Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1970, Síða 14
aS nein andstaða eða gagnrýni komi
fram innan Sjálfstæðisflokksins á gerðir
hans, hvorki af hendi þeirra þremenn-
inga sem síðar fóru til Danmerkur né
annarra. I augum sjálfstæðismanna kem
ur Sigurður Eggerz heim með hreinan
skjöld og hefur „tryggt sig gegn öllu
ámæli“ — og þá væntanlega ekki sízt
eigin samvizku. Hitt er svo annað mál
að rétt er það sem Jón Krabbe full-
yrðir, að „sú sjálfhelda sem málið var
komið í eftir hina árangurslausu til-
raun Sigurðar Eggerz var ekki sæm-
andi, hvorki fyrir Danmörku né fsland
— fyrir Danmörku sakir þess að 1903
hafði þess verið krafizt (af ráðgjafa ís-
lands, Alberti) að ríkisráðsákvæðið (þ.e.
að íslenzki ráðherrann skyldi bera upp
mál sín til staðfestingar konungs í
danska ríkisráðinu) væri tekið upp í ís-
lenzk lög, þar sem það átti ekki heima,
og einkum vegna þess að nú hafði ís-
land rétt fram höndina til sátta, með
því að fallast á ákvæði um að íslenzk
lög væru borin upp fyrir konungi, þar
sem hann ákvæði og látið það uppi að
fallizt yrði á ákvörðun konungs, eins
þótt hann óskaði að málin væru borin
upp í ríkisráði.“ Aftur á móti fullyrðir
Krabbe að ríkisráðsákvæðið hafi „vax-
ið og náð fráleitri fyrirferð á fslandi,
út frá því sjónarmiði að verið væri að
afsala sér réttindum landsins.“ Mikil
tíðindi hafa því að sumra áliti orðið af
litlu tilefni, þegar Sigurður Eggerz sagði
af sér ráðherradómi eftir Kaupmanna-
hafnarförina og Sjálfstæðisflokkurinn
klofnaði. En sú ákvörðun ráðherrans
var táknrænn viðburður, sýndi að fs-
lendingum var full alvara, þegar þeir
lögðust gegn uppburði íslenzkra sér-
mála í ríkisráði Dana, sem slík ábend-
ing var hún í senn merkur og mikil-
vægur viðburður, ekki sízt þegar þess
er gætt að ríkisráðsákvæðið hafði
ávallt verið íslendingum mestur þyrnir
í augum, þótt það hafi sýnt sig „að hér
ríkti þingræðisreglan, hvað sem leið
uppburði mála í ríkisráði Dana,“ eins og
Gísli Jónsson, kand. mag. kemist að or'ói í
bók sinni „1918“.
Krabbe segir ennfremur að fsland
hafi að sínu viti haft á réttu að standa
og unnt hefði verið að koma málinu
fram „með svolítið lipurri og lagnari
formælanda en Sigurði Eggerz." Hann-
es Hafstein og heimastjórnarmenn höfðu
ávallt litið á uppburð íslenzkra mála í
danska ríkisráðinu sem formlega nauð-
syn eins og ástatt var en þetta atriði
var einn helzti ásteitingarsteinn sjálf-
stæðismanna alla tíð. Sú staðreynd skýr
ir hvers vegna Sigurður Eggerz og
flokksmenn hans vildu „alls engum ráð-
leggingum taka sem breyttu einum staf-
krók í formi hins eðlilega fyrirvara fs-
lendinga, og þar með í andmælunum af
konungshálfu" (Krabbe). En heima-
stjórnarmenn reyndu að sjá fram hjá
þessu „formi“ og ná þeim réttarbótum,
sem í boði voru hverju sinni. Og þá leið
fóru sjálfstæðismenn að lokum undir for
ystu Einars Arnórssonar, þó að hvorki
honum né fylgismönnum hans hafi ver-
ið það ljúft. Bjöm Jónsson verður að
sætta sig við að ekkert þokast í átt-
ina, meðan Sjálfstæðisflokkurinn stjórn
ar undir forystu hans 1909—‘11. Að því
leyti lenda þeir Sigurður Eggerz í
sama báti. Stefna Sjálfstæðisflokksins
virðist því haldbetri í stjórnarand-
stöðu, en þegar hann situr að völdum.
