Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1964, Síða 16

UM TRU OG VISINDI
Eftir Ásgeir Þorsteinsson, verkfræðing
Til þess að ekki hallist á milli
efnishyggjumanna og trú-
manna á framhaldslífi, skal að lok-
um greint stuttlega frá bók, er Bryn
jólfur Bjarnason fyrrv. ráðherra
skrifaði fyrir nokkrum árum og gaf
heitið „Gátan mikla“.
í formála segir höfundur: ,,Rauði
þráðurinn í ritinu varðar „gátrnia
oniklu“, sem maðurinn hefur glímt
irið frá því hann tók að leiða hug-
ann að stöðu sinni í tilverunni“.
Meira segir formálinn eikki nm
„KaiuSa þráðinn“, en ritið sjálft hefst
á þessum orðum: „Eins lengi og vér
höfuan sögiur aí hafa menn trúað á
fraimhaidslíf í , einhverri mynd. eftir
líkamsdauðann". Maður skyldi því
œtla að hér væri „gátan mikia“ á ferð
inni, framihaldslíí eftir líkaimsdauðann.
En höfundur eyðir strax í upphafi
miklu máii í að afsanna framhaldslif
Og beitir öllum hugsanlegium skynsemi
rökum og þar af leiðandi kenningum,
þar á meðal orsakalögmálinu svo-
nefnda, að allt sem gerist í heiminum
eigi sina orsök. Orsök og atfleiðing séu
þvi í órjúfanlegu samhengi, sáilin sé
afleiðing þess að Kkaminn er lifandi;
deyi hann rofni onsakatengslin og sál-
in hætti að vera til um leið. Enginn
tvíklofningiur á sér stað í dauðanum,
að sálin fari aðra leið en líkiaminn.
Tvíhygigja er því fjarstæða og þá um
leið framhaldslíf eftir dauðann.
]VI aður skyldi því ætla, að þar með
væri hlutverki bókarinnar lokið, „Gát-
an mifcla“ væri í rauninni engin gáta.
Er< höfundur er eigi nógu gallharður til
þess að láta staðar numið: „Á núver-
andi þekkingarstigi höfum vér enga
möguileika til þess að sannreyna skil-
yrðislaust og án fyrirvaira, að engin vit
und geti átt sér stað, nema sem afleið-
leiðinig ákveðins ferils í etfninu“ (og
þá væntah.ega í líkamianum). „En lik-
urnar fyrir því erú svo yfirgnæfandi,
að fáar vísindalegar staðhæfingar
standa fastari fótum á grundvelli
reynslurmar. “ Og nú kiemur rúsínan.
„Samkvæmt leikreglum vísindanna
höfum vér því íuMan rétt til að stað-
hæfa með Karli Marx: „Eigi verður
ekilið milli hugsunarinnar og þess efn-
Ls, sem hugsar. Efnið er frumlag allrar
breytingar““.
I>að er athygiisvert, hverskonar rök-
um höíundur beitir, — að líkurnar séu
svo yfirgnæfandi fyrir því „að engin
vitund geti átt sér stað, nema sem atf-
leiðing ákveðins ferils í efninu“
(líkamanum).
Hér bregzt höfundi bogalistin, er
hann vitnar til likindaröksemdar um
samband sálar (vitundar) og líkiama
(efnis). Hvaða „leikreglur vísindanna"
frá tímum Karls Marx, eða síðar, skyldu
einnig eiga við það samband.
I>að er að vísu mikill fróðleikur í
þvi, sem höfundur segir um framfarir
í eðlisfræði og ný viðhorf eftir síðustu
aldamót, en ekki sé ég að þau komi
málinu mikið við, enda eru það heim-
spekikenningar, sem höfundur er fyrst
og fremst að kryfja til mergjar.
Aðalerindi bókarinnar er að kynna
Marx -Len inkenninguna, sem er kölluð
hin díalektíska efnishyggja. Díalektík
er orðtæiki með uppruna í fom-grísku
heimspekinni, sem oft tók á sig form
samræðna (dialog). Margir heimspek-
ingar og jatfnveíl guðfræðingar koama
síðar við sögu, en síðastur þeirrá er
Hegel, er áður var nefndur. MargvísLeg
þróun í heimspeki er tengd við „día-
laktík“, deilu milli andstæðna, er hetf-
ur jafnvol baráttu í för með sér. Hegel
notar forrnið um andstasðnadeiliux með
sögulega og andlega þróim að áramgri,
en Marx- leggur áherzlu á þróun
vegna félagslegrar baráttu, sem hafn-
ar í efnishyggjunni. í höndum hans og
Engels og síðar Lenins, sem endurskoðar
kenningair hinna fyrri, u,rðu svo til
Marx-Lenin-kenningar, sem í Sovét-
ríkjunum njóta virðingar og valds, sem
vísindaleg lögmáll. Lenin á að hafa
sagt: „Kennirugar Marx eru aflimáttug-
ar, vegna þess að þær em s£tnnar“. í
samræmi við það, vair Marx-Leninisma
lýst sem „einiustu vísindalegu heims-
skoðuninni“. En leit mun að óvísinda-
legri grundvelli.
