Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1962, Blaðsíða 8

dömigreind og hygigindi, er hitt víst,
að hann hafði gott næmi og ágætt
minni. Lauk hann svo embættisprófi,
eftir tveggja vetra nám, með 1. einkunn.
Nú stóð Þórður með pálmann í hönd-
unurn, og gaf konungur út fyrirskipun
til Jóns biskups að vígja hann tii þess
kalls, sem Fuhrmann hafði honum áður
veitt.
Þórður kom hróðugur heim til síns
föðurlands, með sitt prófskírteini og
afrit af konungsbréfinu í vasanum.
Hann hafði aukið þekkingu sína, fengið
sterkari aðstöðu hjá kirkjuimiálastjórn-
inni og lært danska tungu tii hlítar.
Framvegis gat hann snúið sér til þeirra
háu herra, amtmanns, stiptamtmanns,
stjórnardeildanna í Kaupmannahöfn og
sjálfs konungsins, skrifað þeim bréf með
virðulegri rithönd, á þeirra eigin máli.
Hér var aðeins um ungan mann að
ræða, sem hafði verið kjörinn sveita-
prestur í frekar rýrt kall, en um hann
höfðu samt orðið átök milli tveggja
kvarnarsteina, sem báðir voru harðir.
Ekki er að efa, að við þessi málalok
hefir Fuhrmann amtmaður sett upp
sigurglott, allt annað en góðgjamt, þegar
hann hefir litið af hlaðinu heiman frá
sér á Bessastöðum, í áttina austur að
Skálholti. Jón biskup Árnason hefir
hins vegar ekki verið í jafn góðu skapi
á sínu hlaði, hreytt ónotum í vinnu-
mennina og sparkað í hundinn.
MERKILEGT BRÉF TIL ÁRNA
MAGNÚSSONAR.
Þórður lét það verða sitt fyrsta verk,
eftir heimkomuna, að þakka þeim, sem
greitt höfðu götu hans ytra; svo sem
vænta mátti, var Árni Magnússon einn
í þeirra hóp. Þórður skrifar honum frá
Skálholti 2. ágúst 1728. Þakkar hann
Árna fyrir auðsýndar velgjörðir við sig
og segir, að biskup ætli að vígja hann
við fyrsta tsekifæri. Síðast í bréfinu
segir svo; „Ég hef ei góð lélegheit að
sjá eftir einu og öðru documenti. Þá
um er talað, geta menn í vonirnar, að
því muni flestu burtsópað, og æskja,
að yður velburðugheit létuð landið bera
yðar menjar, að gefa því það aftur í
hentugra formi (þrykkt) á þeirra máli,
þar íslenzkir eru ekki ólagaðri fyrir
Antiqvitet en aðrir, og hin stærsta æra
sé að þjóna föðurlandinu, og er þar
hægra sem aðfylgjast efnin, magtin og
vitið.“ — Hér er Þórður laus við alla
sérvizku og útúrdúra, og fáséð tillaga á
þeirri tíð.
Hin konunglega skipun varð ekki um
flúin. Biskup varð, nauðugur viljugur,
að láta þann prest víkja, sem hann
hafði skipað í Reykjadal, vígja Þórð og
afhenda honum staðinn. Hvað Jón bisk-
up hefir verið kristilega innréttaður,
meðan hann hespaði þá vígslu af, er
önnur saga. Þarna neyddist biskup til
að veita Þórði þá hempu, sem honum
tókst aldrei að fullu að rífa utan af
honum aftur. En áreiðanlega hafði hann
hugsað Þórði þegjandi þörfina og hann
þurfti ekki lengi að bíða.
ÞÓRÐUR SKAPRAUNAR BISKUPI.
Þórður færir sig fljótt upp á skaftið
við biskup og telur sig eiga aðgang að
honum um greiðslu á þeim 200 ríkis-
dölum, sem hann þóttist hafa kostað upp
á sína siglinigu. Biskup tekur þessa
kröfu óstinnt upp, sem vænta mátti. í
svari sínu minnir hann á, að Þórður
hafi gerzt svo djarfur að biðja konung
urn réttarstefnu gegn sér „alsaklausum
manninum“, og hefði þá ef til vill bætzt
aðrir 200 dalir við skuldir hans, og álas-
ar hann Þórði fyrir sjálfsþótta og
„ýfrugan galskap". Beri honum fremur
að þakka konunginum fyrir hans miklu
náð og þolinmæði.