Þá er eins og ekkert gerist. Það veit
Einar Arnórsson, þegar hann slítur af
sér flokksviðj arnar.
En til þess að sýna hvílíkur þyrnir
ríkisráðssetan er í augum íslendinga er
ekki úr vegi að vitna enn í Bjöm Krist-
jánsson, sem allt frá aldamótum var í
forystuliði sjálfstæðismanna og fjórði
ráðherra þeirra — í fyrstu samsteypu-
stjórninni sem mynduð var 1917. Hanin
minnist á þetta atriði í ævisögu-
broti sínu og er mjög harður í horn
að taka og ákveðinn af svo gömlum
manni að vera, og þá ekki síður ef
haft er í huga hve langt er um liðið.
Björn er fyrst kosinn á þing í Gull-
bringu- og Kjósarsýslu 1901, og var
þingmaður þess kjördæmis óslitið um 30
ára skeið. Um fyrsta þingið sem hann
sat, 1901, segir hann m.a.: „Þriðja stór-
málið á þessu þingi var stjórnarskrár-
málið. Sjálfstæðismenn (hann kallar Val
týinga svo) með dr. Valtý Guðmunds-
son þá í broddi fylkingar, báru fram
þetta mál. Var sjömanna nefnd sett í
það, sú nefnd klofnaði, klufu heima-
stjórnarmenn sig frá með Hannes Haf-
stein í broddi fylkingar og báru þeir
fram annað frumvarp um sama efni.
Var slíkt mjög óvanalegt. Álit þessarar
nefndar var í tveimur köflum, A og B
á þingskjali C 120, frá meiri- og minni-
hluta. Frumvarp sjálfstæðismanna var
samþykkt við þriðu umræðu í neðri
deild með 12 atkvæðum gegn 10 og í
efri deild var málið endanlega sam-
þykkt með 6 atkvæðum gegn 5. Frum-
varp heimastjórnarmanna var fellt í
neðri deild frá 2. umræðu með 12 at-
kvæðum gegn 5.
Aðalágreiningurinn milli flokkanna í
málinu var um það, hvort danska
stjórnin mundi samþykkja frumvarp
Sj álfstæðisflokksins. Hægrimanna-
stjórnin var að fara frá um þær mund
ir í Danmörku, og gerðu sjálfstæðis-
menn sér vonir um að nýja stjómin þar
mundi samþykkja frjálslynt stjórnar-
skrárfrumvarp, en það reyndust von-
brigði, því atjómin nieitaði um sam-
þykki.“ Um aukaþingið 1902 segir
Bjöm Kristjánsson: „Eins og áður er
getið, samþykkti Alþingi stjórnarskrár-
frumvarp Sjálfstæðisflokksins, en synj
að var um staðfestingu á því. f því
frumvarpi voru engin ákvæði um það,
hvar ráðherra skyldi hera frumvörp
Alþingis upp fyrir konungi, hvort þau
skyldu borin upp í ríkisráðinu eða utan
þess.
íslendingar voru í lengstu lög að forð
ast að viðurkenna að ísland væri einn
hluti úr Danaveldi, forðast að viður-
kenna stöðulögin (sem sett voru 1871,
að íslendingum fornspurðum, þar sem
sagt var að ísland væri óaðskiljanleg-
ur hluti Danaveldis), sem Danir höfðu
einhliða sett um stöðu íslands í ríkinu.
