Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1962, Blaðsíða 4

bæinn. Þorsteinn hætti þá við að hafa
sjúklingana heima á bænum, en tjaldaði
yfir þá skammt þaðan, og fekk hann
af því viðurnefnið tjaldstæðingur. Þar
hjúkraði hann þeim einn og vakti yfir
þeim, en það kom ekki að haldi, því að
þeir létust allir. — Á þessum tjaldstað
var síðar reistur bær, sem kallaður var
Tjaldastaðir ,og er hans getið bæði í
annálum og máldögum.
]\íaðurinn, sem brenndi inni Þór-
orm í Þrumu og hjú hans öll, til þess
að sér yrði ekki núið um nasir er hann
kæmi til íslands, að hann hefði farið úr
Noregi án þess að hefna föður síns,
sýndi nú að hann var bæði hjálpsamur
r og hjartagóður. Hann gerði það sem
enginn varð til, að miskunna sig yfir
fárveika framandi menn og hjúkra þeim
þar til yfir lauk. Þessi saga gefur ekki
eftir sögunni um miskunsama Samverj-
ann, en þó gerðist hún á íslandi í
heiðni.
Það voru slíkir menn sem Þorsteinn
tjaldstæðingur, er greiddu kristnitök-
unni braut á íslandi. „Þorsteinn var
drengur góður og sér gnógur um alla
hluti“, segir í þætti hans. Hann missti
konu sína, en kvæntist aftur frænku
hennar og nöfnu, ungri stúlku, systur
þeirra Sigfússona, sem Njála segir frá,
og eru talin fjögur börn þeirra. Þor-
steinn mun hafa búið í Eystra Skarði
til æviloka og hefir sennilega andast
um eða eftir miðja 10. öld. Til er þátt-
ur af honum í Flateyarbók og. er hann
talinn ritaður á 13. öld og eldri en frá-
sagnir Landnámu af Þorsteini. Senni-
legt er að sama ættin hafi búið á jörð-
inni áfram, en engar heimildir eru nú
um það.
á komum vér að einu einkenni-
legu atriði enn úr sögu Eystra Skarðs
og er þá leitað heimildar í Kristni sögu.
Eklci er þó Skarðverja að neinu getið
við kristnitökuna.
Þarna segir frá fyrstu guðsþjónust-
unni á Þingvöllum. „Þormóður hét
prestur sá, er Ólafur konungur hafði
fengið þeim Hjalta og Gissuri. Hann
söng messu um daginn eftir (að þeir
komu þangað) á gjábakka upp frá búð
Vestfirðinga. Þar voru sjö menn skrýdd-
ir. Þeir höfðu krossa tvo, þá er nú eru
í Skarði hinu eystra. Merkir annar hæð
Ólafs konungs, annar hæð Hjalta
Skeggjasonar".
Þessi fyrsta guðsþjónusta mun hafa
farið fram á lægri gjábakkanum gegnt
kirkjunni sem nú er á Þingvöllum. Það
var venja að krossar væri bornir fyrir
* andlegrar stéttar mönnum í helgigöng-
um og munu þá venjulega hafa verið
bornir á stikum, en gátu verið altaris-
krossar, þegar þeir voru teknir af
stikunum. Og hér er sagt berum orðum,
að krossarnir hafi síðar verið fengnir
kirkjunni í Eystra-Skarði til varðveizlu.
Ekki eru þó allir sammála um þetta,
því að í ritgerð um búðaskipan á Al-
þingi, er Sigurður Björnsson lögmaður
ritaði 1700, stendur þetta: „Krossskarð:
hvar í forðum stóð vígður kross (einn
eða tveir) er upp undan Lögréttunni,
næsta skarð fyrir norðan Snorrabúð;
hæð krossins var eftir hæð Ólafs k(on-
ungs) Tryggvasonar og Hjalta Skeggja-
sonar“. Nú er þetta örnefni gleymt og
dr. Matthías Þórðarson telur vafasamt
(Árb. fornleifafél. 1921—22) að skarðið
hafi nokkuru sinni heitið Krossskarð.
Telur hann líklegt að nafnið hafi komið
upp vegna misskilnings á frásögn
Kristni sögu, menn haldið að hún ætti
við eystra skarðið í lægri gjábakkanum
á Almannagjá, og þess vegna hafi menn
nefnt það Krossskarð. Telur hann og ó-
líklegt að þeir Þormóður prestur hafi
farið með svo stóra krossa, að þeim
væri ætlað að setjast niður á bersvæði
og standa þar árum saman.
Þetta eystra skarð í gjábakkann er
drjúgum spöl austar eða norðar en sá
staður þar sem fyrsta guðsþjónustan
fór fram og var engin ástæða til þess að
reisa þá þar til minningar um hana. Má
og líklegt telja, að krossana hafi orðið
að nota oftar á þessu merka þingi, þegar
hin kristna trú var lögtekin. Kristni
saga virðist og taka af allan vafa í
þessu efni, þar sem hún segir, að kross-
arnir sé nú í Skarði hinu eystra, þ. e.
