Helgarpósturinn - 31.10.1994, Blaðsíða 22

22
MORGUNPÓSTURINN MENNING
MÁNUDAGUR 3. OKTÓBER 1994
Góðir búningar Elínar Eddu Árnadóttur bœta
leikmyndina upp og eru í raun leikmynd sýn-
ingarinnar.
12 safarík kirsuber
Frú Emilía - Leikhús
Kirsuberjagarðurinn
EFTIR ANTON TSJEKHOV
Hin ofurnæma en jafnframt skýra
persónusköpun Tsjekhovs heldur
verkum hans á sviði um ævi og ald-
ur. Honum tekst að lyfta fólki sínu
uppúr hversdagsleikanum um leið
og hann heldur öllum hversdags-
einkennum þess. í þessu síðasta, og
kannski besta, verki hans birtast
okkur tólf ólíkar persónur sem
maður kannast allar við úr samtím-
anum. Það er ekki að sjá að níutíu ár
séu liðin frá því þær stigu fýrst á fjal-
ir.
Það er alltaf gaman að sjá Tsjek-
hov, en sjaldan hefur það verið
skemmtilegra en nú, í þessari upp-
færslu Emilíufrúarinnar á Kirsu-
berjagarðinum. Þetta er afar vel
heppnuð sýning.
Leikstjórinn, Guðjón Pedersen,
lætur verkið njóta sín og þrýstir ekki
inn í það landskunnum vörumerkj-
um sínum: Amerískum dægurlög-
um og míkrófónum. Karaoke-
stemmningin er hér góðu heilli
fjarri. Guðjón setur Tsjekhov upp
eins og beinast liggur við, á klassísk-
an og kómískan hátt. Tónlistarvið-
bót er vel við hæfi og sannarlega „-
Skárri en ekkert“.
Engu að síður er uppfærslan öll
„á langveginn“ eins og oft áður hjá
þeim félögum í Frú Emilíu. Gretar
Reynisson gerir leikmynd og hún
er kannski það eina sem ég er ekki
sáttur við. Hún er hvorki mínímal
né natúral, einhvers konar mála-
miðlun skreytt smámunum úr
dótakassa. Góðir búningar Elínar
Eddu Árnadóttur bæta hana upp
og ERU í raun leikmynd sýningar-
innar.
Leikaraval hefur heppnast vel og
stjörnur sýningarinnar eru jafn
margar persónum. Það er ekki lítil
ánægja áhorfanda að sjá hverja stór-
stjörnu íslensks leikhúss birtast
fram á steingólfið í Héðinshúsinu;
gamlir þjóðleikhúsmenn virðast
ganga í endurnýjun lífdaga í nýju,
fersku og sjálfstæðu leikhúsi.
Kristbjörg Kjeld er stórfengleg í
„aðalhlutverkinu“, aðalskona á helj-
arþröm með vonbrigði lífs síns
innifalin í hverri gleðiroku. Árni
Tryggvason hefur sjaldan verið
betri og stelur jafnvel senunni þegar
hann dottar. Eggert Þorleifsson
eignar sér salinn með því einu að
láta braka í skónum. Ingvar E. Sig-
urðsson er sannfærandi sem nýrík-
ur „uppi“ af bændaættum. Þröstur
Guðbjartsson dásamlegur draum-
hugi...
Það er í raun óþarfi að halda
áfram en samt...
Helga Braga Jónsdóttir er nú
komin með einkarétt á hlutverkum
rússneskra þjónustustúlkna. Edda
Heiðrún Backman kemur enn á
óvart og sýnir vel sína miklu breidd.
Styrkur sýningarinnar magnast upp
fyrir manni í augnaráði hennar þar
sem hún stendur í bakgrunni fjöl-
menntrar senu og mænir á sinn
Lopakin. Hér eru margar sögur í
gangi í einu. Hver persóna er heilt
leikrit útaf fýrir sig og hin fræga nýj-
ung Tsjekhovs til leikbókmennt-
anna, „utansviðsaksjónin“, kemst
hér mjög vel til skila og fer jafnvel
inná sviðið. Hver leikari er að allan
tímann, þó hann sé utan díalógs.
Kjartan Bjargmundsson er
óborganlegur, Jóna Guðrún Jóns-
dóttir perfekt, Valgeir Skagfjörð
flottur, Steinn Ármann Magnús-
son góður, þó nördalúkkið sé
kannski fullnotað.
Þá er snjöll hugmynd leikstjórans
að láta Hörpu Arnardóttur leika
ýkt og gera úr henni týpu; andstæðu
við hinar og „opnari“ persónurnar.
Hún gerir það frábærlega vel og
frumlega.