essi atriði eru að miklu leyti
tekin úr bók eftir danskan prófiessor
J. Witt-Hansen, „Grundvailaratriði
Marx-Leninisma“, Kbh. 1962. Um vís-
indalega hlið kenningiamna herrnir Witt
Hansen etftir Marx: „að ekki megi,
eins og í eðlisfræðinni, beita sérstök-
um athugunar- eða skoðunartækjum
né fara eftir ákveðnum tilraunátfor-
skriftum. En því meiri áherzlu ber að
leggja á ýmsar aðrar aðiferðir, eins og
sögulega gagnrýnisrannsókn, hugmynd
ir, tiligátumyndianir, hugtakarannsókn-
ir og röksemdaályktianir“. Ennfremur
segir prófessorinn (bls. 76): „Eins og
kemur fram í ummaaium mínum um
söguþróuninia, er hinar díalektísku að-
ferðir fyrst og frernst að finna á and-
lega og söguilega sviðinu. En við
þekkjum aðeins eitt einasta tilvik, þar
sem má segja með nokkru öryggi, að
díalektísk þróunarleið sé sönnuð með
nákvæmri söguramnsókn og hin svo
netfndu díallektísku lögmál verði nokk-
urnveginn skiljar.leg, og er það í aðal-
riti Marx, „Fjárnragninu" (Das Kapi-
tal)“. Manni virðist, við lestur bókar-
inmar, að vísind-aheitið á kennimgurmi
sé aðaliega fjöður í baittinn til þesá að
afla henni lotningarfullrar virðingar,
sem óhagganlegu lögmáli, er hafi gildi
í „öllum tilvikum náttúrunnar, allri
mannkynssögunni og ölium mannfé-
lagsformum“.
Eðlisfræðingar komust eins og fyrr
segir í mikinn vanda, strax um alda-
mótin, þegar ölduháttemið gat ekki
lengur skýrt öll fyrirbæri ijóssins.
Þýzkur eðlisfræðingur, Planek, er tal-
inn höfundur ljósskammtakenningarinn-
ar (1990). En sagan segir að Planck
hafi verið manna leiðastur yfir að þurfa
að yfirgefa hin gömlu sannindi um öldu-
eðli ljóssins, í vissum tilvikum. Hjá
þessu varð þó ekki komist. En undrin
hættu ekki að gerast hjá eðlisfræðing-
unum, því brátt varð uppvíst um nýtt
fyrirbæri, þar sem örsmáar efnisagnlr,
rafeindirnar, sýndu í vissum tilvikum á
sér öldueðli. Þessa gátu leysti annar
eðlisfræðingur á stærðfræðilegan hátt,
de Broglie, og í báðum tilvikum hans og
Einsteins, byggðist lausnin á skammta-
kenningu Plancks. Öldueðli rafeinda í
vissum tilvikum var síðan staðfest með
Niels Bohr
tilraun um sérfræðinga hjá Bell-síma-
félaginu.
III HLUTI
E n með þyí voru ekki öll kurl
komin til graíar. Ef farið er að elta ólar
við einstakar eindir svo sem rafeindir,
um úr eðlisfræði efnis og hluta, svo
einstkar einidir svo sem rafeindir,
lenda eðlisfræðingiar enn í ógöngum.
Þeir geta ekki beitt þekktum lögmáil-
um úr eðflistfræð efnis og hlulta, svo
sem orsakakenningunni, setm segir til
um aflija hegðun eða feril hlutanna.
Ætli þeir að ákveða staðsetningu raf-
eindar vel, lenda þeir í óigiönguim með
hraðann og öfugt. Þesu er lýst tfræði
lega í svonefndri „óvissukenningu"
Heisenbergs prófessors. Hún segir, að
ekki sé mögulegt að ákveða með ná-
kvæmlegri mœdingu stað og hnaða ör
eindar í senn. Orsakasamhengi eins og
á sér stað við kúluskot úr byssu, eða
kúlnameðtferð á ballborði, þegiar
hvorttveggja má ákveða í senn, stað
hluitarins og hraða, er þannig rotfið á
atmómsviðinu og ekki bana atf tækini-
legium ástæðuim, heídiur er lausnin tal
in rökviti skynseminnar ofviða, atf all
flestum eðlisfræðingum.
Óvissukenningin, ásamt skamrp'.akenn
ingunni, hefur því ýtt orsakakenning-
unni til hliðar, gagnvart atómfyrirbær-
um, og iþetta raskar öryggi hins rökræna
mannvits eða skynsemi, sem er undir-
staða heimspekikenninga, en til þeirra
virðist eftir áliti Witt-Hansens pró-
fessors mega telja díalektíska efnis-
hyggju.
Brynjólfur Bjarnason kemst svo að
orði (blaðsíða 12): „Ef við af-
neitum orsakalögmálinu á einhverju
sviði, getum vér alveg eins vel
látið aflila rannsókn og alla hugsun í
þeim efnum niður falla“. Það er þó
sitthvað að atfneita kenningu og geta
ekki borið hana fyrir sig í einhverju
tilvikL Hún er mannanna verk, en um
náttúruna hætfa orð skáldsins „mitt er
að yrkja, ykkar að skilja’*.
