Helgarpósturinn - 16.11.1995, Blaðsíða 24

FIMMTUDAGUR 16. NÓVEMBER 1995
24
Ekki alveg frítt við mengun
Þjóöleikhúsiö
Glerbrot
Eftir Arthur Miller
Þýðing:
Birgis Sigurðssonar
Leikstjóri:
Þórhildur Þorleifsdóttir
Leikmynd:
Sigurjón Jóhannsson
Tónlist:
Hjálmar H. Ragnar
Lýsing:
Páll Ragnarsson
Fagnaðarefnið er fyrst og
fremst það að Arthur Mill-
er er kominn aftur. Hann
er nær óumdeildur allsherjar-
goði í leikritun vorra tíma og
gnæfði þar yfir aðra menn
fyrst eftir heimsstyrjöldina
miklu, fram undir miðjan sjö-
unda áratuginn. Trúlega er það
hans verk að við, sem ólumst
upp við stórsniðna og alvar-
lega hugsun hans og þvílíkra,
höfum átt erfitt með að taka
mark á því allsherjardelluverki
sem síðan hefur gengið yfir
heiminn og fyrst varð sýnilegt í
Bítlum og blómabörnum, síðar
í vitsmunalegri jafnréttistil-
gerð, sem hvorugt tók tillit til
dýpri raka: ógnareðlisins,
sjálfseyðingarhvatarinnar eða
tortímingaráráttu guðanna
sjálfra; þess kristna og þess
júðska ekki síst.
Leikhús vorra tíma hefur,
vegna skorts á innri sannfær-
ingu, að mestu leyti snúist upp
í fyrirgang, tækniumsvif og
áhrifameðul „for the pit“. Mik-
inn sýningafjölda, reyk, ljósa-
gang, fyrirferðarmikla líkams-
tilburði, háværar raddir, bún-
inga og leikmyndir sem eru
„veisla fyrir augað“ og mússík
flokkaða undir „eyrnakonfekt":
Sýndarfyrirgang náttúruleys-
ingjans.
Og svo allt þetta endalausa
kyniífsstuð! Fyrr má nú vera
andleg eymdin.
Trúlega er óhætt að fullyrða
að þessi mórall, eða mórals-
leysi, hafi tortímt heilli kyn-
slóð iistamanna — í fyrsta lagi
þeim sem hafa lent á þeim vill-
ustigum að taka þátt í vitleys-
unni og í öðru lagi hinum sem
ekki gat heyrst í fyrir gjammi
hinna fyrrnefndu.
Æ, það er líkt og svalt steypi-
bað í svækju að fá færforð Mill-
ers yfir sig á nýjaleik eftir langa
bið. Að vísu er það í þessari
sýningu ekki alveg frítt við
mengun.
Góð leiksýning í anda Millers
og annarra slíkra sósíalrea-
lista, kominna af Ibsen (e.t.v.
líka Strindberg), einkennist af
því að athygli áhorfandans
hvíiir á persónum leiksins og
umræðuefninu alfarið; ekki á
verki leikaranna, hvað þá leik-
stjórninni, leikmyndinni,
klæðnaði, gervum eða lýsingu
sviðsins. Átökin búa í hugsun-
unum.
Þetta tekst ekki hér og mig
grunar að ekki hafi verið að því
keppt sérstaklega. Jafnvel að
margur hafi reynt að gera sitt
hlutverk í sýningunni sem
mest áberandi og ennfremur
reynt að pota inn í verkið auka-
boðskap sem kemur höfundin-
um ekki við en afvegaleiðir at-
hygli áhorfandans, skemmir
hið þráða, beina samband við
hinn góða höfund.
Vonandi stafar þetta ekki af
vondum metnaði eða auglýs-
ingamennsku fyrir eigin hönd,
heldur áköfum vilja til að gera
vel og kannski að halda fram
einhverjum göfugum málstað
sem þarna kemur því miður
ekki málinu við.
Eftirtekt manna eru takmörk
sett. Það er; hún verður aldrei
meiri en 100%. Fari nú 10% á
ljósadýrð, 10 á leikmynd, 20 á
uppátæki leikstjórans og önn-
ur 20 um hvipp og hvapp, þá
er ekki mikið eftir fyrir það
sem mestu máli skiptir; sjálfa
hugsun skáldsins.
Nefnum nokkur dæmi.