Stjórn Dana sér nú leik á borði, er hún
sér hversu míkið fslendingar lögðu upp
úr því _að fá ráðherra búsettan í land-
inu, sem tali og skrifi íslenzku, að hún
her nú sjálf fram stjórnarskrárfrum-
varp, þar sem tekið er fram, að íslands-
ráðherra skuli bera öll mál íslands
upp í ríkisráði Dana. Og dönsku stjórn-
inni er full alvara, því hún tekur fram
í ástæðunum við frumvarpið, að Alþingi
megi ekki skoða frumvarpið sem neinn
samningsgrundvöll, sem gera megi breyt
ingar á, heldur sem tilboð, sem Alþingi
geti aðeins gengið að eða frá. . . Þessu
frumvarpi tóku heimastjórnarmenn eða
foringjar þeirra tveim höndum, sem kom
izt höfðu í meirihluta við alþingiskosn
ingarnar 1902. Ekki sáu sjálfstæðis-
menn sér fært að skera sig úr, þrátt
fyrir óánægju með frumvarpið. Hættan
var líka e.t.v. nokkru minni af því að
samþykkja frumvarpið, þar sem það var
með sínum göllum kúgað inn á þingið.
Frumvarpið var því samþykkt í neðri
deild með öllum atkvæðum, í efri deild
var frumvarpið einnig samþykkt í einu
hljóði.
Það dylst ekki í áliti nefndarinnar í
neðri deild hversu óánægðir allir nefnd-
armennirnir voru með frumvarpið, en
skorti þrek til að andmæla því.
Þessi mikla eftirlátssemi Alþingis við
dönsku stjórnina, leiddi af sér nýja
vakningu hjá þjóðinni fyrir því að hefja
nýjar tilraunir til að tryggja sjálfstæði
landsins og stofnuðust ný félög ogblöð
í því skyni, t.d. blaðið Ingólfur og Land
varnarflokkurinn.“
Af þessu má sjá að Birni Kristjáns-
syni er mikið niðri fyrir og enn logar
í gömlu sjálfstæðisglæðunum, þegar
hann horfir til baka yfir hátt í hálfa
öld, og metur starf samherja sinna og
andstæðinga. En af þessum orðum hans
m.a. má sjá, hvílíkiur þynnir rikisráðsá-
kvæðið var í aogum sj álfstæð'ismanma, oig
tilraun Siigurðar Eggeirz til að fá það
burt numið, studdist við rök þeirrar
stefnu, sem hann var fulltrúi fyrir, og
sögulegan og hugsjónalegan bakhjall
Sjálfstæðisflokksins. Ilitt er svo annað
mál, að tvær hliðar eru á máli þessu
eins og öðrum. Á sama hátt og Heima-
stjórnarflokkurinn þurfti á að halda að-
haldi andstæðinga sinna til að sofna
ekki á verðinum í valdavímunni, þannig
misheppnast sjálfstæðismönnum að aka
seglum eftir danska vindinum, þegar
þeir komust í ráðherrastól, hvort sem
liðsoddar þeirra hétu Björn Jónsson,
Kristján Jónsson (studdur af heima-
stjórnarmönnum í ráðherraembætti, þótt
hann hefði verið fylgjandi sjálfstæðis-
mönnum fyrir átökin við Björn Jóns-
son út af Landsbanka fslands, sem
kunnugt er) eða Sigurður Eggerz.