N óbei’isve rðlaunahaf i nn brezki,
sir George Thomson, kemur iinn á þetta
efni í bók, „Atómið“, Kbh. 1964 (þýtrt):
„Út frá beimspekisjónanmiði er at-
hyglisverðasta einkennið á skammta-
ikenninigunni, hvað hún fjarlægist or-
sakakenn ingiuna (determiinismiann). Fná
dögum Newtons var talið sjálfsiagt að
sérhver ögn, í dauðu efni a.m.lc,
hreyfðist eftir nákvæonium og ákveðn-
um lögmálum. Þekkti maður upphatfs-
stað og hraða hennar og hreyfingarlög
málið, var hægt að ákveða stööuna á
hverjium tírna. Öfli hegðunin var ákveð
in fjTÍrfnam. Nú er þetta efcki eiins ríg-
bundið. Flest lögmáJ í eðlistfræði snúast
um likindi, sem verður þó að vissu,
þegar um mikla mergð atf sjálfstæð-
um tilvikum er að ræða og hægt er
að beita reglum hagtfræðinnar (statis-
tik). Ef við getum ekki siaigt fyrir,
hvort radíumatóm klofnar í dag eða eft-
ir þúsund ár, er það vegnia þess að við
vitum ekki nógu mikið um það, seim
gerist í kjama hins einstaka atóms.
Okkiur vantar bara hinar nauðsyinlegu
upplýsingar — mundi eðlistfræðingur
gamla tímans segja. Og hér er komið
að hinum raiunveruflegu þáttaskiflum. Á
meðan ekki voru nein fræðileg (teo-
retisk) takmörk í hugum manna fýrir
þeirri nákvæmni, sem mæfla mátti
byrjunarskiiyrðin með, átti determinia
minn rétt á sér. Maður gat ætíð vonazfi
til að kornizt yrði leugra og lengra, eftir
því sem nákvæimnin ykist. En sam-
flcvæmt nýja viðhorfinu eru fræðileg tak
mörk komin til skjailanna fyrir hugs-
anlegri nákvæmni í ákvörðun byrjunar
skilyrða. Etf staður öragnar er ákveð-
inn mjög nákvæmlega, þá er skriðhrað-
inn mjög ónækvæmur og gagnkvæmt
Maður getur þannig ekki notazt við
sjónarmið úr eðlisfræðinni til þesis að
afneita frjálsum vilja, hvað sem Iheim-
spekinni líður. Frjáls vilji manna
gæti hatft stjórn á nokkrum, fáeinium
lykil-atómum, sem síðain gætu stjóm-
að framhaldsþætti heitans og líkamans.
Lifandi efni, máski heilinn þó sérstak
lega, er vafalaust í mjög nákvæmlega
stilltu jatfnvægi, þannig að vefl rná
hugsa sér að einstak áhrifarík rafeind
í örlaigaríku atómi gæti stjóroað við-
burðarrás í heilanum og þaðan hegð-
un likamans. Atvik, sem maður mundi
álita „sjál'fsög'ð“ eða „ólháð“, geta hætit
að vera það, og í stað þess að kvíslast
á miLii lifandi etfnis og dauðs og a.m.k.
á milli ýmissa möguleika atf hendingu
einni, geta þau verið flokkuð á kerfis-
bundinn hátt. Þesdháttar sjónarmið
gera verulegan greinarmun milli
litfándi efnis og dauðs og a.m.k.
Það er etftirtektarvert dærni um sam-
bandið milli vísindagreina, að vísindi,
sem virðast svo fjarlæg mannlegum
tilfinningum, eins og atómtfræðin,
skuli hafa svo mikið til brunns að bera
gagnvart einu mikilvægasita viðtfángs-
efninu, sálinni“.
E ðlisfræðingar sikiptust þó brátt
í tvo hópa giagnvart óvissukenningunni.
Einstein var henni andvígur, en Niela
Bohr féllst á hana. Þessi tvö stór-
menni afldarinnar í eðfliistfræði hittiust á
alþjóðlegri ráðstetfnu í Brussel 1930.
Einstein brá upp einum af sínum ióm
uðu og snildarlegu hugardæmum, til
þess að kveða óvissukenninguna niður,
og það leit sannarlega ekki vel út fyr-
ir henni, þegar menn tóku á sig náðir
um kvöldið. En næsita morgun kvaddl
Bohr sér hljóðs, eftir andvökunótt, og
gereyddi dæmi Einsteins — með því að
beita afstæðiskenningu Einsteins sjálitfst
Einstein viðurkenndi þá vissuleega að
óvissukenningin fæfli ekki í sér mót-
sögn, en hann atfneita'ði henni samt til
dauðadags, atf því að hann trúði því að
náttúran hegðiaði sér í stóru sem smáu
eftir sama eðlislögmálinu.
48 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
38. tbl. 1964