þegar sagan er rituð. Talið er að sagan
sé að stofni til frá 12. öld, en rituð á 13.
öld. Hefði krossarnir þá ólíklega getað
staðið í skarðinu austan við Snorrabúð,
150—200 árum eftir kristnitöku. Hætt
er við að íslenzk veðrátta hefði ráðið
niðurlögum þeirra löngu fyr. Þess vegna
verður að telja hitt rétt, að þeir hafi
verið í Eystra-Skarði á Rangárvöllum.
E n hverju undri voru krossarnir
knmnir þangað, á þennan afskekkta
stað uppi undir reginfjöllum?
Vér verðum þá fyrst að líta á það, að
krossar þessir hafa gegnt mjög þýðing-
armiklu hlutverki á þessu sögufræga
þingi. Munu þingmenn hinir kristnu
þess vegna hafa talið sjálfsagt að þeir
yrði varðveittir vel, sem mjög helg tákn
og sögulegar minjar, og sennilega orðið
á einu máli um að fela einhverjum val-
inkunnum manni varðveizlu þeirra. En
einkennilegt má þá virðast, að hvorki
Hjalta né Gissuri, frumkvöðlum kristni-
tökunnar, skyldi falin sú varðveizla.
Það hljóta að vera alveg sérstakar
ástæður til þess, að krossarnir voru
fluttir að Eystra-Skarði.
Oft fer villt sá er geta skal, en hér
skal þó reynt að geta í eyðurnar. — f
Eystra-Skarði hafa þá búið afkomendur
Þorsteins tjaldstæðings, og hafa verið
valmenni ef þeir líktust honum. Þeim
var því trúandi til að geyma krossana
vel. En margir hafa þá verið aðrir góð-
ir menn á landi hér, er eins hefði mátt
fela þennan vanda. Hér hlýtur því eitt-
hvað fleira að hafa komið til greina. Og
auðvitað hefði það verið þyngst á met-
unum, ef kirkja hefði þá þegar verið
komin að Skarði. Og það er ekki óhugs-
andi. ^
Þangbrandur hafði rekið kristniboð
hér á landi nokkru áður og skírt marga
menn á Suðurlandi. Er ekki ólíklegt að
bóndinn é Eystra-Skarði, Sem sennilega
hefur verið höfðingi þar í sveit, hafi
verið með þeim fyrstu er létu skírast
þar um slóðir. Síðan hafi hann reist
torfkirkju á bæ sínum, og orðið þar á
undan höfðingjum, sem vildu sækja sér
kirkjuvið til Noregs og reisa timbur-
kirkjur. Sé þetta rétt tilgáta, þá mun
eina kirkjan í suðursveitum hafa verið
í Eystra-Skarði þegar kristni var lög-
tekin, og þá var eðlilegt að krossarnir
væri fluttir þangað til varðveizlu.
E ngar heimildir eru nú til um
það hvenær kirkja var fyrst reist í
Eystra-Skarði, en til eru nokkrir mál-
dagar hennar. Hinn elzti er frá dögum
Páls biskups Jónssonar, og er í Forn-
bréfasafni ársettur 1209. Hann er á þessa
leið:
— Sá er kirkjumáldagi í Skarði hinu
eystra, að kirkja á hálft land að Skarði
og hálfan sjöunda tug ásauðar og eina
kú. Kirkja á til fjögurra tuga hundraða
álna vaðmáls í búnaði sínum og tjöld-
um og messufötum og klukkum og
kaleik og öllu hennar skrúði, því sem
þar þarf að hafa. Pund vax í öðru lagi,
og var það eigi virt. — Sú er skyld á,
að þar skal vera prestur og djákn. Sá
er í Skarði býr skal ábyrgjast kirkju og
hennar fé eftir slíku sem biskup vill. —
Hér er ekki minnzt á krossana, enda
er hér engin skrá um kirkjugripi. En í
Wilchinsmáldaga 1397 er talið að kirkj-
an eigi: „Þrenn messuklæði og umfram
messuserk og höfuðlín, fontur, kantara-
kápur tvær, kertastikur tvær og hin
þriðja járnstika, tjöld um kór og hálfa
framkirkju, merki eitt, klukkur fjórar,
Maríuskriftir tvær og krossa þrjá“.
Tveir af þessum þremur krossum hefði
átt að vera krossarnir frá Alþingi, er
Kristni saga segir frá.
Um þær mundir er máldagi Páls
biskups var gerður, bjuggu í Eystra-
Skarði bræður tveir, Eyjólfur hinn óði
Þorsteinsson og Hallur prestur, bróðir
hans. Þeir voru komnir af Snorra goða
og Eyrbyggjum. Þeir höfðu þarna sitt
bú hvor, en svo var misskift með þeim,
að Hallur prestur var talinn auðugur,
en Eyjólfur alveg félaus. Þegar Þor-
grímur alikarl flýði suður úr Eyjafirði
haustið 1198, bauð Eyjólfur honum til
sín og fór hann að Skarði. Halli presti
mun ekki hafa litist þetta giftusamlegt.
