Helgarpósturinn - 05.10.1995, Blaðsíða 13

FIMIVmJDAGUR 5. OKTÓBER1995
13
Samkvœmisdrottning eða leiðtogi?
Eitthvert einkennilegasta tabú í ís-
lensku samfélagi er þetta forseta-
embætti. Um það má helst ekki
tala nema í afar hátíðlegum tóni, helst
með lotningu. Ekki einungis eru það
óskráð lög að ekki megi ræða um for-
setann nema í lofgjörðarstíl, heldur
hefur líka verið forboðið að fjalla um
embættið sjálft, eðli þess, hlutverk og
tilgang.
Undanfarin ár hafa verið að koma út
eins konar ævisögur þriggja fyrri for-
seta Iýðveldisins. Þar er hátíðleikinn
svo afturvirkur að helst má ekki segja
neitt um þessa menn sem gæti nálgast
það að vera forvitnilegt eða haft eitt-
hvert gildi fyrir stjórnmálasöguna. í
staðinn er klippt út úr heimildum í
upphafningu, meinleysi og skoðana-
leysi sem er fullkomlega óintressant —
nema kannski fyrir nánustu ættingja
sem geta ornað sér við minningar um
góða menn.
Og jafnvel um sjálfar embættisfærsl-
ur forsetans skal ríkja kurteis þögn. Ég
minnist þess að einn morgun fyrir
svona áratug voru tveir kollegar mínir
úr blaðamannastétt kallaðir á forseta-
fund í Stjórnarráðinu. Þar voru þeir
ávítaðir fyrir að hafa gert því skóna í
blaðagrein að forsetinn hefði íhugað al-
varlega að setja á laggirnar utanþings-
stjórn eftir kosningar nokkrum árum
áður. Blaðamennirnir fengu bágt fyrir
og það breytti engu þótt háttsettir
stjórnmálamenn staðfestu frásögn
þeirra. Þetta var feimnismál, rétt eins
og það sé í hæsta máta eðlilegt að
pukrast með það fyrir þjóðinni hvernig
henni er stjórnað.
Mér hefur helst fundist þetta órækt
vitni um það sem ég vildi kalla áhuga
íslendinga á formi fremur en vitrænu
innihaldi, hvernig við erum hæst-
ánægð með að hafa hin ytri teikn
menningarsamfélags en fáumst síður
um gagnsemi þeirra; landlægan og inn-
antóman hátíðleika sem Islendingar
halda að sé siðfágun en er máski ekki
til marks um annað en heimóttarskap
smáþjóðar sem velkist milli minnimátt-
arkenndar og mikillætis. Satt að segja
veit ég ekki annað betra dæmi um
þessa tilhneigingu en forsetaembættið.
Konurnar og völdin
Ekki flökrar að mér að andmæla því
að Vigdís forseti hefur verið góð land-
kynning, enda hefur hún jafnvel litið á
það sem sitt meginhlutverk. Hún er vel
kynnt í útlöndum og vinsældir hennar
hafa raunar valdið margvíslegum mis-
skilningi á erlendri grund. Þar hefur
mörgum virst eðlilegt að álykta að ís-
lenski forsetinn hafi mikil völd, að hún
sé eins konar driffjöður samfélagsins
og geti jafnvel ráðið athöfnum ríkis-
stjórna. Sökum þessa hefur útlending-
um líka verið gjarnt að halda að konur
hafi komið sér vel fyrir í íslensku
stjórnmálalífi og geti þar farið sínu
fram nánast að vild.
Þetta er auðvitað af og frá, það vitum
við öll íslendingar. Staða kvenna í ís-
lenskum stjórnmálum er afar þröng,
sérstaklega í samanburði við aðrar
Norðurlandaþjóðir. Reynslan af valda-
ferli Vigdísar hefur heldur ekki sýnt að
hægt sé að tala um einhvern karlmann-
legan eða kvenlegan stíl sem hefur
mótað forsetaembættið; sú staðreynd
að kona hefur setið á stóli þjóðhöfð-
ingja hefur í sjálfu sér ekki leitt til batn-
andi stöðu kvenna svo merkjanlegt sé.
Nú þegar Vigdís lætur af embætti
finnst mér verðugt umhugsunarefni
hvort sú staðreynd að helsta tákn-
mynd þjóðarinnar er kona hafi máski
verið til trafala í kvennabaráttunni
fremur en hitt, svona hin síðari ár;
hvort þar hafi íslenskar konur fengið
einhverja dúsu sem veldur því að það
hefur þótt óþarfi að hleypa þeim til
meiri áhrifa en raun ber vitni.
