Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1970, Blaðsíða 16

eér, iivar ísl. naál vaaru btM-im upp — og
hví þá ekki í rlkisráði þans? Hitt er
sörmu nær að hér er streitzi gegn við-
urkeimiiigiu á fullveltii íslauds, eims og
sjáifstaeðismörmum hefur fundizt alla
tíS.
í skeyti ráðherra segir enn fremur:
„Sáðhej'ra mælti.: í þimgsályktunirmi er
þvi haidið eindregið frama, að uppburð-
ur íslenzkra sérmála fyrtr konungi sé
islenzk .sérmál, og enmfremur er því
eindregið haldið frama, að um þetta sér-
mál verði ekki gerð örunur .ákvaeði en
um önnur íslenzk .sórmál. Fyrir þvi ,er
auglýsing sú, sem birta á í Danmörku
og ráðgerð er á ríkisráðsf.undi 20. okt.
1913, ósamrýmanleg við skoðun Alþing-
is, með því .auglýsingin mundi leiða til
þess, að konungur hefði í íslemzku sér-
máli hundið vilá a sinn yið viss atvik,
sem iöggjafarvald íslands og stjórn
væru ekki einráð .yfir, og þá hefði kon-
ungur eigi frjálsar bendur um breyt-
ingar á atkvæðum, sem farið kynmi að
verða fram á af Xslands hálfu. Ég get
ekki viðurkennt, að sambandinu milli
íslands og Daumerkur, hvort sem það
er skoðað frá sögulegu, lagalegu eða
eðlilegu sjónarmiði, sé svo háttað, að
það sé nauðsynlegt þess vegna að bera
íslenzk mál upp í ríkisráðinu, og ég get
heldur ekki viðurkennt, að sú spurning,
hvort islenzk sérmál skuli borin fram
í ríkisráði eða utan þess, verði leyst
eftir öðru sjónarmiði en íslands einu
En með þetta fyrir augum hefur ekki
þótt neitt vera því tii fyrirstöðu að
verða við óskum Yðar hátignar um upp
burð málanna í ríkisráði, og ég mundi
þess vegna, skoðað frá nefndu sjónar-
miði, vera reiðubúinn til þess að bera
fram fyrir Yðar hátign tillögu sam-
kvæmt þessu. En um leið og ég verð
að halda fast við þá íslenzku skoðun
sem felst í þingsályktuninni, að upp-
burður íslenzkra mála fyrir konungi sé
íslenzkt sérmál, sem ráðið sé til lykta
og breytt einungis eftir þeim reglum,
sem giida um íslen.zk sérmál, þá get ég
ekki, svo leitt sem mér þó þykir það,
lagt stjórnarskrármálið fram fyrir Yðar
hátign til staðfestingar, nema það komi
um leið ljóslega og gr.einilega fram, að
ísland haldi þessum sínum gamla rétti.
Ég hef viljað taka þetta fram við Yðar
hátign, svo skýrt sem mér er unnt, af
því að ég álít að hið innilega samkomu-
lag milli konungs og hinnar íslenzku
þjóðar verði að hvíla á ótvíræðum
grundvelli.
Konungur sagði: Úr því ráðherra ís-
lands vill ekki bera stjórnarskrármálið
upp til staðfestingar með þeim skilyrð-
um, sem fyrix hendi eru, og lýsir þvi
yfir, að þau séu ósamrýmanleg við skoð
un Alþingis, verð ég að taka þetta
fram: f opnu bréfi, dagsett 20. okt.
