Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Qupperneq 3

hjarta. Sum Ijóð hans í há stefnu eru
ljómandi fögur, og þarf í því skyni ekki
að nefna nema t.d. jólasálminn á bls.
227 [þ.e. Ég vil með þér, Jesús, fæðast],
sem eflaust er eitthvert hið fetgursta og
im.ilegasta kristið ljóð, sem ort er á ís-
lenaka tungu.“
III
Það liggja til þess ýmsar ástæður, að
þessi sálmur hefur aldrei komizt í sálma-
bækur. Jólasálmár eru svo margir, að
þar er einna sízt leitað viðbóta. Svo er
þetta ekki alls kostar á'kjósanlegur jóla-
sálmur, þó að það sé fallegur sálmur og
innilegt trúarljóð. En hér er ekki sú
lyfting og sá fögnuður, sem menn æskja
í jólasöngvum, — nema í síðasta versinu.
En því sleppir Matthías einmitt í Ljóð-
mælum sínum (og einnig í endurprentun
í 2. útgáfu þeirra), það er aðeins til í
irumprentun á tvíblöðungnum. Á hinum
versunum gerir Matthías fáeinar orða-
lagsbreytingar í Ljóðmælum, — eins og
hér má sjá, ef borið er saman, og allar
tii bóta. Þar sem t.d. hafði upphaflega
etaðið í lok þriðja versins:
„Jeg vil feginn líka líða,
Lausnari, með þér kross og nauð,
— þá verður þetta í lokagerð:
Ég vil feginn líka líða,
lausnarinn góði, kross og nauð.
Annars gat það stundum hent Matthí-
es, þá sjaldan hann breytti kvæðum
sínum, að það yrði fremur til baga. En
sálmi eftir sjg mun hann sjaldan eða
aldrei hafa breytt til spillis.
Með þessari grein er birt mynd af
tveimur fyrri síðum tvíblöðungsins, með
upphafsgerð sálmsins. Einnig er hann
prentaður her, eins og Matthías gekk
endanlega frá honum í Ljóðmælum sín-
um, nema hvað lokaversið er hér einnig
birt. En hvers veigna felldi skáldið það
niður?
Séra Matthías er eitt hinna fáu miklu
innblásturskálda, sem við höfum átt,
orti aðeins reglulega vel, þegar andinn
Ikom yfir hann. En oft hélt hann áfram
að yrkja, eftir að móðurinn var af hon-
um runninn. Stundum fann hann þetta
sjálfur, þegar hann las kvæði sín seinna,
allsgáður af andagiftinni, og sneið þá
af þeim lokin. Til að mynda var kvæði
hans Hafísinn upphaflega einu erindi
lengra en menn þekkja það nú, en er
miklu betra með styttingunni.
Eins finnst mér vera hér. Þó að upp-
haflega lokaerindið sé eina verulega
jólaversið, með hátíðarbrag, þá er það
þarna að nokkru leyti utan gátta, í ann-
arri tóntegund en meginsálmurinn. Hann
er hins vegar glöggt dæmi um marga
mestu skáldkosti séra Matthíasar, enda
koma þeir einna bezt fram í trúarkveð-
skap hans og þýðingum.
Matthías hafði á takteinum mestallan
orðaforða islenzkrar tunigu, allt frá upp-
hafi til sinna daga, en var svo örlátur
á þá auðlegð sína, að stundum notaði
hann þrjú eða fjögur orð, þar sem eitt
eða tvö hefðu nægt — og verið áhrifa-
ríkari. En í sálmum hans ryðjast rím
og orðaflaumur aldrei á undan hugsun
og tilfinnimgu, eins og fyrir gat komið í
eumum kvæðum hans öðrum, — þar
íylgir alltaf hugur máli. Og hér fellur
hið orðmarga og orðslynga skáld hvergi
tfyrir freistimgum ytra búnaðar eða
glæsibrags. Bæði orðaval og orðalag er
eins látlaust og óbrotið og hæfir einlægni
og innileika hugarþels og sálms.
