frásögninni. Bæði þar og í
„fyrstu endurtekningu“ kemur
viö söguna persóna, Hreggviður
Jónsson að nafni, sem flytur
boðskap gegn kirkju og kristni,
lagaðan eftir kenningu Helga
Hóseassonar sem hann hefur
vakið með almenningsathygli á
sér undanfarin ár. Vísast er að
bæði fyrsta og þriðja „skvrsla"
sjálfsprófun sögumannsins,
sjálfsgreiningu mætti kannski
kalla það. Sagan gerist sem sé í
hugskoti hans, eins og þegar
settur í að rannsaka, líksins í
fjörunni, bak við krossviðinn á
barnum, en mynd þess birtist
honum í hverri endurtékningu.
í lokin
Lík í f jörunni
eigi einhverja sína líka í plögg-
um barnaverndarnefndar og
dómstóla. Og vel má vera að sjá
megi fleiri viðlíka snertipunkta
frásagnar og veruleikans þótt
þessir stingi mest í augu.
Það er svo aftur annað mál til
hvaða nota höfundur ætlar
þennan sundurleita efnivið í
sögu sinni, og hvað úr verður í
meðförunum. Og þótt lesandi
þykist kannast við myndefni
sögunnar, myndina á Borgar-
bar, eða þyki mynd líksins í
fjörunni fela í sér einhvers
konar tilhöfðun til margum-
ræddra sakamála undanfarins
árs, þá er svo auðvitað annað
mál hvernig þetta myndræna
efni óg skírskotanir nýtast 1
sögunni, hvaða merkingu það
eiginlega ber.
Einleikur á glansmynd er
nokkuð skrýtilega saman sett
saga. Hún skiptist í 13 kafla, 7
„samtöl“, 4 „endurtekningar“
og 2 „skýrslur". Kannski má
segja sem ' svo að samtölin
geymi bæði aðalefni og_umgerð
sögunnar, einnvers konar sál-
greiningu eða öllu heldur
segir í upphafi hennar. Endur-
tekningarnar og skýrslurnar
fela þá í sér „draum sjórekna
liksins" sem sögumaður var
Annars tengist myndin frá-
sagnarefninu á þann veg að
líkið á myndinni er líkast til af
Birtu eða Sóleyju, dóttur Jó-
steins þess sem fyrsta skýrsla
hermir frá, og kannski er hún
líka stúlkan sem þriðja skýrsl-
an fjallar um og strákar nauðg-
uðu á barnsaldri. Sjálfur var
sögumaður fóstursonur Jó-
steins og Birta það besta og
fallegasta sem hann vissi. Og
hana missti hann, áhangandi
rcglu, flokks og kerfis sem
Birta ekki skildi heldur bara
hló að því, og hvarf svo út í
nóttina. ósamrýmanleg lyginni.
Það eru tvær myndir, tveir
draumar sem sögumaður þarf
að koma heim og saman:
„Það er sama ströndin. Sólin
komin hátt á loft. Þó ekki i
’ hádegisstað. Öldurnar falla að
landi. Sandurinn iðar í fjöru-
borðinu. Það stendur ung
stúlka og horfir út á sjóinn...
Hún stendur í fjöruborðinu og
horfir á öldufaldana sem koma
æðandi. Upp úr sjónum kemur
selshöfuð. Og horfir á hana.
Þessum vökulu lifandi augum.
15
\
í sviplegu slysi sem lýkur
bókinni:
„Sjálfur var hann með annan
fótinn í gröfinni, að minnsta
kosti hálfgerður útlendingur á
jörðinni. Eiginkona hans og
börn voru dáin. Lífið framund-
an yrði eins og að drekka vatn
án þess að vera þyrstur."
Þar eru vegamót bernsku og
fullorðinsára.
Pétur Gunnarsson hefur
áður gefið út ljóðabók,
Splunkunýjan dag, 1973. Þar
vakti hinn opinskái, fríski og
frjálslegi ritháttur meiri eftir-
tekt en sjálft hugmyndaefnið i
ljóðunum eða reynsla sem þau
miðluðu. Þótt ólíku sé saman að
jafna má kannski segja eitt-
hvað svipað um skáldsögu hans.
