Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1970, Page 11

fá yfirlýsingar þeirra um málið. Spurn
ing í bréfinu sé: I. Teljið þér ekki fram-
komu ráðherra í fullu samræmi við vilja
Alþingis, þar á meðal það atriði, að
auglýsing til dönsku þjóðarinnar sé
andstæð fyrirvara Alþingis?“
★ ★
Þannig stóðu málin í ársbyrjun 1915.
Er þá hendi næst að skyggnast að baki
þeirra atburða, sem nú hefur verið
drepið á, og sjá í hve nánu sambandi
Sigurður Eggerz hefur verið við flokks
bræður sína sem biðu eftirvæntingar-
fullir úrslita oig hve vel hanin hlítir
forsjá þeirra og fyrirmælum.
í ágústmánuði 1914 hafði verið kos-
in flokksstjórn í Sjálfstæðisflokknum:
Skúli Thoroddsen, formaður, Bjarni
Jónsson frá Vogi, ritari, og Björn
Kristjánsson, gjaldkeri. Hafði Björn í
fundarbyrjun lýst yfir því, að hann
tæki ekki við kosningu og fór síðan.
En formaður ritar honum síðar bréf
„og sagði honum að hann hefði þá ver-
ið kosinn féhirðir, en Björn neitaði að
taka að sér starfann. Var þá kvaddur
til Einar Arnórsson, háskólakennari,
og var þaið eftir fyrirmæluim fundarins."
Þannig eru nú komnir til sögunnar í
fundagerðarbókum Sjálfstæðisflokks-
ins þeir menn, sem helzt verða fyrir
okkur í þeim átökum, sem framundan
eru.
Hinn 30. okt. 1914 er haldinn fund-
ur i miðstjórn Sjálfstæðisflokksins og
sátu hann Benedikt Sveinsson, Bjarni
Jónsson frá Vogi, Brynjólfur Björnsson,
tannlæknir, formaður Sjálfstæðisfélags-
ins í Reykjavík, Einar Arnórsson, ól-
afur Björnsson, ritstjóri, Skúli Thor-
oddsen og Sveinn Björnsson. Sigurður
Eggerz er þá í Kaupmannahöfn og
sendir ólafi Björnssyni svohljóðandi
símskeyti, sem lagt er fyrir fundinn,
(auðvitað á ensku vegna styrjaldar-
innar): „If I make the whole as I told
you but then the declaration to the
other part is to be done but without
my consent can you accept it stop I
have still a very little hope telegraph
morrow. Eggerz.“ (Á íslenzku: Ef ég geri
allt eins og ég sagði ykkur, en svo
verður gefin yfirlýsing til hins aðilans,
getið þið þá fallizt á það stop Ég hef
enn mjög litla von, síma á morgun.
Eggerz — þ.e. hann spyr að því er
virðist, hvort þeir geti fallizt á að
Danir gefi út auglýsingu (eða yfirlýs-
ingu) um það sem gerist í ríkisráðinu,
en því hafði verið mótmælt af íslend-
ingum.)
Símskeyti þetta var sent Olafi 28.
október og barst honum í hendur dag-
inn eftir. f fundagerðarbókinni segir
svo: „Fundarmenn skildu svo, að þessi
yfirlýsing til hins aðilans væri sú aug-
lýsing til Dana, sem konungur boðaði í
opna bréfinu 20. okt. 1913, og urðu
allir á eitt sáttir að senda svolátandi
skeyti:
Central committee understands
declaration projected beeing same as
meant october 20. 1913.
Cannot accept any declaration Rather
unsanctioned. (Á íslenzku: Miðstjórn-
inni skilst (að) fyrirhuguð yfirlýsing sé
sú sama og gefa átti (út) 20. okt. 1913.
Getum ekki fallizt á neina yfirlýsingu.
