Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1970, Qupperneq 15
Hannes Hafstein virSingar og vlnsælða
af sndstæðingum sínum, ekki síður en
samherjum, og það jafnvel af svo
svæsnum og rótgrónum sjálfstæðis-
manni sem Birni Kristjánssyni, a.m.k.
þegar hann lítur yfir farinn veg. Hanh
segir, þegar hann fjallar um þingið 1905
að „þó lítil breyting yrði á afstöðu ís-
lands til Danmerkur við gildistöku hinn-
ar nýju stjórnarskrá 1903, að því er sjálf-
stæði íslands snerti, og sízt til bóta, þá
varð hið ytra stjórnarfyrirkomulag þó
nokkuð annað, sem sjá má af lögunum
um „aðra skipun í æðstu umboðsstjórn
íslands,“ 3. okt. 1903.“
★ ★
Það fellur í hlut Sigurðar Eggerz að
verða fyrsti og eini ráðherra Islands,
sem segir af sér, „vegna neitunar um
að beygja sig undir vilja ríkisráðsins."
Að framan hefur verið reynt að skýra
frá því sem gerðist bak við tjöldin,
þegar Sigurður Eggerz fær engu áork-
að um uppburð sérmála íslands í
dainisika ríkisráðiniu og gerir það siem
margur sjálfstæðismaðurinn hefði kos-
ið að upplifa fyrr: að íslenzkur ráð-
herra segði af sér vegna ágreinings við
konung og ríkisráð — en ekki Alþingi.
Það er því innan ramma þessa yfirlits
um Sjálfstæðisflokkinn gamla að
skyggja nokkru nánar þá atburði sem
til þessa leiddu.
Fyrirvarinn, sem fyrr er nefndur eða
þingsályktunin, sem fylgdi stjórnar-
skrárfrumvarpinu á konungsfund 1914
er flókið stjórnfræðilegt atriði, sem
ekki verður brotið hér til mergjar. Þó
má segja að höfuðinntak fyrirvarans
sé að fá staðfestingu á því að upp-
burður íslenzkra sérmála geti ekki ver-
ið lagður undir danskt löggjafarvald,
heldur íslenzkan konungsúrskurð.
Aðalatriði hans er að Alþingi fái við-
urkenningu á því að danska stjórnin
ráði engu um þetta, heldur kon-
ungur einn. En með því yrði viður-
kennt það sem Friðrik VIII átti við,
þegar hann á Kolviðarhóli 1907 nefndi
ríkin sín tvö — þ.e. að ísland væri ein-
göngu í konungssambandi við Danmörk.
Þar með yrði innlimunarkenningin
endanlega dauð og fullveldi tryggt eins
og síðar varð.
„Fáir áttuðu sig þá til hlítar á
ágreiningsefninu og enn færri nú,“ seg-
ir dr. Bjami Beniediktesoin í grein um
Einar Arnórsson. „Hins vegar er það rétt
sem Einar Arnórsson sagði (samkvæmt
fyrir fram gerðu samkomulagi við hina
dönsku viðsemjendur), að geigur ís-
lendinga var „formlegs-fræðilegs eðlis“.“
En þótt staðfesting stjórnarskrárfrum-
varpsins hafi verið með öðrum hætti en
ráðgert var í fyrirvara Alþingis 1914,
varð hið nýja ákvæði um ríkisráðið „ís-
lendingum ekki til baga í framkvæmd,
en vinningurinn af réttarbótum stjórn-
arskrárbreytingarinnar og gildistöku
sérfánans var óumdeilanlegur,“ segir
dr. Bjarni Benediktsson.
í hinu nýja frumvarpi var það lagt á
vald konungs, hvar málin skyldu upp
borin og þótti sýnt að hin gamla venja
mundi haldast, að þau yrðu borin upp í
danska ríkisráðinu. I þessu stjórnar-
skrárfrumvarpi voru einnig margar og
miklar umbætur á eldri stjórnarskrá,
s.s. að konur fengju kosningarétt og
kjörgengi til jafns við karla, eins og
fyrr greinir, kosningaréttur lækkað-
ur og fjölga mátti ráðherrum með ein-
földum lögum og var það gert við
myndun stjórnar Jóns Magnússonar
1917: landsritaraembættið yrði lagt nið-
ur, þegar ráðherrum væri fjölgað. Fjölga
mátti þingmönnum með einföldum lög-
um og konungkjör alþingismanna fellt
niður, en kosnir í þeirra stað sex menn
með hlutfallskosningu um allt land.