Þórður fluttist að Reykjadal. Nú hófst
hans stormasama embættistíð, sem stóð
í 30 ár. Það fór sem biskup hafði grun-
að. Hann varð alla sína tíð, þar til hann
loks flaug á herrans hrepp, 78 ára
gamall, nær óslitinn höfuðverkur fyrir
sóknarbörnin, prófast, biskup, amtmenn
og stiptamtmenn, aðalinn í Kaupmanna-
hafn og jafnvel fyrir konunginn sjálfan.
MÁLAFLÆKJUR SÉRA ÞÓRÐAR.
Það var ekki sopið bálið, þótt séra
Þórður væri kominn í embætti. Þver-
brestir hans sögðu fljótt til sín. Þá
fyrstu jólanótt, er hann söng kvöldsöng
í Reykjadalskirkju lenti hann í illdeilu
við Guðmund nokkurn, bónda á Kóps-
vatni. Yarð prestur svo æfur, að hann
hrópaði: „Þú skalt ekki verða hólpinn,
ég skal standa fyrir því. Heyri það
allur lýður!“
Næsta mái reis út af því, ári síðar,
að prestur hafði talað óráðsorð, af
predikunarstólnum um höfuðatriði krist
indómsins, og skyldi hann því dæmast
villumaður.
Þriðja málið var það, að vinnukonu-
rýja í Reykjadal var að söngla versið;
„Hjónabandið er heilagt stand.“ Prestur
heyrði til og sagði: O svei, síðan Adam
féll í syndina, hafa öl'l hjón lifað saman
eins og bestíur", með fleiri orðum það-
an af verri.
Fjórða málið var höfðað út af kæru
átta sóknarbænda, að séra Þórður væri
snúinn til gyðingalegrar villu og væri
umskorinn. Hvernig gat slíkur maður
verið sálusorgari fyrir rétttrúaðan söfn-
uð?
Öll þessi stórmál voru kjarnorku-
sprengjur þessara tíma, sem orsökuðu
landskjálfta bæði í Árnessýslu og víðar.
— Þeir fengu að finna fyrir þessum
málum fákarnir fyrir austan, því próf-
astur og prestar þurftu að þeysast um
héraðið, þvert og endilagt, til þess að
halda héraðfundi hvern af öðrum, rann
saka málin og dæma. — Til eru bréf
frá Jóni biskupi, þar sem hann stappar
stálinu í héraðsprófastinn, sem sat í
Arnarbaali, að láta allan rétt ganga
fram móti séra Þórði, en náðina og
miskunnsemina ekki verða sér fjötur
um fót, enda ótilhlýðilegt, að slíkur
maður sé „in publieo officio."
Allt fór hér að vilja biskups. Þórður
var í öllum þessum málum dæmdur frá
kjóli og kal'li, en hann áfrýjaði þeim til
allsherjarprestastefnu á Þingvöllum.
Hér átti Þórður jafnan hauk í horni.
þar sem Fuhrmann amtmaður var, enda
sat hann í dóminum.
í fyrsta málinu, um sáluhjálp Guð-
mundar á Kópsvatni, hafði Þórður fund
ið sitt leynivopn. Hann barði það blá-
kalt fram, að hann hefði bætt við um-
mæli sín: „Nema þú iðrist". Þá horfði
málið öðruvísi við. Fyrir harðfylgi amt-
manns, fékk prestur að vinna eið að
þessum framburði sínum, og þar með
var hann sloppinn, þó með nokkurri
sekt. Hvernig sá eiður hefir verið, er
ef til vill önnur saga. Meiðyrðin um
hjónabandið voru þó enn aivarlegra og
víðtækara mál. Þórður kaffærði réttinn
í biblíutilvitnunum, þar til enginn botn
aði upp eða niður'í vörninin. Fuhrmann
gætti hófs og varaðist að ganga í ber-
högg við biskup. Hann dæmdi með
fimm prestum, að Þórður skyldi að
vísu halda sinni hempu, en auðmýkja
sig fyrir biskupi og gjalda 8 dala sekt
til fátækra prestsekkna. Biskup ásamt
þremur prestum, daemdi aftur á móti
fullan niðurskurð, en meirihlutinn réði.
