Vísir - 19.01.1974, Blaðsíða 7

Visir. Laugardagur 19. janúar 1974.
cTWenningarmál
Bergþóra Gísladóttir skrifar um barnabœkur:
Hver uppskar gróðann?
Einar Logi
NIKKI OG RIKKI BERJAST VIÐ
EITURLYFJASMYGLARA
islenzk strákasaga
Hilmir 1973. 114 bls.
Söguhetjurnar Rikki
og Nikki eru svo likir að
jafnvel foreldrarnir eiga
i erfiðleikum með að
þekkja þá sundur — en
það er vist algengara i
bókum en i daglega lif-
inu. Þeir hafa slikan
áhuga á störfum leyni-
lögreglumanna, að þeir
harma sáran ,,hvað litið
gerist i borginni”,
,,þetta voru bara smá-
þjófnaðir, sem lögreglan
átti auðvelt með að
koma upp um. Nei, ef
það gerðist eitthvað
verulega spennandi,
eitthvað glæpamál, sem
verulega þyrfti að
spreyta sig á og leggja
sig fram við”.
Þeim er boðið austur á land til
frændfólks. „En sem betur fór
renndi þá ekki grun i hverskonar
ævintýri beið þeirra. Þetta var al-
varlegt spennandi ævintýri og á
köflum hættulegt, en framtiðin
ein gat sagt um hvernig þvi
myndi lykta”. Þetta var 1. kafli.
Nú hefst
ævintýrið!
1 2. kafla fer ekki hjá þvi að les-
andi renni grun i hvurs lags ævin-
týri þetta verði, þegar pabbi
drengjanna les i Kvöldblaðinu
frásögn af „sivaxandi eiturlyfja-
neyslu i landinu”. En i þessari
einu frétt eru tilgreind fjögur slik
mál, sem komið hafa til kasta
laganna, tvö varðandi dreifingu
og tvö neyslu. Islenska þjóðin er
svo sannarjega i hættu stödd.
I 3. kafla er enn vikið að þvi, að
það fari ekki hjá þvi að Nikki og
Rikki lendi i stórkostlegum ævin-
týrum. Þeir undirbúa ferðina og
taka að sjálfsögðu með sér vasa-
ljós, stækkunargler og sjónauka,
sem eru ómissandi i svona ævin-
týrabókum. Rikki veikist af háls-
bólgu.
1 4. kafla fer Nikki einn til
Bröttuvikur. Strax á flugvellinum
rekst hann á erfiðismann um
fimmtugt i snjáðum dökkum
jakkafötum, með hattkúf og á
óburstuðum skóm. Það fer ekki
hjá þvi að þessi maður verði mjög
grunsamlegur.
1 5. kafla kemur Nikki til
Bröttuvikur, hittir frændfólk sitt
og sannfærist um, að hægt muni
að lenda þar i þokkalegustu ævin-
týrum.
1 6. kafla hittir Nikki innan-
búðarmanninn Óla, geðfelldan 17
ára ungling. Hann fær að vita að
maðurinn frá flugvellinum heiti
Guðmundur, auk nokkurra upp-
lýsinga um hann, sem enn renna
stoðum undir, að hann sé vissu-
lega grunsamlegur.
I 7. kafla fer Nikki i róður með
Atla frænda sinum.
1 8. kafla kemur loksins Rikki.
9. kafli heitir „Ævintýrið
hefst”.
Ég ætla ekki að rekja efni.
bókarinnar en hún er i 18 köflum.
Að sjálfsögðu lenda drengirnir i
ævintýrum og vinna afrek, og að
sjálfsögðu var grunsamlegi
maðurinn frá flugvellinum
glæpamaður, meira að segja
meðlimur alþjóðlegs glæpa-
hrings, sem hefur flugvél i tiðum
ferðum milli Danmerkur og Aust-
fjarða og þrælskipulagt dreif-
ingarkerfi i Reykjavik. Glæpa-
mönnunum er komið i hendur
réttvisinnar. Þó ekki öllum. Þvi i
bókarlok er maður jafnnær um
hver eiginlega rak þetta fyrirtæki
og uppskar gróðann. Litið virðist
Guðmundur hafa fengið i sinn
hlut nema erfiði og kostnað, ef
marka má söguna. Þvi ekki virö-
ist hann veita sér mikinn munað,
hann gengur illa til fara og býr i
kumbalda, svo óvistlegum að
vart gat kallast mannabústaður.