Helzt kynni hér að mega finna að vali
eins orðs: „breysk og kalin vetrarrós," —
eð nota ,,breysk“ um rósina. En mynd-
vísi var Matthíasi ek'ki bezt gefin, og
þegar hann notar náttúrumynd í skáld-
Jegu líkingaskyni um mannlífið, er það
oft, að hann hefur með henni tvær ein-
kunnir, aðra, sem á beint við manninn,
Matthías Jochumsson:
JÚLASÁLMUR
Ég vil með þér, Jesús, fæðast,
ég vil þiggja líf og sátt;
ég vil feginn fátækt klæðast,
frelsari minn, og eiga bágt.
Ég vil með þér, Jesús, fræðast,
ég er bam og kann svo fátt.
Ég vil með þér, Jesús, dafna,
jafnt að náð og vizku-gnótt,
eigingirni heimsins hafna,
helga Guði vit og þrótt,
eftir mætti saman safna
sannleiks-auði dag og nótt.
Ég vil með þér, Jesús, stríða,
ég vil finna týndan sauð.
Ég vil lækna sár, er svíða,
seðja þann, sem vantar brauð.
Ég vil feginn líka líða,
lausnarinn góði, kross og nauð.
Ég vil með þér, Jesús, deyja,
Ég? — Ó, hvað er allt mitt hrós?
Æ, ég vil mig bljúgur beygja,
breysk og kalin vetrarrós.
Ég vil mð þér, Jesús, þreyja:
Ég er strá, en þú ert ljós.
— ★ —
Óma, jörð, að jólakvæðum,
Jesú Kristi fagna hjörð;
brenni í heimsins hjartaæðum
heilagt lof og þakkargjörð.
Dýrð sé Guði í hæstum hæðum,
helgur friður signi jörð.
efnið sem í huga er haft, en hina, sem
á við táknmyndina:
Æ, ég vil mig bljúgur beygja,
breysk og kalin vetrarrós.
Eitt aðaleinkenni séra Matthíasar er
víðfeðmi hans og yfirsýn. Hann velur sér
oftast einhvern Tindastól að sjónarhæð.
En fyrir vikið missir hann oft sjónar á
hinu einstaka og smáa, og kvæðin geta
orðið þeim mun lausari í reipum og
meira flögrandi sem skáldið er víðfleyg-
ara. En svo er sjaldnast í sálmunum. Hér
er einmitt flest jafn fast í sniðum og
heilsteypt sem það spennir yfir mikil
víðerni. Hér stendur maðurinn, einstak-
lingurinn, frammi fyrir frelsara sínum,
lifir og hrærist í honum og með honum
allt frá fæðingu hans til dauða. Þetta
er allt gert af þeirri samkennd, inn-
lifun og trúartilfinningu, að það hlýtur
að hrífa okkur með sér. Og þetta tekur
aðeins yfir fjögur stutt og samstæð er-
indi.
„Ég vil méð þér, Jesús, fæðast.“ Þetta
er því sprottið af jólahugsun, en er undir
eins risið út og upp yfir hana. Skáldið
vill mega fylgja ferli frelsarans, lifa hjá
honum. Gagnvart Jesú verða menn eins
og börn, ekki sízt á jólum. Og í barns-
legri auðmýkt vill skáldið fræðast með
Jesú, — fræðast um sannleikann — það
er sá aúður, sem hann vill safna. Hann
vill fá að þroskast, dafna, með Jesú, að
náð og vizku, stríða með honum, bjarga,
bæta, lækna, í andlegum efnum, — og
þjást með honum, deyja með honum.
En þá hrekkur hann við. Er hann þess
megnugur og verðugur? Vissulega ekki.
En þar vferður ekki heldur neinum
hrundið burt, og við komumst því lentgra
sem við setjum takmarkið hærra.
frelsarann nálgumst við ekki með of-
forsi og þótta, heldur með bænabeygð-
um knjám, bljúgir, í auðinýkt. „Þú ert
ekki nær himninum, þó að þú færir upp
á tfjall. En stjörnurnar speglast í auð-
mjúkum vötnunum,“ segir Jóhann Sigur-
jónsson í Galdra-Lofti. Söm er afstaðan
hér:
Æ, ég vil mig bljúgur beygja,
breysk og kalin vetrarrós.