Leikmynd Siguijóns Jó-
hannssonar er svo íturglæsi-
legt myndlistarverk að ég hef
vart séð annað eins. Þess
vegna dregur hún athygli út af
fyrir sig. Það er slæmt vegna
þess einnig að andinn sem frá
henni stafar hittir ekki kjarna
málsins. Þetta eru glæsilegir
brotnir gluggar. Minna kannski
á glerbrotanóttina frægu í Berl-
ín 7. nóv. 1938. En hún er held-
ur enginn kjarni máls hér enda
þótt hún henti ágætlega sem
hjálpartæki til að auglýsa sýn-
inguna „for the pit“.
Annað: Vinna Sigurðcur Sig-
uijónssonar, búningahönnuða
hans og gervissmiða við að
skapa hinn dæmigerða gyðing
er mikið meistarastykki. Einnig
það dregur athygli út af fyrir
sig. Hvað eftir annað hrekkur
áhorfandinn upp við að hann
er að missa af einhverju mikils-
verðu í gangi leiksins, sem í
þessu verki fer mestan part
fram í samræðunni sjálfri,
vegna þess að hann er orðinn
heillaður af týpískum gyðing-
legum handahreyfingum Sig-
urðar, týpískum gyðinglegum
gleraugum hans, týpískum
gyðinglegum ótta hans, kvik-
um viðbrögðum hans o.s.frv.
En hinn týpíski gyðingur er hér
ekki heldur kjarni málsins. Það
gæti jafnvel hafa verið sterkara
að hafa þennan mann, sem svo
mjög er haldinn af gyðinglegu
útliti sínu, gyðinglegum örlög-
um og ótta, alls ekki mjög gyð-
inglegan í sjón. Það er hug-
mynd hans sjálfs sem skiptir
máli; sá dómur sem hann sjálf-
ur hefur kveðið upp yfir sér: Ég
er öðruvísi. Að því kemur að
einnig ég verð knúinn niður á
knén af öðrum mönnum, jafn
óttaslegnum, og látinn
skrúbba gangstéttir með tann-
bursta.
Þetta er mergurinn málsins.
Þetta er ekki sér-gyðinglegt.
Við erum nefnilega öll öðruvísi
og óttumst að verða látin
gjalda þess: Konur eru öðru-
vísi, sveitamenn eru öðruvísi,
Þjóðverjar eru öðruvísi, börn
eru öðruvísi og nú síðast eru
karlmenn upp til hópa orðnir
öðruvísi og í háska staddir fyr-
ir það eitt.
Clark Gable-gervi Arnars
Jónssonar dregur athygli út af
fyrir sig. Ég trúi heldur ekki að
þessi læknir sé svona týpísk
karlhetja og sökksessgæ sem
hann er hafður þarna. Eg hygg
hann ætti að líkjast meir Art-
huri sjálfum en Clark gamla.
Áhugi hans á lömun konunnar
stafar ekki af kvensemi, eins
og við liggur að þarna sé gefið í
skyn. Sé hann kvennamaður í
alvöru þá er hann fyrst og
fremst fyrrverandi kvenna-
maður og áhugi hans á Sylvíu
er áhugi á afli óttans. Þess
sama ótta sem hann sjálfur og
allir aðrir karakterar leiksins
eru haldnir af (þar með talinn
viðskiptakóngurinn Case, sem
óttast að keppinauturinn muni
fyrr eða síðar láta sig skrúbba
gangstéttir auk þess sem hann
óttast að verða svikinn af sín-
um nánasta samstarfsmanni).
„Menn veikjast ekki einn í
einu heldur saman í hóp...“
Allir í leiknum dragast að þeg-
ar þessi ótti nær undirtökum í
lífi eins þeirra, svo hastarlega
að veldur Iömun og hjartaáfalli
hjá öðrum, vegna þess að þeir
þekkja hann innra með sjálfum
sér.
Reiðmennska læknisins er
ekki velgengnistákn. Hún er
eitt af birtingarformum óttans
við að verða króaður af, —
þvingaður á kné. Reiðmennska
er það yfirleitt! Samanber: Ef
inni er þröngt, tak hnakk þinn
og hest...“ Gervifrelsi. Yfir-
hylming innilokunarkenndar.