Dónalegt mótframboð
Jacques Mer, franskur fræðimaður
og fyrrverandi sendiherra, hefur fjailað
nokkuð um forsetaembættið íslenska.
Niðurstaða hans er sú að við stofnun
lýðveldisins hafi orðið úr að koma hér
á „konungdæmi án kórónu". Þetta kon-
unglega eðli (la nature quasi monarc-
hique) birtist ekki síst í því að forsetar
hér geti setið eins lengi og þeir kæri sig
um og í þeirri óskráðu reglu að það sé
ósæmilegt að bjóða sig fram gegn sitj-
andi forseta.
Hann bendir réttilega á að eina fram-
boðið gegn forseta í sögu lýðveldisins,
þegar Sigrún Þorsteinsdóttir bauð sig
fram gegn Vigdísi, hafi verið álitið
ókurteisi.
Gagnrýni Sigrúnar fólst einkum í því
að fo: setinn notaði ekki stjórnarskrár-
vald s.d en kysi heldur að opna blóma-
sýningar, að henni væri ljúfara að til-
einka sér háttalag Danadrottningar en
beita sér fyrir umbótum í samfélaginu.
Þetta er máski ögn ofmælt, en hinu
verður ekki neitað að hér hafa fjórir
forsetar vélað svo um, náttúrlega í
samspili við pólitíkusa og okkur þjóð-
ina, að embættið hefur skroppið sam-
an í að vera tákn sem ekki er alltaf gott
að segja hverrar merkingar er. Eða
„ífimmtán árhefur Vigdfs
notið þeirra dœmafáu forrétt-
inda að þurfa ekki að svara
nema þeim spurningum sem
hún kœrirsigum. “
hver er staða forseta sem samkvæmt
hefð hefur í raun takmarkaðri völd en
stjórnarskráin kveður á um? Er hún
máski fremur samkvæmiskona en leið-
togi — eða þá drottning án kórónu?
Tækifærisræðumaður
þjóðarinnar
Nú er ég ekki að beiðast þess að for-
setinn beiti neitunarvaldi sínu til
vinstri og hægri, feli pólitíkusum
stjórnarmyndunarvald eftir geðþótta
eða láti teyma sig í fjölmiðla holt og
bolt.
Á hinn bóginn er ekki víst að það sé
heppilegt að forsetinn taki alltaf al-
mennustu afstöðu sem hægt er að
finna í hverju máli. Smátt og smátt fer
málskrúðið að líkjast jöfnum og
áreynslulitlum kliði; embættið hefur
líkt og málað sig út í horn og við stönd-
um frammi fyrir þeim orðna hlut að
forsetinn er alhliða skrautpersóna sem
hefur það hlutverk helst að vera æðsti
tækifærisræðumaður þjóðarinnar.
Og í tækifærisræðum vilja menn ekki
heyra neitt ljótt eða leiðinlegt, enda
hefur forsetinn frekar álitið það í sín-
um verkahring að skjalla íslendinga en
vanda um við þá eða veita þeim mór-
alska tilsögn. Einhverjir myndu
kannski andmæla og segja að með göf-
ugum orðum um tungu, þjóð og bók-
menntir sé forsetinn að stappa í Islend-
inga stálinu eða hvetja þá til dáða, en
ég vil fremur nota sögnina að hrósa —
hrósa sér og öðrum í sjálfsánægju sem
snýst í hringi kringum sjálfa sig.
Götustrákar
brjótast inn
Morgunblaðið, sem lítur á sig sem
eins konar musteri þjóðlegrar rétt-
hugsunar, tekur í leiðara upp þykkjuna
fyrir forsetann. Blaðið hefur áhyggjur
af því að verið sé að draga embættið
niður á lágt plan; samkvæmt því við-
horfi að atburðir séu í raun ekki mark-
tækir fyrr en þeir eru komnir á síður
Morgunblaðsins hafa ritstjórarnir látið
eins og Vigdís hafi yfirleitt ekki sagt
neitt í Kínaferðinni. Það var ekki fyrr en
hún kom heim að birtist hátíðarviðtal
þar sem hún kvartaði undan óviður-
kvæmilegri framkomu fjölmiðla. Það
var Ijóst að henni var brugðið og gam-
alkunnugt meginstefið í viðtalinu var
að embættið sé á einhvern hátt í eðli
sínu undanþegið gagnrýni og að það sé
fyrir neðan virðingu forseta að svara
henni. Hins vegar forðaðist Vigdís að
gefa haldbærar skýringar á ummælum
sínum eða draga þau til baka — og hún
var heldur ekki krafin þess. í staðinn
ríkti gagnrýnislaus hollustan; Morgun-
blaðið telur fyrst og fremst þörf á að
setja ofan í við götustrákana sem líkt
og brutust inn í betri stofuna á Bessa-
stöðum þegar Vigdís brá sér af bæ og
var í Kína. Það er alltaf hentugt að
skamma fjölmiðla, en hins vegar er
vandséð að Vigdís hafi ekki hlaupið á
sig austur í Kína. Kannski var hún ekki
nógu vel undirbúin, kannski var léleg-
um túikum að einhverju leyti um að
kenna, en hvílík helgi má það vera ef
ekki má fjalla um að forsetinn okkar
gerði lítið úr konunum á óopinberu
kvennaráðstefnunni og tók málstað
valdhafanna sem voru að beita þær
þvingunum og ofríki. Þjóðhöfðingi á
auðvitað að vera fyrirmynd annarra
um kurteisi, en kurteisin má ekki taka á
sig mynd undirlægjuháttar.