Þessi eru nokkur helztu atriðin, sem
Einar Arnórsson fær staðfest, þegar
hann tekur við völdum, og fer með stjórn
arskrárfrumvarpið á konungs fund. Áð-
ur, eða sama dag og konungur skipaði
hann ráðherra 5. maí, var haldinn
fundur, þar sem hinn nýi ráðherra mætti
og varðist fimlega, enda rökfastur og
lögfróður. Hann hafði átt hvað mestan
þátt í fyrirvaranum, en nú var sam-
þykkt á fundinum tillaga frá Bjarna
frá Vogi og Skúla Thoroddsen, þar
sem einstakir menn eru harðlega átald-
ir fyrir að gerast til þess að semja
umboðslausir, eins og í tillögunni segir,
„leynilega við konungsvaldið um
ágreining milli konungsvaldsins og Al-
þingis, og treystir eigi þeim ráðherra,
er tekur við stjórn með þeim hætti, sem
orðinn er.“
Þegar Einar Arnórsson, ráðherra,
bar upp tillöguna um staðfestingu
stjórnarskrárinnar, var konungi gerð
grein fyrir, að frumvarpið hefði fengið
fullnaðarsamþykkt á þingi íslend-
inga á stjórnskipulegan hátt. Þá var
konungi birtur fyrirvarinn, en síðan
segir:
„Þá er Alþingi samþykkti stjórn-
skipunarlagafrumvarpið ásamt þar með
fylgjandi þingsályktunartillögu, voru
því ljósar óskir yðar hátignar um upp-
burð íslenzkra sérmála fyrir konungi í
ríkisráði; í meðferð stjórnskipunarlag-
anna á Alþingi hefur enginn andblást-
ur verið vakinn gegn þessu, og erfið-
leikarnir við skipun þessa máls hafa
eigi varðað það, að málin væru í fram-
kvæmdinni borin upp fyrir konungi í
ríkisráði.
Geigur sá, er fram kemur i þings-
ályktunartillögunni (fyrirvaranum) er
sprottinn af ótta við það, að auglýsing
sú í Danmörku, sem boðuð var um af-
stöðu Yðar hátignar gagnvart íslenzk-
um úrskurði, mundi verka sérstaklega á
ríkisréttarlegt eðli þessa úrskurðar, þar
sem hún samkvæmt íslenzkri skoðun,
mundi gera íslenzkt stjórnskipulegt
málefni háð dönsku löggjafarvaldi eða
dönskum stjórnvöldum.
Þeasii geiigur er formlegs-fræ’ðilegs
eðlis, og 1913 hefur þáverandi ráðherra
eigi lagt úrslitaáherzlu á hann og því
eigi heldur skýrt Yðar hátign frá hon-
um. En íhuganir þær, er síðar hafa ver-
ið gerðar á íslandi, og einnig hafa kom-
ið ljóst fram eftir síðari meðferð máls-
ins i ríkisráði, sýna, að á íslandi telja
menn þetta formlega atriði svo mikið
grundvallaratriði, að þeir álíta jafnvel
— öldungis andstætt því, sem til getur
hafa verið ætlazt með umræðunum í
ríkisráði 1913 — skipun þá, er þá var
fyrirhuguð, afturför í réttarstöðu Is-
lands, með því að gildandi stjórnskip-
unarlög, ásamt ríkisráðsákvæði sínu,
eru að lögum, samkvæmt skoðun ís-
lendinga, einvörðungu háð löggjafar-
valdinu íslenzka.
Með tilvísun til áðurgreindrar þings-
ályktunartillögu, svo og þess annars, er
ég hef látið um mælt, og með liliðsjón
til stjórnmálasamvinnu þeirrar hinnar
miklu, er fara mundi forgörðum, ef
stjórnskipunarmálið næði eigi fram að
ganga, skal ég allra þegnsámlegast
leggja til, að Yðar hátign vildi stað-
festa stjórnskipunarlögin, svo og að
gefinn mætti verða út konungsúrskurð-
ur, meðundirritaður af mér, og að sam-
kvæmt honum verði íslenzk lög og mik-
ilvægar stjórnarráðstafanir framvegis
svo sem hingað til bornar upp i ríkis-
ráðinu."