Ef til vill ætlar höfundur sér að
geyma sér að fletta ofan af aðal-
bófanum i næstu bók eða bókum.
í staðleysunni
Við köllum það persónusköpun i
bókum, þegar höfundur gæðir
persónur sinar sliku lifi að þær
verða eins og venjulegt fólk, hver
meðsinum einkennum. ósjálfrátt
gerir maður slikum persónum
upp orð og hugsanir og gerir ráð
fyrir að þær bregðist viö á sinn
sérstaka hátt. Stundum erum við
jafnvel ósammála höfundi og
finnst að hann láti persónu sina
gera eða segja eitthvað, sem ekki
getur staðist samkvæmt eðli
hennar. Er þá e.t.v. um illa
dregna persónu að ræða frá
höfundarins hendi, eða hann er að
gæða hana enn meiri dýpt og
skapa torræðan persónuleika.
Þetta á jafnt við um fólk i barna-
bókum, sem i-öðrum bókum.
I bókinni um Rikka og Nikka
finnast engar persónur i þessum
skilningi. Það eina sem einkennir
manneskjurnar i bókinni eru
nöfnin. Manni finnst að ekki veitti
af að þær bæru nöfn sin næld i
barminn eins og fólk gerir gjarn-
an á stórum ráðstefnum. Ekki
bara tviburarnir Rikki og Nikki,
sem eru svo dæmalaust likir,
heldur einnig hitt fólkið, Atli og
Óli, pabbarnir og mömmurnar.
Það er einna helst að það bregði
fyrir mannlegum dráttum i fari
glæpamannsins Guðmundar.
Það eru ekki bara persónurnar,
sem eru flatneskjulegar i þessari
bók, heldur gildir þaö sama um
allt umhverfi sögunnar. Það er
ýmist afar óljósteða með ólikind-
um.
Þetta er vægast sagt lélegur
reyfari. Bókin er laus við alla
spennu. Stöðugt er klifað á, allt
frá 1. kafla, hinum stórkostlegu
ævintýrum, sem drengirnir muni
lenda i. Ekkert kemur á óvart i
allri sögunni, nema ef vera
skyldu sumar vitleysurnar. Bókin
er uppfull af heimskulegum mót-
sögnum og rökvillum. Nægir að
telja upp fáar þeirra.
Lent á
fjörunni
Þegar sagt er frá undirbúningi
bræðranna undir ferðalagið er
tekiö fram að þeir verði að gæta
þess að taka ekki of mikið með
sér vegna yfirvigtar i fluginu og
tvivegis er talað um eina tösku,
sem manni skilst að eigi að nægja
báöum. 1 næsta kafla þar sem
sagt er frá brottför Nikka kemur
fram athugasemdalaust, að hann
hafði ekki með sér nema tvær
töskur.
Bræðurnir eru 12 ára, þegar
þessi saga gerist. Þeim er iýst
sem skörpum og greindum strák-
berjast vió
eiturlyfjasmyglarana
1
um. Samt spyr Nikki móður sina,
að þvi er virðist i fyllstu alvöru:
Er ekki bráðum komið fram i
ágúst?
Bröttuvik er svo lýst að beggja
vegna fjarðarins risa snarbrött
fjöll i sjó fram. Flugvöllur
byggðarlagsins er staðsettur i
dalkvos inn og upp af firðinum.
Þarna lendir Fokker Friendship
vél Flugfélagsins. Það er erfitt
fyrir Austfirðing að kyngja þess-
ari vettvangslýsingu.
Bryggja Guðmundar er með
þeim eindæmum að aðeins er
hægt að lenda við hana áfjörunni.
Óli, 17 ára, sem vinnur i Kaup-
félaginu, hefur þegar hann var 14
ára gamall gert sér, að þvi er
viröist einn og hjálparlaust,
nokkurskonar útvarp sem var i
senn sendi- og móttökutæki. Ekki
óhugsandi. En ef einhver er
snillingur i þessari bók, þá er það
Óli.
Flugvél glæpamannanna hnitar
hring yfir trillu i svartamyrkri i
þröngum firði milli hárra fjalla.
Vissulega ekki óhugsandi, en
hetjulegt flug.
Það yrði of langt mál að elta ól-
ar við fleiri ambögur þessarar
bókar. T.d. telur höf. ekki eftir
sér að vopna islensku lögregluna
með skotvopnum.