Afneitun þess að horfast í augu
„Hafi Miller fundið upp
á þessum fjanda sjálfur
þá er kallinum meir en
Iftið farið að förlast
vit, eðaþáhitt, að
krafa hans um heið-
virðuleik er, frá því ég
sá hann síðast, mjög
tekin að dvína. “
við skelfinguna, að sjá eigin
ímynd í speglinum. Þessarar
vitundar vegna dregst hann að
lífsháskanum, líkt og Jakob
sem glímdi við Guð.
Þess vegna er hann reiðubú-
inn að svara, þegar Gellburg
spyr hver sé þá lausnin: „Ég
veit enga... nema spegilinn."
Þetta eru rándýr orð, — lyk-
ilhendingar leiksins og þær
þurfa að standa. Þær þurfa að
fylla andrúm leikhússins út í
hvert horn plús huga og líkami
áhorfenda alla leið oní tær.
Þeim þarf að gefa gott rúm, og
tíma. Það var ekki gert.
Enginn hinna góðu kollega
taki orð mín svo að ég sé á
móti ítarlega unnu eða glæstu
handverki. Nei, nei og aftur
nei. Einungis þetta: að því ítar-
legar sem smáatriði hand-
verksins eru unnin þeim mun
nákvæmar verða þau að hitta í
mark og er þá átt við það mark
eitt sem höfundurinn einn hef-
ur sett en ekki eitthvert annað.
Endir leiksins er ákaflega
mikið millerskur: Þegar aðal-
persónan loks hefur sætt sig
við sjálfan sig og lífið, þá deyr
hann! Og þá, nokkuð að óvör-
um en þó rökrétt, hverfur kon-
unni (sem fram að þessu virð-
ist helst hafa viljað hann dauð-
an) öll lömun, hún sprettur á
fætur til bjargar: „Bíddu.“
Og tjaldið fellur.
En þarna var aukið í meir en
lítið kyndugu viðhengi. Ljósin
falla, maðurinn hverfur úr
rúminu og konan lallar burt út
í rísandi birtu, hin pattaraleg-
asta. Þetta er einhvers konar
markaðssetningartrikk stílað
upp á kvenfrelsismarkhópinn
og bjartsýnistískuna („for the
pit“).
Hafi Miller fundið upp á
þessum fjanda sjálfur þá er
kallinum meir en lítið farið að
förlast vit, eða þá hitt, að krafa
hans um heiðvirðuleik er, frá
því ég sá hann síðast, mjög
tekin að dvína.
Þýðing Birgis er auðvitað
góð, enda næsta óhugsandi að
maður með hans löngu og
vandvirku umgengni við tung-
una geri slæman texta. En
nafnið er mislukkað. Glerbrot
hefur fyrst og fremst merking-
una flísar, mylsna á íslensku.
Broken Glass er aftur á móti
gild Iíking í amerísku um niður-
brot mannssálarinnar, — hinn
brákaða reyr. Brotið, Brothætt
eða Brotgjarnt gler var betra.
Að öðru leyti: Til hamingju
og þökk fyrir áhrifamikið kvöld
í leikhúsinu.
Mikið púður ber lítinn árangur
Oft er rætt um það hvort
starf málverndarmanna
beri nokkurn árangur,
hvort þetta sé ekki bara til-
gangslaust tuð. Við skulum
líta á tvö dæmi um baráttu
sem náði tilgangi sínum.
Fyrir um hundrað árum var
svonefnt flámæli orðið al-
gengt. Það fólst í því að þar
sem rétt er talið að segja langt
i sögðu flámæltir nánast e.
Þeir báru sem sagt orðin situr
og setur eins fram. Þegar þeir
þurftu að ræða um þessa bók-
Mál málanna
Guðni
Kolbeinsson
stafi og aðgreina þá töluðu
þeir jafnvel um e með gati (e)
og e með punkti (/)• A hlið-
stæðan hátt báru menn langt
u fram nánast eins og ö, þann-
ig að orðin fíugu og fíögu urðu
eins í munni þeirra.
Með markvissri baráttu
kennara, útvarpsmanna og
annarra tókst að snúa þessari
framburðarbreytingu við,
þannig að nú orðið er fátítt að
heyra flámæli í framburði. —
Þó er rétt að geta þess að tals-
vert ber nú á flámæli og öðr-
um röngum framburði sér-
hljóða hjá poppsöngvurum og
apar þar hver eftir öðrum
ósómann. Þessi goð verða að
gera sér ljósa ábyrgð sína og
áhrif á æsku landsins og
vanda framburð sinn eftir
bestu getu — jafnvel þótt
heimsfræg séu.