Brá hann þá á sitt ráð og féklc Þorgrími
í hendur bú sitt, en var sjálfur vistmað-
ur hjá honum, en þetta stóð aðeins einn
vetur. — Sonur Halls var þorkell prest-
ur í Skálholti á dögum Páls biskups en
síðar kanoki í Þykkvabæjarklaustri í
Álftaveri. Eyjólfur óði varð einnig kan-
oki. Hann átti dóttur, er Álfdís hét og
var hún kona Lofts Markússonar af
Rauðasandi. Þess vegna dvaldist Loftur
lengi í Eystra-Skarði hjá Eyjólfi í
trausti þeirra Oddaverja.
m 1240 bjó í Eystra-Skarði bóndi
sá, er Guðmundur hét Þorsteinsson.
Hann er kallaður góður bóndi. Hann
átti Arnbjörgu, dóttur Skeggja Njáls-
sonar í Skógum og Sólveigar Jónsdóttur,
systur Orms Svínfellings hins yngra.
Fleira er ekki kunnugt um hverjir
verið hafi bændur og prestar í Eystra-
Skarði- Hitt er vitað, að aðrar kirkjur
höfðu lagt kvaðir á bændur þar og á
Tjaldastöðum. Segir í Oddamáldaga, sem
staðfestur var í lögréttu 1270, að Odda-
kirkja eigi að fá frá Tjaldastöðum
„gelding gamlan og osthleif“, en frá
Skarði hinu eystra „gelding gamlan og
annan tvævetran og osthleif“. Og í mál-
daga Breiðabólstaðarkirkju í Fljótshlíð
segir að hún eigi að fá frá Tjaldastöð-
um „gelding gamlan“ og frá Eystra-
Skarði „2 geldinga tvævetra". Ekki er
nú vitað hve fornar þessar kvaðir hafa
verið, en þær héldust meðan bæirnir
voru byggðir — og lengur þó.
Víkur nú sögunni að Heklu. Eins
og fyr er getið ber annálum ekki sam-
an um það hvenær hún lagði Eystra-
Skarð í auðn. Er því rétt að birta út-
drátt úr því sem þeir segja um þetta.
Heklugos 1300. Um það segir í Lög-
mannsannál: „Eldsuppkoma í Heklu-
felli með svo miklu afli, að fjallið rifn-
aði svo, að sjást mun mega meðan ís-
land er byggt.... Þaðan fló vikur svo
mikill á bæinn Næfurholt, að brann þak
af húsum.. .. Sjöttu nótt jóla varð land-
skjálfti svo mikill fyrir sunnan land, að
jörðin skalf víða. Féll bær í Skarði hinu
eystra. Þar í kirkjunni var mikill málm-
pottur festur við brúnásinn. Honum
barði svo rjáfið kirkjunnar af skjálftan-
um, að braut pottinn“.
Gos 1389—90. Um það segir Lögmanns-
annáll: „Eldsuppkoma í Heklufelli með
svo miklum undrum, að dunur og bresti
heyrði um allt land. Tók af tvo bæi,
Skarð og Tjaldastaði". Frá þessu segir
svo nánar í Flateyjarannál: „Eyddust
Skarð og Tjaldastaðir af bruna. Færði
sig rásin eldsuppkomunnar úr sjálfu
fjallinu og í skógana, litlu fyrir ofan
Skarð, og kom þar upp með svo mikl-
um býsnum, að þar urðu eftir tvö fjöll
og gjá í milli“. — Þetta telur Jarðelda-
ritið sjöunda gos Heklu eftir landnám.
Áttunda gos. f Biskupaannálum séra
Jóns Egilssonar er sagt, að í tíð Gotts-
vins í Skálholti (1437—1448) hafi eldur
komið upp í Heklu og tekið af 18 bæi á
einum morgni, fram undan Heklu en
norður undan Keldum, og þar á meðal
hafi verið tveir stórir staðir, Skarð og
Dagverðarnes.
H venær eyddist Eytsra-Skarð?
Eflaust mun það hafa risið úr rústum
eftir jarðskjálftann 1300. Um það eru
ekki skiptar skoðanir. En mönnum
hefur að vonum orðið starsýnt á ósam-
ræmið í seinni heimildum. Hafi bæinn
tekið af í gosinu 1389—90, þykir það
einkennilegt, að máldagabók Wilchins
skuli 7—8 árum seinna taka upp mál-
daga kirkjunnar í Eystra-Skarði, eins og
ekkert hafi í skorizt, og að Jón Egils-
son skuli segja að staðinn hafi ekki tek-
ið af með öllu fyr en hálfri öld síðar.
í I. bindi Fornbréfasafns ritar Jón Sig-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ——----------------------------------------------------------- 33. tölublað 1962
-