Viljum heldur hafa hana ósamþykkta,
þ.e. miðstjórn Sjálfstæðisflokksins
skilst að fyrirhuguð yfirlýsing sé sú
sama og birta átti eftir ríkisráðsfund-
inn 20. okt. 1913, en þá lagði Hannes
Hafstein, sem tekið hafði við völdum í
annað sinn 1912 eftir stórsigur heima-
stjórnarmanna í kosningunum 1911,
fram stjórnarskrárfrumvarpið, sem Al-
þingi samþykkti 1912, svipað að efni og
frumvarpið sem Kristján Jónsson, ráð-
herra, lagði fram í ríkisráðinu 1911, en
konungur hafnaði; en þar var lagt til
að ákvæðið um uppburð sérmála ís-
lands í ríkisráðinu væri fellt burt.
Þettá ákvæði var alveg fellt burt í
frv. 1912. f frv. þessum voru ýmsar
breytingar á uppkastinu frá 1908, m.a.
að í frv. 1912 var ísland nefnt frjálst
og sjálfstætt ríki. Danska stjórnin vildi
að það nýmæli yrði tekið upp að birta
bæði í Danmörku og íslandi þær um-
ræður, sem fóru fram í ríkisráðinu 20.
okt. 1913 um þau sérmál íslenzk, sem
varhugaverð þóttu vegna sambandsins
við Danmörku, s.s. um stjórnarskrána
og fána fyrir ísland, en forsætisráð-
herra Dana mótmælti m.a. að ákvæði
fyrri stjórnarskrár þess efnis að mál
íslands skyldu borin upp fyrir kon-
ungi í ríkisráðinu væri fellt brott, en
honum sett í sjálfsvald, hvar þau mál
skyldu borin upp. Hannes Hafstein
sagði að Alþingi skildist að konungur
mundi eftir sem áður láta bera upp
íslenzk sérmál í ríkisráðinu. Konungur
sagði að engin breyting yrði á upp-
burðd ísl. mála, nema samininigar tækj-
ust um ný lög um ríkisréttarsamband
íslands og Danmerkur. Miðstjórnin mót-
mælir að Sig. Eggerz fallist á að aug-
lýsing verði gefin út um umræður í
ríkisráðinu, og vilji hún heldur hafa
stjórnarskrána ósamþykkta).“
Síðan segir að fundur hafi ekki ver-
ið haldinn fyrr sakir þess að Ólafi
hafi þótt skeytið óljóst og beðið um
endurtekningu, en hún ekki komið. En
um kvöldið 30. okt. hafi þeir félagar
fengið nýtt skeyti í hendur frá Sigurði
Eggerz. Þar segir:
If I make the whole as I told you
but then without my consense the de-
claration to the danish nation with
Zahles contrasignatur is to be done
can you accept it stop I have still little
hope Telegram tomorrow. Eggerz. (Á
íslenzku: Ef ég geri allt sem ég sagði
ykkur, en svo verður gefin út yfirlýs-
ing án míns samþykkis til dönsku þjóð-
arinnar undirrituð af Zahle (forsætis-
ráðherra) getið þið þá fallizt á hana.
Ég hef enn litla von. Síma á morgun.
Eggerz).
Næst er svo fundur haldinn 19. nóv.