Þær hugm.vndir, skoðanir, við-
horf sem greina má sem bak-
hjall frásagnarinnar eru ekki
allténd jafn nýstárlegar og hún
sýnist sjálf.
Umskipti nýrra tíma og
gamalla.hernáiniðog völlurinn,
afstaða landsmanna til um-
heimsins, framvinda og áhrif
samtímans og heimsins á þjóð
og einstakling, hafa óneitan-
lega, og kannski óhjákvæmi-
lega, verið í einhverri mynd
aðalviðfangsefni íslenskra bók-
mennta eftir strið. Sínum glaða
frjálsa frásöguhætti, nærtæka
frásagnarefni miðlar saga Pét-
urs Gunnarssonar undir niðri
ýmislegri gagnrýni samtíðarlífs
og lifshátta. Sagan lýsir öðrum
þræði uppflosnuðu fólki,
ófullnægðu lífi, ósjálfráðri leit
að fullnægjandi lífsháttum.
Slíkt líf þekktu afi og amma, og
þaö er eins og það fyrirfinnist
helst í sveitinni.
Ekkert af þessu er nýtt. En
taka má eftir niðurlagsorði sög-
unnar: „dínamít". Það lýkur at-
burðaþræði sem annars fer
ekki mikið fyrir i frásögninni:
sögu um stíflugerð sem setja
mundi sveitina hans Stefáns í
Litlutá undir vatn. Það gefur
kannski til kynna að mótspyrnu
sé að vænta gegn því samfélagi
og samfélagsháttum sem s'agan
hefur áður dregið upp í svo
hnyttilegri mynd.
Að visu er þessi lýsing fólks
og samfélags í Punktur punkt-
ur komma strik að sínu leyti
nýstárlegri og eftirtektarverð-
ari en þau viðhorf við því sem
sagan lika ber með sér.
Þetta ei' það sem ég verð að
skilja. Og vilja. Að morgun-
myndin tákni dauðann.
Draumamyndin kyrr og stjörf
með köldu líkinu í fjörunni.
Hún á að tákna það líf sem við
lifum. Hún er mitt viðurværi.
Þannig er þetta víst. Þannig
á það að vera.“
Og þegar sögumaður hefur
skilið þetta, þá er „krísa" hans
úti, þá kemur angistin, kemur
þögnin, klædd í skósíðan
svartan kjól, til að búa með
honum í nýja húsinu við sjóinn.
Þannig má sjálfsagt með
ýmsum hætti ráða í Einleik á
glansmynd ef menn vilja
spreyta getspeki sína á sögunni.
Er þá að vísu eftir að koma
ýmsu öðru efni hennar heim
við túlkunina, svo sem hinu
óhrjálega liði af bar og úr kjall-
ara, útgerðarmanni, ung-
skáldi, fjallkonu og fulltrúa og
hörpuleikaranum Jónatan
Swift, sem hér hefur ekkert
verið getið. En ætli maður fari
nokkuð lengra út í þá sálma.
Sagan er fyrir alla muni vel
og nostursamlega stíluð, eins-
konar martröð spunnin upp úr
sundurleitum efnivið veruleika
og öfgafenginnar ímyndunar,
íþætt eftirminnilegum mynd-
rænum lýsingum sem oft sýnast
á mörkum draums og raunveru.
Líkast til liggja verðleikar sög-
unnar einkum í þessum stíls-
hætti, hinni myndvísu uppmál-
un fáránleika og afkáraskaþar.
En það nægir bara ekki sög-
unni. Um leið sýnist söguefnið
á einhvern hátt dulbúið og tor-
kennilegt það kallar á ráðningu
sem jafnharðan er falin fyrir
lesanda. Sagan verður að felu-
mynþ, frásöguformið sundur-
virkt, ef svo má taka til orða, og
vekur með þeim hætti þegar frá
líður leiða, eða beinlínis
gremju. hjá lesandanum, en
ekki áhuga á og aukin afnot af
eíninu. Væri ekki betra að
segja bara frómt frá þeiiri sögu-
efnum sem að kann að bera?