Annað dæmi um árangur af
starfi „mállöggunnar" má sjá í
orðum sem beygjast eins og
lœknir. Fyrir nokkrum áratug-
um var algengt að r-ið væri
látið haldast í allri beyging-
unni og þá talað um nærfærna
lœknirinn eða að læknirarnir
hefðu sagt þetta eða hitt. Nú
er þessi beyging orðin fremur
fátíð þótt leifar af henni sjáist
í ýmsum föstum orðasam-
böndum. Konur komast enn á
steypirinn og málshátturinn „í
upphafi skyldi endirinn
skoða“ hljómar, hrynjandinn;
ar vegna, betur þannig en „í
upphafi skyldi endinn skoða“
eins og hann ætti að vera sam-
kvæmt málfarslegri hreintrú-
arstefnu.
Þessi tvö dæmi, sem rakin
voru hér að framan, sýna að
hægt er að stöðva málfars-
breytingar og jafnvel kæfa
þær gjörsamlega, hvort sem
þær tengjast hljóð- eða beyg-
ingarkerfi málsins.
Einnig má finna dæmi um
hitt; að áköf barátta hafi lítil
sem engin áhrif. Skýrast dæmi
um slíkt er án efa baráttan við
svonefnda þágufallssýki.
Allnokkrar sagnir eru óper-
sónulegar sem kallað er. Það
merkir að þær beygjast ekki í
persónum eins og langflestar
sagnir gera. Ég tek, þú tekur,
við tökum eru dæmi um beyg-
ingu sagnar í persónum. Hún
breytir um mynd eftir því
hvort það er ég, þú eða við
sem talar. Mig dreymir, þig
dreymir, okkur dreymirer hins
vegar dæmi um ópersónulega
sögn. Form hennar er eins
hvern sem er að dreyma.
Sumar ópersónulegar sagn-
ir taka með sér orð í þolfalli,
eins og mig dreymir eða mig
langar. Aðrar taka með sér
orð í þágufalli, t.d. mér finnst
og mér sýnist. Svo má nefna
sögnina svíða sem ber kápuna
á báðum öxlum: Mig svíður í
legginn eftir spark þitt og mér
svíður þessi framkoma þín.
Meira að segja getur sagnar-
skömmin verið persónuleg
líka: Ég svíð alltaf nokkra
hausa á hverju hausti.
Rík tilhneiging er til þess að
fara eins með allar ópersónu-
legar sagnir af þessu tagi og
nota orð í þágufalli með þeim
öllum: segja bæði mér sýnist
og mér dreymir.
Á þessari tilhneigingu hafa
kennarar og aðrir málvendir
barið um allmargra áratuga
skeið. Sennilega hefur þeim
tekist að halda nokkuð í horf-
inu en alls ekki að snúa taflinu
sér í hag. Hin svonefnda þágu-
fallssýki er enn gríðarlega al-
sem svo: „Vitið þið það að mig
dreymdi alveg sama draum-
inn og honum Gunna.“
Þarna er um tiltölulega fáar
sagnir að ræða og að minni
hyggju hefur verið eytt allt of
miklu púðri í tiltölulega smá-
vægilega málbreytingu — að
minnsta kosti ef miðað er við
hinn litla árangur sem náðst
hefur.
(Sumir menn eru gjarnir á að
mismæla sig og verður útkom-
an oft skondin. Rifjum upp sög-
una af norðlensku konunni
sem kom í kaupfélagið og
„ Talsvert bernú á flámœli og öðrum röngum fram-
burði sérhljóða hjá poppsöngvurum og aparþar
hver eftir öðrum ósómann. Pessi goð verða að gera
sérljósa ábyrgð sína og áhrifá æsku landsins og
vanda framburð sinn eftir bestu getu — jafnvel
þótt heimsfrœg séu. “
geng, og þótt kennaranum
hafi með þolinmæði, elju og
dugnaði, eða hörku og
skömmum, tekist að kenna
nemandanum að segja ævin-
lega mig dreymir er eins víst
að þessi sami nemandi segi
sagði:
„Ég œtla að fá eina baun af
grœnni dós. “ Þá áttaði hún sig
á hvað hafði hrokkið út úr
henni, sló sér á lær og bætti
við: „Ja, sástu hvað ég sagði?")