En séra Þórður átti enga 8 dali í sekt-
ina. Fuhrmann hefir séð fyrir því í
laumi, en þó farið að lögum. Árni
prófastur var jafnframt dæmdur í 8
dala sekt til sama sjóðs og í viðbót 8
dala bætur til séra Þórðar, fyrir að
hafa skipað sjálfan sig bæði sækjanda
og dómara í máli hans fyrir héraðs-
réttinum. Þarna slapp Þórður því á
sléttu.
Áburðurinn um umskurn Þórðar og
gyðinglega villu hans, var líka stóral-
varlegt mál, sem stofnað gat sáiarheill
sóknarbarnanna í opinn voða. Til vonar
og vara skipaði biskup honum að halda
sér frá allri kirkjulegri þjónustu um
stund, þar til málið hefði verið krufið
til mergjar, og skifti hann henni milli
nágrannaprestanna. Ekki dugði minna,
en að skikka þrjá mektuga sýslumenn
og einn prest á prestastefnunni á Þing-
völlum til þess að „besigta" Þórð og
mannsbúðinni, og þótt sittibvað kæmi
í ljós við skoðunina, fannst þar ekkert,
sem bent gæti til gyðinglegrar vi'Uu.
DÓMUR HÆSTARÉTTAR.
En árið 1734 kom konungleg skipun,
að málum séra Þórðar skyldi stefnt fyrir
hæstarétt, svo og öllum aðalmönnum,
sem við þau höfðu verið riðnir. Fuhr-
mann amtmaður hafði lögleg forföll,
því hann hafði andast á Bessastöðum,
sumarið fyrir, aðeins 48 ára að aldri.
Biskup fékik sér lögmann ytra, Urvin að
nafni, hvatti hann til dáða og hlóð byss-
ur hans sem mest hann mátti. — Árið
eftir féll lokadómur. Skyldi séra Þórður
halda kjóli og kalli, en greiða 20 dala
sekt til fátækra prestsekkna. — Jón
biskup varð sárgramur þessum málalok-
um, og ekki munu skapsmunir hans hafa
batnað, þegar Urvin sendi honum 60
dala reikning fyrir að tapa málinu, en
það fé mun hafa numið 17 kýrverðum.
Brýzt óánægja biskups út í bréfi, er
hann ritar hinum nýja amtmanni. Sekt
Þórðar var honum lítið huggunarefni,
því svo lætur hann ummælt í bréfinu,
að af Þórði sé ekkert að hafa nerna
húðina, en hún sé til einskis nýt. —
Eftir þessi málalok var Þórður aftur
kominn í ríki sitt.
ÞÓRÐUR STRÍÐIR BISKUPI.
Jón biskup Arason hafði samið lær-
dómskver, er hann lét prenta í Kaup-
mannhöfn og fyrirskipaði víðsvegar til
fræðslu barna. Þórður skrifaði biskupi
og afsagði kverið, færði því flest til
foráttu og að nokkru með rökum. Munn-
söfnuðinum í svari biskupis þarf ekki
að lýsa.
SfÐUSTU VIÐSKIPTI ÞÓRÐAR OG
BISKUPS.
Síðasta bréfið, sem biskup skrifaði
Þórði, er dags. 3. jan. 1743, út af óá-
kveðnu svari, er Þórður taldi sig hafa
fengið hjá biskupi. Biskup svarar fáum
orðum og endar bréf sitt á þessa leið:
Það er varla þess vert, að hafa bréfa
correspondanoe við yður, því það lukt-
ar sumt af grillum og stórum þótta.
Hirði ég ekki um soddan bréfaskriftir.
Vale!“
Ásamt óflekkuðum klerkalýð
Skálholtsbiskupsdæmis, auðnaðist séra
Þórði þó að lokum, að standa yfir höf-
uðsvörðum biskups, í fullum skrúða, í
Sfcálholtskirkjugarði, á köldum febrúar
degi árið 1743, og gráta þar krókódíla-
tárum. Og bæn sú, sem séra Þórður hef-
ir tautað með sjálfum sér, yfir moldum
biskups, hefir eflaust verið dálítið skrýt
in buslubæn, sem honum hefir vonandi
reiknast til réttlætis, eins og á stóð.