I fimmtán ár hefur Vigdís notið
þeirra dæmafáu forréttinda að þurfa
ekki að svara nema þeim spurningum
sem hún kærir sig um. Enginn hefur
árætt að spyrja hana um kosningalof-
orðin sem hún gaf fyrir fimmtán árum
og hefur ekki staðið við; að hún myndi
greiða skatta eins og aðrir íslendingar,
að hún myndi gjörbyita Fálkaorðunni,
að hún myndi ekki sitja nema tvö kjör-
tímabil. Enginn hefur þorað að spyrja
hana um bruðlið sem hefur viðgengist
við endurbyggingu Bessastaða, enda
yrði sá líklega ekki virtur viðlits.
Umræðan í kjölfar Kínaferðarinnar
afdrifaríku og áköf leit að nýju forseta-
efni kann að breyta þessu öllu, hvað
sem Morgunblaðið reynir að blása í
glæður hátíðleikans; næsti forseti ís-
lands þarf kannski að búa við annað en
þá litprentuðu glansmyndaráferð sem
hefur einkennt höfuðstofnun Iýðveldis-
ins. Höfundur er blaðamaður.
Ekki hœtta að skamma Ólaf G.
Hann fer að verða býsna þreyt-
andi, söngur stjórnmálamanna,
sem verður eitthvað á í mess-
unni og lenda í ógöngum þess vegna,
um að fjölmiðlum sé klúðrið að kenna.
Nýjasta dæmið er af Ólafi G. Einars-
syni, forseta Alþingis, sem notaði setn-
ingu þingsins til að koma því á fram-
færi, að umfjöllun um launakjör alþing-
ismanna hefði ekki verið nógu vönduð
Punkti ar
11 ' i \ KarlTh. Birgisson
og hálfgerður múgæsingur hefði orðið
til þess að forsætisnefndin neyddist til
að gera fjörutíu þúsund króna kostnað-
argreiðslu þingmanna tekjuskatt-
skylda.
Það er svosum hægt að taka undir
það með Ólafi að umfjöllunin hafi ekki
verið nógu góð á köflum; hins vegar
grunar mig að það sem hann kallar
„óvandað“ sé það sem kemur honum
og forsætisnefndinni hans illa. Helzti
vandinn við umræðuna síðustu daga
sýnist mér að hún var ruglingsleg —
þar var öllu blandað saman í einn
graut, ákvörðunum Kjaradóms og þing-
manna sjálfra, þar til enginn skildi upp
né niður í endaleysunni. Og það kom
Ólafi G. og félögum að sumu leyti bein-
línis vel, ef marka má niðurstöðuna.
Um hvað snerist þessi senna?
Fyrst: Kjaradómur úrskurðaði þing-
mönnum launahækkun og enginn hef-
ur skammað Ólaf G. fyrir það. Flestir
eru líklega sammála um að þingfarar-
kaup hefur verið lágt og í engu sam-
ræmi við önnur laun i þjóðfélaginu.
Þessari hækkun er launþegahreyfingin
hins vegar (og kannske skiljanlega)
ósammála, en það er með ólíkindum ef
henni tekst að tromma upp allsherjar-
upplausn á vinnumarkaði út á þann
málstað. Vandinn er ekki launahækkun
þingmanna, heldur ónýtt launakerfi, af-
sprengi miðstýrðra samninga sem eng-
inn launþegi tekur mark á nema þeir
sem eiga ekki annarra kosta völ - lág-
launafólk. Á þeirri staðreynd ber laun-
þegahreyfingin meginábyrgð.