■ Kirsuberjagarðurínn: Frábær
leikur, góð lýsing, falleg tónlist,
djúsi búningar og snjöll upp-
setning: Stórskemmtiieg sýning
sem missir eina stjörnu vegna
leikmyndar.
Gíó er góður ef hann heldur
stælunum i lágmarki og leyfir
leikurunum að blómstra.
Hallgrímur Helgason
Mjög sannur vestri
FrjAlsi leikhópurinn, Tjarnarbíó
Sannur vestri eftir Sam Shepard
Um leið og ljósin kvikna er mað-
ur kominn til Ameríku, staddur í
millistéttareldhúsi í Kaliforníu og
engisprettuhljóðin í bakgrunni kalla
svita fram á ennið.
„Sannur vestri" er frábært verk
eftir Sam Shepard og tíu ára gam-
alt þegar orðið klassískt. Uppgjör
ólíkra bræðra: Annar er streit og há-
skólagenginn á uppleið í kvik-
CjyLFl GRöNDALhefur undanfarin
ár unnið við að setja saman nokkuð
viðhafnarlegar ævisögur íslenskra
forseta. Fyrst skráði hann sögu
Kristjáns Eldjárns, þvínæst lífs-
hlaup ÁSGEIRS ÁSGEIRSSONAR Og nú
kemur út eftir Gylfa ævisaga Sveins
Björnssonar forseta, ríkisstjóra,
sendiherra, lögmanns og forystu-
manns um stofnun Eimskipafélags-
ins. Bókin er öll hin kurteislegasta
eins og Gylfa er von og vísa, enda
skrifar hann í eftirmála: „Nú á dög-
um þykja gagnrýnar ævisögur svo-
kallaðar girnilegastar, jafnvel í aug-
um virtra fræðimanna. Svo áköf og
einsýn er sú krafa tímans, að með
öliu gleymist hve gagnrýni er hægt
að láta í ljós með margvíslegum
hætti. Hún felst ekki eingöngu í
stóryrðum, afhjúpun og offorsi,
eins og margir vilja halda“...
lt bendir til þess að samkeppn-
in á jólabókamarkaðnum verði
grimmúðleg, þvi þrátt fyrir mikið
kvart og kveinan undan virðisauka-
skatti virðist útgáfa ætla að vera
með líflegra móti fyrir jólin. Sér-
staklega eru íslenskir skáldsagna-
höfundar iðnir við kolann og í raun
er einfaldara að nefna þá sem gefa
ekki út bækur en þá sem verða með
í kapphlaupinu um hylli bókakaup-
Handan góðs og ills, eitt höfuðrita Nietzsche, er að koma út í
þýðingu Arthúrs Björgvins Bollasonar og Þrastar Ásmundssonar.
Nietzsche dúkkar reglulega upp og hefur líklega aldrei
verið heitari en einmitt núna.
Þar sem ástríðurnar
ólmast í hamslaus-
um tryllingi
Nietzsche er líklega umdeildasti
heimspekingur allra tíma, ýmist
hataður eða dáður. Hann tók ein-
hver hæstu próf sem nokkur maður
hefur tekið, var menntaður í forn-
fræðum en fátt var honum óvið-
komandi, sjálfur vildi hann titla sig
sem sálfræðing eða sálkönnuð. Að-
eins 24 ára gamall er hann sökum
einstakra gáfna gerður að prófessor
við háskólann í Basel í Sviss. „Hann
var náttúrlega séní,“ segir Arthúr
Björgvin, en það hefur tekið langan
tíma að koma þýðingunni í útgáfu.
Síðasta töfin kom til vegna ritteppu
hjá Arthúri sem skrifar ítarlegan
inngang að verkinu. „Síðan skrifaði
ég í hamslausum tryllingi, á sjö
dögum og sjö nóttum, 60 síðna
inngang úti í Þýskalandi, heima-
landi Nietzsche, núna í vor og þá
fóru hjólin að rúlla.“
Handan góðs og ills kom út árið
1886 og er bókin sem Nietzsche
skrifaði næst á eftir Also sprach
Zarathustra. Hún er ein af hans
voldugustu bókum og allsherjar
inngangur að hans ffæðum.
En hvað erþað sem gerir Nietzsche
að þessu „fenómeni“?
„Hann er einn af þessum heim-
spekingum og gagnrýnendum sem
talar tæpitungulaust og fékk nátt-
úrlega bágt fyrir. Hann er róttækur
í bestu merkingu þess orðs, er ekk-
ert að gutla í yfirborðinu heldur
þegar hann gagnrýnir leitast hann
við að komast að rótunum.“
myndabransanum en hinn sukku-
andi lúser á endalausri niðurleið í
brennsanum. Hin ólíku viðhorf
þeirra takast á og tvinnast blóð-
böndum, spennan eykst um leið og
hlutverk þeirra riðlast...