1913, er ég fyrirskipaði nýjar kosning-
ar til Alþingis, lét ég í Ijósi með hvaða
skilyrðum ég mundi geta staðfest hið
nýja stjórnarskrárfrumvarp. Um leið lét
ráSberra íslands birta yfirlýsingu mina
í ríkisráðinu, þar sem ég að ráði minna
dönsku ráðgjafa lýsti jþvá yfir, að það
væri tilætlun min ,að .birta i Danmörku
það, sem ég sagði í minu opna bréfi til
íslands, að ég n:undi ekki breyta
ákvörðun minni um það, að sérmál ís-
lands verði lögð fyrir mig í ríkisráðima,
nema sett væri ný skipun um hið .stjórn
skipulega samband milli Danmerkur og
fslands. Þegar Alþingi á ný samþykkti
stjórnarskrárfrumvarpið, var því þess
vegna fullkunnugt um þessi skilyrði; ef
það ekki vildi fá stjórnarskránni fram-
gengt með þessum skilyrðum, hefði það
átt að leita samkomulags um skilyrð-
in, áður en það samþykkti frumvar.pið
á ný. Ég get þess vegna ekki talið mig
sannfærðan um að afstaða Alþingis,
eins og henmi er lýst af ráðherranum,
geti verið endanleg, og ég beini því til
hans að birta alþingismönnum það, sem
ég þefi sagt hér í dag, og fá firekari
vissu um það, hvort þvá sé svo varið,
að Alþingi óskl ekki að fá stjórnar-
skrárfi'umvarpið staðfest með þessum
skilyriðnm, sem ég hef sett, og fram-
vegds verð að ihalda fast við.
Ráðherra sagði: Þegar a.thuguð eru
starfskjör ALþi-ngis þann stutta tíma,
sem það standur yrfir, var ekki hægt
að búast við því, að Alþingi það, sem
nýkosið v,ar 1914 og fyrst varð að ræða
og .gera sér Ijósa afstöðu sína um spura-
ingu þá, sem hér er urn að ræða, gæti
fengdð tíma til innan þingiausna að leita
samkomulags am þau skály-rði, sem Yðar
hátign heftar nefmt, en ég gat ekki látdð
yður -heyra álykitun Alþingis orðrétta,
þagar ég átti tal við Yðar hátigin síð-
asta sumar. Ég verð líka -að æ.tla að
Alþingi hafi, með því að láta ráðherra
fslamds, sem ber ábyrgð gagnvart þing-
inu, birta Yða-r hátign skoðun sína áðnr
en stjómarskrármálið yrði staðfest, á
sem áhrifamestan hát.t, sem -urmt var,
látið sínar óskir í Ijósi. Ég efast alls
ekki um, að skilningur þingsályktunar-
innar, sem ég hef haldið fram, gefi rétta
mynd af íullnaðarskoðun Alþingis, og
styð mig í því efni eigi aðeins við efni
ályktunarinnar, heldur einnig við skoð-
anir, sem ég hef fengið símleiffis, meff-
an ég hef dvalið í Kaupmannahöfn, frá
ráffandi alþingismönmim, eftir að ég
átti tal við Yðar hátign um þe.tta mál.
Þ5 að ég mundi ekki fresta að verða
við þeim tiimælum, er Yðar hátdgn haf-
ið nú uppd látið, ef ég hefði minnstu
von um að geta með því stutt að úx-
lausn málsins, þá held ég, að eftir um-
mælum Yðar hátignar um skilyrðin fyr-
ir staðfestingu, og samkvæmt þvi, sem
ég hef tekið fram, að ég geti ekki farið
aðra leið en að taka tillögu mína aftur.
Ég verð þó áður að gera Yðar hátign
kunnugt, að ég tel mái þetta svo þýð-
ingarmikið, að geti stj órnarskrármálið
ekki náð staðfestu á grundvelli þings-
ályk.timarinnar, þá verð ég að tilkynna
Yðar hátign, að ég mun beiðast lausn-
ar, en fulkiaðarlausnarbeíðnina vtLdi
ég ekki koma fram með fyrr en ég
hefði fengið tækifæri til þess að bera
upp við Yðar hátign þau mál frá síð-
asta Alþingi, sem enn haf a ekki verið
til lykta leidd.