með öllum miðstjórnarmönnum. Fund-
arefni var svohljóðandi skeyti frá ráð-
herra:
Confidentially — I have broken off
discussion constitution stop The only
possibility to get it confirmed I could
think was in this way In my proposition
to King behalf consitution I have in-
cluded Althingsresolution and plainly
referred to it I have also referred to it
in proposition behalf Kings resolution
King confirms constitution without
remark and expedits publication to
danish nation I refer to Althings-
resolution and protest against as not
binding Iceland I have not proposed
this possibility and it is not proposed
to me, but I miay heatr your meanrinig of
if you consider that Icelands right in
this way is in savety Also: are the
Althingsresolution and the protest aft-
er your meaning sufficient? And do
you mean that the parlament wishes
this confirmation. Other quite imposs-
ible. Telegraph morrow. Eggerz. (Á
íslenzku: Trúnaðarmál — ég hef slitið
viðræðum (um) stjórnarskrána stop
Eini möguleikinn, sem ég gat hugsað
mér til að fá hana staðfesta, var þessi:
í tillögu minni til konungs um stjórn-
arskrána var innifalin (þings)ályktun
(fyrirvarinn svonefndi) Alþingis og ég
vísaði greinilega til hennar. Konung-
ur staðfestir stjórnarskrána án athuga-
semda og yfirlýsingin birt dönsku þjóð-
inni. Ég vísa til (þings)áiyktunar Al-
þingis og mótmæli því að hún (yfir-
lýsingin) sé ekki bindandi á íslandi. Ég
hef ekki bent á þessa leið og mér hefur
ekki verið bent á hana, en vildi heyra
ykkar álit hvort þið teljið hana tryggja
rétt íslands. Einnig: teljið þið að álykt-
un Alþingis og mótmælin nægi? Og álít-
ið þið Alþingi óska þessarar staðfest-
ingar? Annað algjörlega útilokað. Síma
á morgun. Eggerz — Hér bendir Sig.
Eggerz á ekki ósvipaða málamiðlun og
Einar Arnórsson samdi um síðar).
Eftir umræður um skeyti þetta
frá ráðherra, samþykkti miðstjórnar-
fundur Sjálfstæðisflokksins að kalla til
alla þingmenn flokksins, er til næðist.
Komu þá Guðmundur Hannesson og
Björn Kristjánsson á fundinn og urðu
allir sammála um að svara ráðherran-
um með svohljóðandi skeyti:
Kings publication to Danes contrary
to Althingsresolution therefore absolut-
ly unacceptable, „og skyldu allir skrifa
undir.“ (Á íslenzku: Yfirlýsing kon-
ungs (dönsku ríkisstjórnarinnar um um-
ræður í ríkisráðinu) til Dana andstæð
ályktun Alþingis, þess vegna með öllu
óaðgengileg).
Síðar segir í fundagerðarbókinni.
„Menn þóttust hafa heyrt á ráðherra
að hann mundi rjúfa þing ef
synjað yrði stjórnarskránni. Þótti
mönnum það óráð og sendu ráðherra
svolátandi skeyti: If Althings-
dissolution planned central commitee
wishes question undecided until your
return. (Á íslenzku: Ef þingrof (er)
fyrii-hugað óskar miðstjórnin að málið
verði ekki afgreitt fyrir heimferð yð-
ar).
Á næsta fundi, 29. nóv., þar sem allir
voru viðstaddir, er skýrt frá því að
nýtt skeyli hafi borizt frá ráðherra, „til
svars upp á skeyti miðstjórnarinnar,“
dagsett í Kaupmannahöfn 20. nóv. og
hljóði svo: After six days I telegraph
resultates (sic) corastitution flag was
glad for your telegram. I have the
whole time protested publication
danish and broke off when it could
not be changed. — Eggerz. Og enn
kom skeyti 27. nóv.: Confidentially I
think eonstitution and flag will not
be approbated — Eggerz. (Á íslenzku:
Síma eftir sex daga niðurstöður varð-
andi stjórnarskrá (og fána) Þakka
skeyti ykkar. Ég hef alltaf mótmælt
birtingu (yfirlýsingar) í Danmörku og
sleit viðræðum, þegar því fékkst ekki
breytt. Eggerz. Og: f trúnaði held ég
að stjórnarskrá og fáni verði ekki stað-
fest. — Eggerz).