Sjálfstæðismönnum var betur ágengt í
stjórnarandstöðu, þegar þeim þótti mik-
ið við liggja að stöðva mál, er þeir
töldu hættu á ferðum, eins og þegar
mikill meirihluti þeirra kom í veg fyrir
samþykkt Uppkastsins 1908. Hefur þó
verið um það deilt, hvort heppilegra
hefði verið að fella Uppkastið eða sam-
þykkja og ekki allir á eitt sáttir um
það. Þorsteinn Gíslason segir til að
mynda: „Hugsum okkur nú, að við hefð
um enn átt að búa við stöðulögin frá
1871, og stjómarskrána frá 1874; Danir
hefðu neitað öllum breytingum og skiln-
aði sömuleiðis. Þá er hætt við, að þeir,
sem felldu frumvarpið frá 1908 hefðu
fengið harða dóma. En rás viðburðanna
varð sú, að fall frumvarpsins flýtti fyr-
ir lausn sambandsmálsins og því geta
nú frumvarpsandstæðingar þrátt fyrir
allt litið ánægðir yfir framkomu sína
1908. En ekki vissu þeir og gátu engar
hugmyndir haft um það 1908 og 1909,
að eftir 5 ár kæmi upp heimsstyrjöld,
sem kollvarpaði ríkjaskipun norður-
álfunnar og gerbreytti öllum hugsunar-
hætti manna og skoðunum, sem rót-
grónar voru í heiminum, þegar sam-
bandslaganefndin gamla sat á rökstól-
um. En það var þetta, sem leiddi til
þess, að við fengum fullveldisviður-
kenninguna 1918.“
★ ★
Þegar litió er á þau örlög, sem Björn
Jónsson hlaut 1911 — og þá ekki sízt
fyrir tilstilli flokksbræðra sinna — er
harla einkennilegt að lesa ummæli
Hannesar Hafsteins, sem hann við-
hefur í svarræðu sinni, er Skúli Thor-
oddsen hafði gert harða hríð að honum
við umræðurnar um vantraustið á hann
1909: „Ég veit eigi hvort ég á að vera
að þreyta þingið með því að anza slík-
um sleggjudómum (þ.e. sleggjudómi
Skúla Thoroddsen-s). Ég hugði hann,
sem kunnugur er starfi mínu, t.d. í milli
landanefndinni, mundi þó að minnsta
kosti ekki fara að tyggja upp þá tugg-
una sína frá undanförnum þingum; en
hann hefur nú litið öðruvísi á velsæm-
ið. Ég er ekki hræddur um að ummæli
hans um þetta atriði verði langær dóm-
ur sögunnar, enda hygg ég að öðrum
sé hættara við því en mér, að heykj-
ast í hnjáliðunum fyrir Danskinum eða
kengbeygja bakið fyrir útlendum vald-
höfum, og mun það síðar sjá.“ Með
þessi áhrínisorð að veganesti tekur
Björn Jónsson við ráðherradómi og þá
verða það ekki sízt gamlir samherjar
hans, sem telja að hann hafi „heykzt í
hnjáliðunum," þótt hann hafi varla ann
að til saka unnið en bjóða Dönum upp á
stefnu sem þeir skelltu ávallt skoll-
eyrum við. Afleiðingarnar verða þær,
að næsti ráðherra, sem eingöngu er
studdur af Sjálfstæðisflokknum, Sig-
urður Eggerz, stendur í stanzlausu sím-
skeytasambandi við flokksbræður sína
heima, meðan hann dvelst í Danmörku,
vegna þess „að hann er svo kvíðinn
og hræddur við að taka ákvarðanir.“
Þessi kvíði eða ótti við óeiningu og
klofning virðist alla tíð baga sjálfstæð-
ismenn meira en menn geta gert sér í
hugarlund fljótt á litið. Voru þeir þó,
hvað sem öðru líður, heilir í afstöðú
sinni til fullveldis íslands, en sáust ekki
alltaf fyrir, og þurftu því stundum að
kenna á hinu fornkveðna: að sá er eld-
urinn heitastur sem á sjálfum brennur.
Þeir lögðu allt kapp á að gera upp
sakirnar við Dani og beindu spjótum
sínum að þeim. Heimastjórnarmenn und-
ir forystu Hannesar Hafsteins lögðu
höfuðáherzlu á viðreisn innanlands eft-
ir sigurinn 1904 og þar til uppkasts-
nefndin tók til starfa eftir heimsókn
Friðriks VIII hingað 1907. Ef við tækj-
um dæmi frá okkar tímum, þótt það sé
engan veginn sambærilegt, gætum við
sagt að sjálfstæðismenn vildu annað
hvort allt landgrunnið í einu eða ekkert,
en Hannes Hafstein og fylgismenn
hans létu sér nægja þær sjómílur, sem
til boða stæðu hverju sinni; að sigur
þeirra 1904 hafi verið álíka mikill og
viðurkenning á tólf mílna landhelgi
okkar 1961. En þrátt fyrir óbilgirni
sjálfstæðismanna oft og tíðum naut
fy/,„ y/
CrJ
' /9 ^^ -
/ ) r
zw,
fiv Ázc. /C/s„ ■/<£. pfyK-
Uppkast að fregnmiða frá Ingólfi 1915.
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. mní i970