Konungur sagði: Þar sém nú er svo
koœuð, sem ráðherrann hefur frá skýrt,
verð ég að láta þá ósk i ljósi, aff bera
mig samain við íslenzka stjómmálamenn
úr ýmsum flokkum um þaff, hvort unnt
sé aff ieysa ágreining þann, sem er um
ríkisráðsspurninguna, til að greiða fyrir
stjórrLarskrármálinu.
Ráðherra mælti: Um leið og ég held
fast við ummæli mín, leyfi ég mér að
taka aftur .tillögu mína um staðfest-
ingu stjiórnarskrárbmar, og tillögur
þær, aem standa í samhandi við það
mál, um að ge-fa út allrahæstan úrskurð
um uppburð íslenzkra mála, svo og lög
um fareytingu á lögum 3. október 1903,
um skipmn æðstu stjórnar landsins.“
Undir lok fundari-ns kv.aðst Sigurður
Eggerz ekki efast um að þingsáiyktun-
in, eða fyrirvarinn, gæfi rétta mynd af
fullnaðarskoðun Alþingis, og þar sem
konungur vildi ekki fallast á hann, sæi
hann ekki aðra leið opna fyrir sig en
taka af-tur tillögu sína ura staðfestingu
stjórnarskrárinnar.. Lýsti hann yfir því,
að hann yrði að biðjast lausnar frá ráð-
herraembætti, ef stjórnarskráin næði
ekki staðfestingu á grundvelli fyrirvar-
ans. Konungur gat þess þá, eins og fyrx
segir, að hann mundi bera sig saman
við íslenzka stjórnmálamenn úr ýmsum
flokkum um það, hvort unnt væri að
leysa ágreininginn um uppburð ís-
lenzkr.a mála í ríkisráðinu. Ráðherra
íslands bar þá upp tillögu Alþingis í
fánamálinu, en konungur bað einnig um
að fá að ræða það mál við þá stjóm-
málamemn íslenzka, sem hann kveddi á
sinn fund. „Ráðherra íslands kvað þetta
enn -styrkja ósk sína um að biðjast
lausnar.“
Þá óskaði Zahle, forsætisráðherra
Dana, eftir leyfi kon-ungs til að mega
birta í Danmörku skýrslu um það sem
hefði gerzt í ríkisráðinu og undirritaði
hann sjálfur þá skýrslu. Ráðherra Is-
lands mótmælti því: „Ef svo ber að
skilj a undirskrif t f orsætisráðherrans
undir þessa skýrslu, að faann taki á sig
nokkra ábyrgð á íslenzkum sérmálum,
verð ég að mótmæla því. Ég bið um
leyfi Yða-r hátignar til að birta á Is-
landi það, sem nú hefur gerzt í ríkis-
ráðinu.“
Hér mð skjðta Inn I, tll glðggvunar
á því sem síðar segir, að Hannesi Haf-
stein hafði orðið svo vel ágengt í fána-
málinu 1913, að faöfuðandstæðingur
hans, dr. Valtýr Guðmundsson, getur
ekki annað en dáðst að því, og var hann
þó sízt af öllu ginnkeyptur fyrir að bera
lofsyrði á Hannes. „Ég held að ómögu-
legi sé að neita,“ segir hann í bréfi til
mágs síns dags. 24. nóv. 1913, „að ráð-
herra hafi í fánamálinu orðið meira
ágengt en útlit var fyrir og að hann
hefir þvi beinlínis snúið á Dani, enda er
vísí taisverð gre-mja hér (í Danmörku)
hjá mörgum út af því. Auðséð líka á
ummælum kgs. (konungs, Kristjáns X),
að honum hefir verið þvernauðugt að
samþykkja og vill skella skuldinni á
Zafale, af því hann hafi ekkert haft að
a-thuga við þetta. Þetta mun lík-a vera
svo, að kgr. hafi því aðeins látið sig, að
H.H. faafi verið búinn að vinna dönsku
ráðh. m-eð sér og þeir aftur búnir að
tryggja sér samþykki flokksforingja
Dana, en kgr. stóð einn, og þá gat hann
ekki lengur lagzt á móti, heldur varð
að beygja sig . . . að mögulegt væri að
fá eitthvert lokalfiagg var ég aldrei í
vafa um . . . En að Hannes komst þó
svona langt, er sjálfsagt því að þakka,
að hanm hefir teflt á fremsta hlunn og
ætlað að láta ske-ika að sköpuðu. Það
þurfa ráðherrar að gera — bæði gegn
kgL og alþingi."