Málfar bókarinnar er klúðurs-
legt og fullt af málvillum. Prent-
villur sá ég þó nokkrar, þótt ég
væri sist að skyggnast eftir þeim.
Að feso Ijóð og segja satt
Það var mikil
tilbreytni og upplyfting
að hlýða á ljóða- og
jasskvöld sem efnt var
til i Norræna húsinu á
fimmtudag og verður,
að ég held, endurtekið i
dag. Einkum var
auðvitað nýstárlegur
bragur á flutningi
sænsku gestanna
þriggja, ljóðskálda og
hljóðfæraleikara, en
þegar kom að islensku
ljóðunum færðist brátt
lesturinn i venjulegra
horf. En þvi trúi ég að
þessi dagskrá sé lær-
dómsrik bæði leikurum
og ljóðskáldum og
öðrum sem leggja
stund á að flytja ljóð.
Angalöng er sænska mafian,
sagði reyndar maður nokkur,
miðlungi góðgjarn, i min eyru
þá um kvöldið. Þarna er hún
búin að krækja klónni i skáldin á
Morgunblaðinu, Matthias og
Jóhann Hjálmarsson, svo ekki
sé nú talað um aðra, Jón Óskar
og Þorstein frá Hamri!
En þetta er auðvitað ekkert
nema bannsett illkvittni. Is-
lensku þátttakendurnir i þessari
dagskrá voru áreiðanlega ekki
vélaðir til neinna verka sér um
geð. En þar fyrir mátti hvar-
vetna i dagskránni, bæði efninu
og flutningi þess, greina eftir-
tektarverðan viðhorfsmun
skáldanna. Hann kom fram
þegar i upphafi dagskrár, og þá
sem virkur þáttur efnisins, þar
sem annars vegar var i sænsku
textunum brugðið upp mynd-
um umheimsins, frá áratug
kreppu og fasisma fyrir strið,
fréttamyndum frá Vietnam,
ferðamyndum frá Kúbu —• en
hins vegar var i fallegu ljóði
eftir Jóhann Hjálmarsson
morgunkyrrðin einráð i vestur-
bænum og tiðindi heimsins
dagaði uppi i fjarska.
Andakt og alvöruleysi
Eftirtektarverðast við hlut
sænsku skáldanna i dagskránni
fannst mér annars hve fjarska
einfaldur texti þeirra var og
náið samslunginn tónlistinni,
hvort heldur voru „fréttaljóð”
fyrri hlutans eða heitorð ásta-
ljóðin i seinni hluta dag-
skrárinnar. Og framsögn
Lasse Söderbergs var alltaf af-
ar náttúrleg, látlaus og
auðnumin. Það mátti lika taka
eftir þvi hve vel islensk ljóð nutu
sin I flutningi Svianna, fljótlegri
þýðingu: fyrrnefnt ljóð Jóhanns
Hjálmarssonar og önnur sem
siðar voru flutt eftir Jón Óskar
og Þorstein frá Hamri. Raunar
átti sitthvað i efni gestanna
meira skylt við uppákomu,
happening, en venjubundinn
upplestur. Svo var t.a.m. um
Dagrenningu á Kúbu, texta eftir
Lasse Söderberg, tónlist eftir
Rolf Sersam i fyrri hluta, og þó
sér I lagi Hyllingu Hans Arps
eftir alla þrjá, Söderberg, Ser-
sam og Jacques Werup i lok
dagskrárinnar. Þar lauk
kvöldinu með gáska og glensi og
meira að segja freyðandi
kampavini i gosglösum Nor-
ræna hússins.
En i þessu fólst raunar mesti
munur dagskrárefnis: óhátið-
legum, glaöværum, uppátækja-
sömum brag á sænska efninu
öfugt við alvörugefinn og hátið-
legan, ljóðrænan setning á is-
lenska hluta efnisins. Islenskur
ljóðalestur hefur reyndar lengi
verið undir þessa fordæmingu
seldur: óðar en menn fara
að lesa ljóð færast þeir i furðu
hátiðlegar stellingar, upphafnir
i rómi, svip og fasi undirlagðir
af mikilli alvörugefni og lýriskri
angurværð.
Islenska efnið var um miðbik
dagskrárinnar og lásu Jón
Óskar og Jóhann Hjálmarsson
ljóð sin sjálfir, en Helga
Hjörvar og Margrét Helga
Jóhannsdóttir lásu ljóð eftir
Matthias Johannessen og Þor-
stein frá Hamri, allt við frjáls-
legan jass-undirleik, en án
neinnar sérstakrar sam-
sömunar texta og tónlistar.