Á Alþingi 1911 hafði einnig verið
samþykkt frumvarp um breytingar á
stjórnarskránni. Þar hafði ákvæðið um
uppburð islenzkra mála í ríkisráðinu
verið fellt burt án þess það hefði neinar
breytingar í för með sér, því að Danir
daufheyrðust við öllu slíku þá sem
endranær. En svo kemur fyrirvarinn
loksins til skjalanna 1913 og fylgir sam-
þykkt nýrrar stjórnarskrár. Hann er
svohljóðandi:
„Um leið og Alþingi samþykkir frum-
varp til laga um breytingar á stjórn-
arskrá íslands, 1874, og stjórnskipun-
arlögunum 1903, ályktar það að lýsa
yfir því, að ef svo yrði litið á, að með
því, sem gerðist á ríkisráðsfundi 20. okt.
1913, sbr. konunglegt opið bréf, dagsett
sama dag, hafi uppburður sérmála ís-
lands verið lagður undir valdsvið
dansks löggjafarvalds eða danskra
stjórnvalda, þá getur Alþingi ekki við-
urkennt slíka ráðstöfun skuldbindandi
fyrir ísland, þar sem hún bryti í bág
við vilja þingsins 1913 og fyrri þinga.
Ennfremur ályktar Alþingi að lýsa því
yfir að það áskilur, að konungsúrskurð-
ur sá, er boðaður var í fyrrnefndu
opnu bréfi, verði skoðaður sem hver
annar íslenzknr konungsúrskurður,
enda geti konungur breytt honum á
ábyrgð íslandsráðherra, eins og án
nokkurrar íhlutunar af hálfu dansks
löggjafarvalds, eða danskra stjórnvalda.
Heldur Alþingi því þess vegna fast
fram, að uppburður sérmála íslands
fyrir konungi í ríkisráði Dana verði
hér eftir sem hingað til íslenzkt sér-
mál.“
Jörundur Brynjólfsson
(Ljósm. Ól. K. M.)
Hannes Hafstein telur ekki ástæðu til
að hafa fyrirvara með stjórnarskrár-
frumvarpinu, Sigurður Stefánsson seg-
ist aldrei hafa séð „ónákvæmara orða-
lag á nokkru skjali“ og Benedikt
Sveinsson lýsir yfir því, að fyrirvarinn
sé „grautarlegur" — og greiðir atkvæði
gegn honum.
Meirihluti í báðum deildum Alþingis
samþykkir, að rétt sé að hagnýta kon-
ungsúrskurðinn um íslenzkan fána frá
30. nóv. 1913 og þremur tillögum hald-
ið fram: hvítbláinn, bláfáninn með
hvítri stjörnu og þríliti fáninn. Var
málið borið undir atkvæði og samþykkt
með eins atkvæðis mun svohljóðandi
tillaga: „Sameinað Alþingi lýsir yfir
því áliti sínu, að flestum íslendingum
muni langkærast að sú fánagerð, sem
borin var upp á Alþingi 1911 og 1913,
haldist óbreytt og yrði staðfest af kon-
ungi, en sé þess ekki kostur, vill það
mæla með hinum þrílit.a fána, sem fána-
nefndin, sem skipuð var 30. des. 1913
gerði að aðaltillögu.“
★ ★
Sigurður Eggerz fór með mál þessi á
konungs fund að loknu þingi, og voru
þau tekin fyrir í ríkisráðinu 30. nóv. að
undangengnum viðræðum Sigurðar
Eggerz við Edvard Brandes, eins og
Jón Krabbe skýrir frá í riti sinu: „Þeg-
ar Sigurður Eggerz kom til Kaup-
mannahafnar dró hann enga dul á það,
að hann hefði verið kjörinn til þessa
starfa vegna þess að flokksmenn hans
treystu honum til að hopa hvergi og
vera ákveðinn, og í þeim mörgu og
löngu viðræðum sem við áttum um form
og aðferðir var það hans fyrsta og síð-
asta boðorð að bregðast ekki þessu
trausti. En hann hlaut að reka sig á
það, að í pólitiskum samningaumleitun-
um kann það að vera ósköp auðvelt
að segja nei, en ólíkt erfiðara að fá
viðsemjandann til þess að segja já.