Hannes hafði lagt fram fánamálið fyr
ir konung í ríkisráði og segir að ís-
lenzka þjóðin eigi þá ósk að fá ís-
lenzkan fána, sem notaður verði á ís-
landi og í landhelgi íslands og lýsir
konungur yfir því, að hamn fallist á til-
lögu ráðherra íslands. En eins og ráð-
izt er á forystumenn Dana, sem þetta
samþykktu, í Danmörku, þannig verð-
ur Hannes Hafstein ekki síður fyrir
heiftarlegum árásum hér heima fyrir
framgöngu sína, og ekki sízt er það
gagnrýnt, að forsætisráðherra Dana
skyldi taka til máls í ríkisráðinu um
íslenzkt sérmál, þ.e. fánamálið. En ís-
inn var brotinn.
Eins og að líkum lætur, urðu skipt-
ar skoðanir á framkomu Sigurðar
Eggerz á ríkisráðsfundinum, þótt hann
hefði „teflt á fremsta hlunn." En nú
stóð kóngur ekkí „einn“. Flokksbræður
Sigurðar í Sjálfstæðisflokknum fögn-
uðu þó mjög framkomu hans, enda hafði
hann haft nákvæmt samband við þá frá
degi til dags um allt, er að málinu laut,
eins og skeytin og fundagerðarbók
Sjálfstæðisflokksins um þetta leyti bera
með sér (fundagerðin sýnir við hvaða
alþingismenn hann hafði samband, þ.e.
flokksmenn sína). Á fundi 30. des. sem
stuðnlngsm-enn Sj álfstæðisf lokksins
efndu tíl í Reykjavík, (sumir segja að
600 mamns hafi sótt hann) var lýst fylgi
við ráðherramn. Sveinn Bjömsson bar
fram tillögu, -sem samþykkt var í einu
hljóði:
„Fundurinn þakkar ráðherra fram-
komu hans í ríkisráði 30. nóvember
þá., telur skoðanir þær, sem hann hélt
þar fram í umræðum um stjómarskrár-
mállLS vera í f-ullu samræmi við vilja
m-eirihluifca kjósenda fyrir síðustu kosn-
ingar og álítur vel farið, að ráðherra
flutti svo Ijóst við Dani skoðanir ís-
lemdimga í dfiilumáiunum."
Ráðherra var ,svo ákaft hylitur af
fimdarmönnum og t lok fundarins bað
hann menn hrópa húrra fyrir fóstur-
jörðinni. Þá birta eirmig 18 þingmenn
yfirlýsingu, þar sem þeir teija „fram-
komu ráðh-erra í ríkisrá-ðinu í fullu
samræmi ylS þingviljann og að þeir
áiitu fyrirhugaða yfirlýsingu konungs
til Dana ósamrýmanlega við fyrirvara
Aiþingis."
★ ★
Er þá komið að því, þegar konungur
boðar Hannes Hafsíein einan á sinn
fund í febrúar 1915. Óttuðust Sjálístæð-
ismenn að konungur mundi fela hon-
uffi ráðherræmbættið en svo var ekki,
enda hafði hann ekki holmagn til þess
/
/fy* t r/et. ^
st-jt-* • , / . , . > ‘
J. v S . / v. S /
/f t r —-, -. ^
O * ,,

16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. miaí 1970