Þetta fór misvel, einna best held
ég aðljóð Jóns óskars hafi notið
sin i flutningi, en hitt tókst
aldrei, að virkja textann upp á
nýtt eða leika sér að honum i
likingu við það sem Sviarnir
gerðu. Það er ég þó viss um, að
sér 1 lagi ljóð Þorsteins frá
Harmi með sinum sérkennilega
ihugula málhreimi, og ljóð
Matthiasar Johannessens,
dagsdaglegt máifæri þeirra,
gætu notið sin miklu betur I
miklu nánari túlkun, úrvinnslu i
framsögn og hljómsetningu.
En þá varðar sjálfsagt miklu
að mönnum sé ljóst að það er
ekkert yfirmáta alvörugefið
fyrirtæki, aö yrkja né segja
fram kvæði, aö ekki þarf aö láta
eins og tali andi aö handan i
gegnum kvæði og lesara, að
DAGBOK
eftir
Ólaf Jónsson
%
mestu varðar aö ávarpa áheyr-
endur lifandi rödd, hreimi og
hljóðfalli. Hver veit nema þeim
verði þá ljóst að þarna sé verið
að segja eitthvað sem þeim
komi við? En hinn upphafni
ljóðræni framsagnarháttur
kallar að sinu leyti á ljóðræna
vimu, uppgjöf fyrir seiö
kveðandinnar á áheyrandans
hálfu.
Sitthvað — satt
og logið?
A fimmtudagskvöld mátti
ennfremur heyra i útvarpi eftir-
tektarverða rimmu út af bók-
menntum. Þá leiddu saman
hesta sina i bókaspjalli Sigurðar
A. Magnússonar þau Vilborg
Dagbjartsdóttir og Hannes
Pétursson út af söguþætti
Hannesar, Rauðamyrkri. Og
þótt þátturinn yrði með köflum
hávaðasamur var svo að skilja
að efnið væri hreint ekki útrætt
að tuttugu minútum liðnum,
kannski ekki einu sinni komiö aö
aðalefninu.
Engum sem lesið hefur hygg
ég aö blandist hugur um það
að Rauðamyrkur er
kynngimögnuö og áhrifamikil
frásaga. Þar er dregið upp úr
hinu sanna söguefni dæmi um
siðferðislega úrkynjun og
myrkraverk, sem af henni
leiddu. Þetta er kannski „skáld-
leg” skýring eða túlkun hinna
sannsöguiegu atburða. En hún
er raunveruleg og virk i
sögunni.
En gagnrýni Vilborgar beind-
ist öli, ef ég skildi hana rétt,
aö sannfr. sögunnar. Hún dró i
efa að þjófnaður og morð i
sögunni hefðu raunverulega
veriö framin með þeim hætti
sem Hannes vill vera láta — af
þvi hversu óvenju hroðaleg og
þar með ólikindaleg þessi verk
væru. En hitt gat ég ekki heyrt
að hún leiddi sannfærandi rök
að þvi að önnur skýring atburð-
anna sjálfsmorð en ekki morð
Otta Sveinssonar, þjófnaður úr
eigin hendi i skemmunni á
Reykjum, væru að sinu leyti
nokkuð liklegri en skýring
Hannesar eftir munnmælum og
öðrum heimildum sögunnar.
En hefði Vilborg hreyft
viðlika gagnrýni á sögunni ef
um skáldskap hefði verið að
ræða en ekki sanna sögu — ef
staöið hefði „skáldsaga” en
ekki „söguþáttur” á titilblaði
bókarinnar, en texti hennar
verið að öllu leyti öldungis
óbreyttur? Og I öðru lagi:
skiptir það miklu máli um
veröleika sögunnar þótt gagn-
rýni Vilborgar á sannfræði
hennar væri betur grundvölluð
og rökum studd en virtist i út-
varpsþættinum? Væri ekki
Rauðamyrkur alveg jafngóð
saga þótt hún væri skáld-
skapur?
Um hitt.er ég ekki I nokkrum
vafa að einnig eftir skilningi
Vilborgar Dagbjartsdóttur
mætti semja áhrifasterka og
efnismikla frásögu af atburðun-
um norður I Hjaltadal fyrir
hundrað árum — hvort sem hún
kæmi betur eða verr heim við
varðveittar heimildir og aðrar
staðreyndir málsins.