Uppsetning Frjálsa leikhópsins í
Tjarnarbíói er beinskeytt og kraft-
mikil. Leikstjórinn, Halldór E. Lax-
ness, gengur hreint til verks, beint
að efninu og leikverkið fær að njóta
sín til fulls. Halldór hefur og þýtt
verkið í samvinnu við bróður sinn,
Einar E. Laxness, á sama hátt.
Textinn hljómar hæfilega hrár og
eðlilegur. Leikstjórinn hefúr einnig
gert leikmynd sem er afar sannfær-
andi, ásamt bakgrunnshljóðum
Steingríms Árnasonar og lýsingu
Sveins Benediktssonar. Halldór
þekkir greinilega vel þennan amer-
íska veruleika og það sést.
Sýningin gengur fullkomlega
upp. Er þétt, hröð, með áherslum úr
öllum tónskalanum; á háum og lág-
um nótum, frá trúnaðarstigi til
átaka sem eru óhuggulega sannfær-
andi.
Val á leikurum er eins og hugsað
úr höfði höfundarins. Það er ekki
hægt að ímynda sér betri bræður en
þá Valdimar Örn Flygenring og
Súsanna Svavars síns tíma?
(Nei, égsegi nú bara svona.)
„Hann á það sameiginlegt með
Súsönnu að hann skrifar af mikilli
ástríðu en er kannski vitsmuna-
legri. Það er með Nietzsche að hann
er einn af fáum höfundum þar sem
stíll og innihald bræðist saman.
Hann sagði einu sinni að það væri
ekki nóg að skilja það sem er skrif-
að, menn verði að skynja textann
líka. Menn verða að finna þann eld
sem býr undir, ef ekki þá eru þeir
ómögulegir lesendur. Þetta atriði
gerir hann alltaf mjög heillandi fýr-
ir nýjar og nýjar kynslóðir.
Svo er það náttúrlega það sem
hann tekur fyrir. Hann steypir
hverju goðinu af stalli á fætur öðru.
Hann ræðst á alla heimspekihefð-
ina, gagnrýnir hugspekina og vill að
Magnús Ragnarsson. Þeir eru svo
hæfilega líkir og ólíkir í senn, snilld-
arlega pússaðir saman af leikstjóra.
Valdimar á hér glæsilega „endur-
komu“ ef svo má segja. Það er langt
síðan leikarinn hefiir fengið slíkt
óskahlutverk og fer hreinlega á
kostum. Valdimar Örn er í essinu
sínu sem hinn sídrekkandi og, í
upphafi, ruddalegi Lee, en nær
einnig glæsilega að leika á viðkvæm-
ari strengi í persónu hans: Með
smæstu munnkiprum heldur hann
salnum á nálum: Leiksigur.
í skugga þessarar ógnvekjandi
frammistöðu virðast gagnrýnendur
ekki hafa komið auga á góðan mót-
leik Magnúsar Ragnarssonar í hlut-
verki hins góða bróður, Austins.
Þetta er kannski erfiðara hlutverk
og ekki lítið afrek Magnúsar að skila
því svo vel sem hann gerir. Magnús
kemur hér fram sem geysigóður
leikari og er fullkominn sem streit-
arinn í byrjun en tekst þó enn betur
upp þegar „uppinn“ heldur niður á
leið. Það er ekki það auðveldasta í
heimi að leika edrú-týpu á fýlliríi þó
Magnús láti mann halda það.
Harald G. Haralds og Guðrún
Stephensen eiga góðar innkomur í
aukahlutverkum.
heimspekin taki á lífinu sjálfu. Ni-
etzsche vill upphefja skilningarvit-
in, ástríður og tilfinningar. Þó mót-
aðist hann sjálfur lítt af þeim hlut-
um í sínu einkalífi. Hann var varla
við kvenmann kenndur alla sína
tíð. Hann gerði eina heiðarlega til-
raun til að krækja sér í konu en sú
tilraun brást mjög illilega. Það er
kapítuli sem er frægur í hans ævi,
samskipti hans við Lou Salomé.
Hún var samkvæmisdama sem var
talsvert utan í menningarvitum
þess tíma. Var um tíma ástkona
Rilkes, þýska skáldsins, og endaði
sem vinkona Freuds, en það sam-
band var líklega mest á andlegu
nótunum. Hún hitti Nietzsche
mjög ung og hann hélt að hún væri
skotin í sér. Það var á misskilningi
byggt hjá honum, hann var mjög
1 heild er því um að ræða ff ábæra
leiksýningu og góða skemmtun sem
Frjálsi leikhópurinn býður upp á í
Tjarnarbíói. Og þrátt fýrir mikið
framboð á fólk ekki að láta framhjá
sér fara bestu sýninguna í bænum.