Ólafur Björnsson símaði þá daginn
eftir til ráðherra og spurði, hvort einn-
ig væri ómögulegt að fá „tricolour“ eða
þrílita fánann samþykktan, en ráðherra
svarar samdægurs: I have proposed it
but also impossible. (Ég hef lagt það
til, en það (er) einnig útilokað. Þá
samþykkir flokksstjórnin að senda ráð-
herra svohljóðandi skeyti: „Central
commitee glad for your firm attitute
wire immediately after councilmeeting
full details constitution and flag.“ (Á
íslenzku: Miðstjórnin fagnar (fegin) á-
kveðinni framkomu yðar. Símið strax að
loknum ríkisráðsfundi öll atriði varð-
andi stjórnarskrá og fána).“
Þetta eru þá þau viðskipti, sem Sig-
urður Eggerz á við stjórn flokks síns,
þegar hann fer með stjórnarskrárfrum-
varp Alþingis til staðfestingar kon-
ungs. En synjun Kristjáns X. kallar á
afsögn ráðherrans, eins og fyrr getur.
Miðstjórn Sjálfstæðisflokksins kemur
aftur saman 3. des. og ræðir um það,
hvernig snúast skuli við skeyti frá ráð-
herra um það sem fram fór í danska
ríkisráðinu 30. nóv. Stjórnin biður blöð
Sjálfstæðisflokksins að leggja áherzlu
á að Sigurður Eggerz hafi rekið vel
erindi Alþingis „um mótmæli þess gegn
konungsummælum 20. október 1913, og
að lýsa yfir því, að framferði Sigurðar
hafi verið í fullu samræmi við vilja
Alþingis." Virðist stjórnin hafa ein-
hverja ástæðu til að óttast að mál þetta
kunni að snúast í höndum sjálfstæðis-
manna, enda má segja að það hafi kom-
ið á daginn, er það leiddi til sundrung-
ar innan flokksins. Hitt er ekki rétt,
sem oft er haldið fram, að fána-
málið hafi ráðið úrslitum um afsögn
Sigurðar Eggerz.
Ber svo fátt til tíðinda. En á fundi,
sem haldinn er 7. janúar 1915, ræðir
flokkurinn um þingrof og þess getið,
að Sveinn Björnsson hafi reifað málið.
ólafur Ólafsson, Fríkirkjuprestur, mælti
með því og „kvað marga menn í Reykja-
vík vera á því máli.“ „Sigurður Eggerz
benti á að konungur hefði að fyrra
bragði sagt, hverja aðferð hann ætlaði
sér að hafa: að kalla nokkra menn til
viðtals. Kvaðst hann því eigi hafa get-
að rofið þing, þótt hann hefði viljað. í
öðru lagi benti hann á, að núverandi
þing gæti eitt svarað því, hvort ráð-
herra hefði verið í samræmi við þingið,
eða gengið lengra en það vildi, svo sem
konungur brá honum um. Síðan voru
þessar skoðanir báðar ræddar fram og
aftur og töldu fleiri rétt að hreyfa eigi
þingrofum. Engin ályktun gerð.“
Þá er lagt til „að kalla 40—100 menn
á fund til þess að ræða þetta mál. Var
það samþykkt.“
Á næsta fundi 10. jan. eru 75 menn
á fundi, „þeir er mest hafa forgöngu
um stjórnmálahreyfingar flokksins hér
í bænum." Og enn er rætt um þing-
rofið. Sigurður Eggerz hóf umræðurnar.
Málið var síðan rætt fram og aftur og
auk ráðherrans tóku þessir til máls:
Halldór Ólafsson, Ólafur Fríkirkju-
prestur ólafsson, Grímólfur Ólafsson,
Bjiarnd Jómsso'n frá Vogi, Sveinin
Björnsson, ólafur Ólafsson, prentari,
og Ágúst Jósefsson, sem hvatti til þess
að flokkurinn byggi sig vel undir
næsta þing. Fundarstjóri var Ólafur
Björnsson, ritstjóri.
Á fundinum var samþykkt svohljóð-
andi tillaga um þingrofið: „Fundurinn
sér eigi að svo vöxnu máli ástæðu til
að Sjálfstæðisflokkurinn krefjist þing-
rofa.“ Var tillagan samþykkt með öll-
Konur í Reykjavik fagna fengnum kosningarétti 1915.
24. miaí 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11