Danska ríkisstjórnin bað Edvard
Brandes, fjái’málaráðherra, að taka upp
viðræðurnar við Sigurð Eggerz um
deiluatriðið: það gat verið nógu erfitt
fyrir Sigurð að sannfæra mann, sem
var jafnútfarinn í rökræðum, en sjálf-
ur sat hann fast við sinn keip . . .
Samningaumleitunum lauk án árang-
urs.“
Sigurður Eggerz sendi íslenzka stjórn
arráðinu 2. des. langt skeyti um við-
ræðurnar í ríkisráðinu 30. okt., og seg-
ir að „ráðherra íslands skýrði frá til-
lögu sinni um staðfestingu stjórnar-
skrárinnar. í tillögunni er tekin orð-
rétt þingsályktunin (eða fyrirvarinn)
og endar tillagan með þessum orðum:
,,um leið og ég tjái mig samþykkan
því, sem í þessari þingsályktun stend-
ur, skal ég samkvæmt þessu og með
skírskotun til nefndrar þingsályktunar
leggja til, að stjórnarskráin verði stað-
fest.“
Konungur tók því næst til máls: Eins
og ég tók fram á ríkisráðsfundi
20. október 1913, er það ásetningur
minn að staðfesta frumvarp til stjórn-
skipunarlaga um breytingu á stjórnar-
skrá um hin sérstaklegu málefni ís-
lands 5. janúar 1874 og stjórnskipunar-
lögum 3. október 1903, eftir að það hef-
ur nú verið samþykkt óbreytt af Al-
þingi því, er kom saman eftir kosning-
ar 11. apríl 1914, en vænti þess um leið
að ráðherra íslands leggi fyrir mig úr-
skurð þann, sem um var getið á nefnd-
um ríkisráðsfundi, um að íslenzk lög og
mikilvægar stjórnarráðstafanir skuli
bera upp i rikisráðinu, eins og ég líka
vænti þess, að forsætisráðherrann beri
upp fyrir mér, ráðgerða konunglega
auglýsingu til Danmerkur um það, sem
ég þá tók fram í hinu opna bréfi mínu
til íslands. Út af þingsályktun þeirri,
sem ráðherra íslands vitnar til allra-
þegnsamlegastri tillögu sinni, vil ég
taka þetta fram: Það, sem gerðist á
ríkisráðsfundi 20. okt. 1913 má ekki
skilja svo, að uppburður sérmála Is-
lands fyrir konungi í ríkisráði mínu sé
með því lagður undir löggjafarvald
Dana eða dönsk stjórnarvöld, en eins
og hinu stjórnskipulega sambandi milli
Danmerkur og íslands er nú háttað, er
uppburður islenzkra laga og mikil-
vægra stjórnarathafna í ríkisráði mínu
eina tryggingin fyrir því, að þau séu
islenzkt sérmál, og hafi ekki að inni-
halda ákvæði, er snerta sameiginleg
rikismál. íslenzk lög og mikilvægar
stjórnarráðstafanir verður því framveg
is að bera upp í rikisráði mínu, og á
því getur engin breyting orðið, nema
lögfest verði sú skipun, sem veitir jafn-
mikla tryggingu sem uppburður í rík-
isráðinu fyrir því, að ræða megi eða
fjarlægja vafaspurningar, sem upp
kynnu að risa frá annarri hvorri hlið
um takmörkun milli sameiginlegra lög-
gjafarmála og sérmála fslands.“
Sýna þessi ummæli konungs, hve ólík
um augum Danir og Islendingar líta á
uppburð íslenzkra mála i ríkisráðinu.
Þannig segir konungur að sú leið sé
„eina tryggingin fyrir því, að þau séu
íslenzk sérmál“ og komi ekki við dönsku
löggjafarvaldi. Hér er raunar ekki um
annað að ræða en mismunandi skilning
á orðalagi, þótt auðvitað hafi annað bú-
ið undir. Danir vildu ekki samþykkja
fyrirvarann af eintómri kergju, enda er
hann runninn undan rifjum sjálfstæðis-
manna, en þó hefði konungur átt að
geta samþykkt hann á örlagastundu, ef
hann hefði raunverulega trúað því að
uppburður mála í ríkisráðinu væri
trygging þess að þau væru íslenzk sér-
mál, því að hann hafði það þá í hendi
24. miaí 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15