■ Engispretturnar suða í Tjarn-
arbíói. Skiljið veturinn og
mokkajakkann eftir í anddyrinu.
Heit sýning.
Hallgrímur Helgason
Rcekt
Asgerður Búadöttir,
Listasafn íslands,
Okt. -? ‘94.
Stofnun eins og Listasafni fslands
er ekki ætlað að hafa neina stefnu
varðandi sýningar fram yfir það að
sýna þá eða þann sem „sem komið
er að“ samkvæmt almannarómi og
dómi hæfustu manna eða stemmn-
ingunni í listaheiminum hverju
sinni. Eitt af gullnum boðorðum
safnsins er að „vernda hefðina“ sem
kemur svo aftur þannig út í sýning-
arstefnu safnsins að sýna/vernda
einungis það sem ekki þarf lengur
neinnar verndar við; — enda orðið
frægur orðinn þá, og henni þótti
gaman að umgangast fræga menn.
Þegar Nietzsche ætlaði að fara að
holdgera þetta samband kom á
daginn að fýrir henni var þetta allt
mjög andlegt. Sagan segir að hann
hafi sent vin sinn, sálfræðinginn
Paul Rée, til að bera fram bónorð
en Rée hafi sjálfur verið svo gagn-
tekinn af konunni að hann úthúð-
aði Nietzsche og bað hennar sjálfur.
Nietzsche var ekkert mikill láns-
maður í sínu lífi auk þess sem hann
var alltaf mjög lasinn og það er nú
einu sinni þannig að þegar maður
er krankur þá hugsar maður ekki
mikið um lífsins lystisemdir. Ekki
er vitað með vissu hvað að honum
gekk en menn hafa leitt að því lík-
um að hann hafi verið með sífilis.“
Það gœtir kvenfyrirlitningar í
verkum Nietzsche.
„Já, það er mjög þekkt hjá Nietz-
sche. Þessar klausur um konur þar
sem hann segir að þær sem reyni að
vera gáfulegar verði að margföld-
um ösnum og því um líkt. Kona
sem vinni gegn eigin eðli er kona
sem stundar vísindi. Meðan hann
er að skrifa þetta er hann i vinfengi
við margar snjallar konur. Mín per-
sónulega skoðun, þó að ég hafi ekki
fundið marga sem hallast að henni,
er sú að þetta hafi verið prakkara-
skapur fremur en annað — að
hann hafi hreinlega verið að atast í
þessum vinkonum sínum.“
En er ekki varasamt að rugla sam-
hluti af hefðinni þegar almanna-
rómur og stemmningin í listaheim-
inum segir einum rómi „nú hlýtur
að vera komið að því“. Að stjórna
Listasafhi Islands samkvæmt þessari
starfsreglu gengur því fyrst og
ffemst út á það að sýna virðulega
þolinmæði og sjá hvort hlutirnir
renni nú ekki sitt skeið eftir teinum
hefðarinnar þar sem stjórn safnsins
bíður á brautarstöðinni með „gjörið
svo vel að ganga í bæinn“ á vörum.
En tímaleysið og biðlundin getur
líka leitt til þess að fólkið í stofnun-
inni sofni á verðinum; þannig virð-
ist hafa gleymst að Ijúka þeirri
ágætu sýningu „I deiglunni“, sem
byrjaði í vor á Listahátíð og stendur
enn að hluta til á neðri hæð safns-
ins. Af þessu virðist þá vera dreginn
sá lærdómur að öruggast sé, eins og
nú, að geta geta ekkert um það,
hvorki á boðskorti né sýningarskrá,
hvenær sýningu Ásgerðar Búa-
dóttur ljúki. En svo er þar til að taka
að vel fer um teppi Ásgerðar í aust-
urstofunni á effi hæð Listasafns Is-
lands. Hvert og eitt verk fær að
njóta sín en mynda þau þó öll sam-
stæða og smekklega heild.
Helsta einkenni 20. aldarinnar
má lýsa með einu orði: abstraksjón.
Nietzsche heggur í allar áttir, þolir ekki fræðimenn sem þora engu
og leggja ekki í neitt. í þessu Ijóðbroti, sem er í Handan góðs og
ills, má finna andúð hans á Wagner, gagnrýni á allt sem þýskt er og
árás á trúarlega hræsni.
- Á þetta að heita þýskt?
Er þýska hjartað þrúgað af slíku gargi,
hiðþýska hold svo tætt af eigin vargi?
Þýskar hinar klökku guðsmannsgeiflur,
guðrækni hjúpaðar lostans sveiflur?
Er þýskt að hika og hökta og falla,
hlusta í angist á klukkur gjalla?
ÞessiAve-söngur, nunna sem gírug gónir,
glýjukennt tuðið um það sem á himnum trónir
— á þetta að heita þýskt?