ÞÓRÐUR SÆKIR UM BISKUPS-
EMBÆTTIÐ í SKÁLHOLTI.
Séra Ólafur prófastur Gíslason í Odda
var að ráði Lúðvíks Harboes, skipaður
eftirmaður Jóns biskups. Þarna sá Þórð-
ur sér leifc á borði. Skrifar hann kon-
ungi mjög hátíðlegt bréf, þar sem hann
sækir um Oddann, sem „herra Ole‘%
muni kallaður frá. En þegar hann fékk
ekki áheyrn, færði hann sig upp á
skaftið, skrifar stiptamtmanni tvö bréf
Og biður hann að leggja tiil við kóng,
að hann veiti sér biskupsembættið í
Skálholti. — Af þeim fimrn höfuðból-
um, sem konungur áskildi sér jafnan
einkarétt á um veitingu, sóttd Þórður
um þrjú, nefnilega Odda, Breiðabólsstað
í Fljótshlíð og Grenjaðarstað. Jafn-
framt lét hann í það skína, að hann
mundi fáanlegur að taka við Görðum
á Álptansi. Til vara fer hann þess á
leit, að fá 30 dala árlegt tillag frá ríik-
ustu brauðunum í Árnes- og Rangár-
vallaprófastsdæmi.
Með tilliti til þess, hvað hans náðugi
herra var sterkefnaður maður, fór séra
Þórður þess eitt sinn á leit við konung
í bréfi, að hann gæfi sér eina af sínum
mögru jörðum hér syðra, S'vo hann gæti
selt hana sér til styrktar.
ÞÓRÐUR FÆR LAUSN f NÁÐ.
Hinn 12. júlí 1758 sagði séra Þórður
af sér Reykjadalsprestakalli á presta-
stefnu á Þingvöllum. Finnur Jónsson,
sem þá var orðinn biskup, veitti honum
lausn, með ljúfu geði. Bað prestur jafn-
framt um vegabréf til útlanda, „til þess
að leita sér næringar“. Finnur biskup
hlutaðist til um að hann fengi farar-
leyfi, í þeirri von að hann kæmi aldrei
aftur. Sigldi Þórður því sama haust til
Kaupmannahafnar. — Fyrir tilstuðlan
Rantzaus stiftamtmanns, voru honuim,
árið eftir, veitt 20 ríkisdala árleg eftir-
laun.
í KÓNGSINS KAUPINHÖFN.
Eftir 30 ára stríð og stormsöm ár, sá
séra Þórður turna Kaupmannahafnar
loks aftur rísa úr hafi. Hún var að vísu
ekki nein stórborg, eins og íslendingar
hugsuðu sér hana. fbúar hennar var
ýfrið lægri en íbúatala Reykjavíkur á
vorum dögum, að setuliði borgarinnar
undanskildiu. Samt sem áður var hún
höfuðborg ríkis, sem verið hafði stór-
veldi á þeirra tíma mælikvarða, og hún
var glæsileg og rík enda þótt hún yrði
að láta sér lynda, að stræti hennar væru
lýst með íslenzku grútarlýsi. Þar hefir
jafnan verið gott til fanga fyrir þá,
sem hafa átt sér einhver auraráð. Þórð
ur fann það líika fljótt, að maturinn var
ódýr og brennivínið flaut eins og vatn.
Þórður vildi láta ljós sitt skína; hann
labbaði sig því flljótt upp í sína görnlu
menntastofnun, háskólann, að þreyta
fræði við prófessorana þar. Þeir hafa
efalaust orðið dálítið danskir í framan,
þegar þeir sáu Þórð koma keifandi á
sínum íslenzku kúskinnsskóm, en breytt
nokkuð um svip, er séra Þórður tók að
þylja yfir þeim Esajas á hebresku. ■—
for su rannsokn fram l sjalfri amt-
JBM, tfrS
/Í9- o ‘V'

Rithönd Þórðar, kafli úr bréfi
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
33. tölublað 1962