Annað; þingmenn sjálfir ákváðu (í
vor, vel að merkja, löngu áður og óháð
því hvernig ákvörðun Kjaradómur tók)
að borga sjálfum sér hálfa milljón á ári
skattfrjálst „vegna kostnaðar". Fyrir
það hafa þeir réttilega verið skammað-
ir og svo kröftuglega að þeir hafa nú
lúffað (þótt þingmönnum sé enn í
„Skattmeðferð á greiðslum
til þingmanna er enn sem
fyrrönnuren hjá
venjulegu fólki. “
sjálfsvald sett hvort þeir framvísa
reikningum fyrir þessum kostnaði).
Þakka skyldi háttvirtum þingmönnum
að sætta sig við sömu skattareglur og
aðrir landsmenn.
Og þó. Þriðja atriðið er nefnilega, að
skattmeðferð á greiðslum til þeirra er
enn sem fyrr önnur en hjá venjulegu
fólki, eins og fram kom hér í bíaðinu
fyrir viku. Þingmenn hafa sjálfir ákveð-
ið að bifreiðastyrkur og húsnæðis- og
dvalarkostnaður sé skattfrjáls. Hjá
venjulegum launþegum gildir, að það
er háð mati skattstjóra hvernig með-
ferð slíkar greiðslur fá og þurfa til
dæmis þeir, sem fá bifreiðastyrk, að
halda akstursdagbók svo frádráttur fá-
ist vegna kostnaðar. Slíkar dagbækur
þurfa alþingismenn ekki að halda, enda
ákveða þeir sjálfir skattmeðferð
greiðslnanna með sérstökum lögum.
Olafur G. tók sérstaklega fram í nýlegu
sjónvarpsviðtali að ekki væri ástæða
til að fela skattstjóra þá ákvörðun.
Hann treystir skattstjóra sumsé ágæt-
lega til að ákveða þetta hjá venjulegum
launþegum, en þykir vissara að fara
ekki með svo viðkvæma hluti út í bæ
þegar þingmenn eiga í hlut. Fyrir það á
hann — og samþingmenn hans — allar
skammir skildar, en hefur ekki fengið.
í fjórða lagi stendur sú ákvörðun
þingsins að ráðherrar fá greiddan
fjörutíu þúsund kallinn fræga, þótt þeir
fái kostnaðinn, sem sú greiðsla á að
bæta þeim upp, nú þegar borgaðan hjá
ráðuneytum sínum. Þetta heitir á
mannamáli dulin launahækkun, sem
ráðherrar neita þó að afsala sér og Ól-
afur G. og forsætisnefndin neita að af-
nema. Fyrir það eiga þeir líka skammir
skildar og fá þær vonandi.
Hver er niðurstaðan? Nákvæmlega
sú að Ólafur G. og samsekir þingmenn
hafa þurft að bakka með eina ákvörðun
af þremur vondum sem þeir bera
ábyrgð á. Ekki slæmt, miðað við múg-
æsinginn.
Það er rétt hjá Ólafi G. að umræðan
var líklega ekki nógu vönduð. Ef svo
hefði ekki verið hefðu þingmenn rétti-
lega verið píndir til að bakka með
dónaskapinn allan.
B&r.i
Á uppleið
Bjöm Bjaraason mennta-
málaráðherra
Stjarna hans sem mennta-
málaráðherra, yfirmanns
grunnskólans og Kvik-
myndasjóðs reis enn hærra
þegar hann upplýsti í út-
varpinu að hann færi oft í
bíó og þá helst á spennu-
myndir eins og Die Hard.
Getiði ímyndað ykkur hvaða
myndir Olafur G. Einarsson
horfði á? Prince of Tides
Sound of Music?
Guðni Ágústsson
alþingismaður
Kemst í fréttirnar viku eft-
ir viku án þess að gera neitt
og án þess að nokkur hafi
sérstakan áhuga á því hvað
hann er að gera.
Guðmundur Ámi Stefáns-
son, varaformaður
Aiþýðuflokks
Kominn aftur og enn að
verja Alþýðuflokkinn fyrir
aðdróttunum um spillingu.
Vanir menn, vönduð vinna.
A niðurleið
Edda Þórarinsdóttir,
formaður
Leikarafélagsins
Það þurfti sérstakan mót-
mælafund til að þjóðin upp-
götvaði að leikarar hafa ver-
ið i verkfalli í hálft ár.
Friðrik Þór Friðriksson
kvikmyndagerðarmaður
Einu sinni sótti hann frama til
Hollywood, en nú vinnur hann
til verðlauna á Rimini. Hvað
næst? Costa del Sol
Film Festival?
Netfíklar landsins
Draumur anarkistans, hið
stofnana- og landamæra-
lausa Internet, hefur eignast
verndara. Já, einmitt: fráfar-
andi forseta lýðveldisins.