Með Jesú vill hann þreyja: bíða og þrá
í þolinmæði.
Og eins og sólarljósið er næring gróðri
jarðar, jafnvel hinni minnstu jurt, er
Jesús ljós- og lífgjafi, sáluhjálpargjafi,
jafnvel hinum minnsta bróður:
Ég er strá, en þú ert ljós.
Þannig lýkur sálminum í endanlegri
gerð, og þá er hann einsteypt heild.
Upphaflegt lokavers ví'kur hins vegar
aftur að byrjuninni, fæðingu Krists, og
er hátíðleg lofgerð, miklu hástemmdari
en ljúflingsljóðið á undan. En þegar séra
Matthías sneið lokaversið burt, var það
listamaðurinn, sem beitti hörðu við trú-
arskáldið — og hafði betur.
Að lokum skulu hér rifjuð upp þessi
ummæli Einars Benediktssonar, sem
hann skrifaði fyrir hart nær sjötíu árum:
,,Séra Matthías yrkir eftir eðli sinu
því betur, því æðri efni sem hann kveð-
ur um. — Guð er allt, og séra Matthías
yrkir bezt um guð.“
Hér yrkir hann um guðs son — manns-
ins son_— og um manninn gagnvart hon-
um. „Ég“ er hér ekki aðeins skáldið,
séra Matthías, heldur sérhver sá, er með
sálminn fer, hvert og eitt af okkur.
HAGALAGAR
Fyrir hundrað árum.
Þann 3. júlí 1S64 andaðist öld-
uhgurinn Jón Jónsson faðir sr. Páls
á Völlum í Svarfaðardal 91% árs.
Jón var merkismaður og mikilmenni.
Gáfur hans voru góðar, sem bezt
sést aif því að í æsku og það á
þeim árurn sem hann átti bágast,
lær’ði hann að lesa af sjálfum sér,
því tilsögn var ekki að fá, og með
þeim hætti varð hann manna bezt
læs á hverskonar skrift og prent.
Venkimaður var hann svo mikill að
fá dæmi eru til og sjómaður þótti
(hann hartnær óviðjafnanlegur, eink-
um stjórnari, og það var jafnan sagt,
þegar lífshættu bar að hendi á sjó,
að menn hefðu átt honum lífið a'ð
þakika næst Guði . . . Seinasta dag-
inn, sem hann lifði, sem var sunnu-
dagur, ias hann allan daginn í Vída-
línspostillu unz kl. var 10 um kvöldið,
söng svo andlátsvers, fékk að því
búnu slag, hneig út atf og dó.
(Annáll 19. aldar)
Hvernig fær landið þá staðizt?
Annans kvörtuðu menn hér eins
og annarsstaðar í Húnavatnssýslu yf-
ir vinnumannsleysi og sögðu, að all-
ur búrekstur biði af því stórtjón,
enda væru ekki nema 4 vinnumenn í
sóíkninni. Orsökin sögðu þeir þá, að
ungir menn vildu ekki ráðast í vinnu-
mennsku hjá bændum, heldur sæktu
þeir eftir áð verða lausamenn og
þyrptust þeir því vestur undir Jökul,
þar sem þeir hefðu miklu hærra
kaup en í vinnumennsku hjá bænd-
um, einkum síðan fiskverðið hætók-
aði eftir hinum nýja taxta. Þarna
gætu þeir dvalið óáreittir fyrir ekk-
ert gjald gegn því að greiða lítils-
háttar gjald,' sem kallast lausa-
mennskusikattur til sýslumanns á
staðnum. En haldi þessu áfram og
lausamönnum fjöigi ár frá ári, hvar
fá þá bændur vinnumenn að lokum,
og hvernig fær landið þá staðizt?
(Ólafur Olavius.)
38. tbl. 1964
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 35