Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1970, Page 17

á Alþingl. Þorsteinn Gíslason segir um
þessa för ráðherrans. „En að hans
(Hannesar) ráðum mun það hafa verið,
að konungur kvaddi síðan þrjá þing-
menn úr meirihlutaflokknum á sinn
fund, þá Einar Arnórsson, Guðmund
Hannesson og Svein Björnsson.“ En
Jón Krabbe segir að snemma í janúar
1915 hafi hann fengið „sem einkamál
fyrirspurn frá Hannesi Hafstein um
það, hvort ég áliti ekki unnt að ná
friðsamlegri lausn, sem fsland gæti
sætt sig við og ég svaraði því skilyrð-
islaust játandi, eftir að hafa leitað upp-
lýsinga hjá Krieger.“ Og Kristján Al-
bertsson segir: „Hannes Hafstein símar
13. febrúar Jóni Krabbe og Jóni Svein-
björnssyni svar við bréfum frá þeim;
segist hafa ráðgast við miðstjórn Heima-
stjórnarflokksins og þingmenn flokks-
ins búsetta í Reykjavík, og óski mikill
meirihluti þeirra þess, að stjórnarskrár-
breyting og fánamál verði staðfest fyr-
ir þing, og að konungur feli sér undir-
rituðum að taka við ráðherraembætti í
þessu skyni; er beðið um að þetta sé
konungur látinn vita . . . Jón Krabbe
svarar skeyti Hannesar Hafstein sam-
dægurs með þeim skilaboðum, að kon-
ungur biðji hann að koma til viðtals
við sig.
Hannes Hafstein siglir daginn eftir
til Kaupmannahafnar. Um viðræður
hans við konung er ekkert vitað; þó
virðast þeir hafa orðið sammála um, að
rétt væri að konungur talaði nú við
einhverja af áhrifamönnum innan þing-
flokks sjálfstæðismanna, og heyri hvað
þeir leggi til; vitað er af orðum Hann-
esar Hafsteins eftir heimkomu hans, að
rætt hefur verið við hann um leið til
málamiðlunar, og ekki annað líklegt en
að hann hafi átt þátt í að leggja á ráð-
in. Meðan Hannes Hafstein er á heim-
leið, biður konungur Einar Arnórsson,
Guðmund Hannesson og Svein Björns-
son að koma á sinn fund.“ Jón Krabbe
segir að það hafi verið hann, sem
nefndi þremenningana, „sem að mínum
dómi væru heppilegir samningamenn, og
kvaddi konungur þá þremenninga
síðan á sinn fund.“
Krieger konungsritari hafði spurt
Krabbe, hvaða stjórnmálamenn á fs-
landi konungur ætti að hans hyggju að
kalla til viðræðna um ástandið, „og
svaraði ég honum þá í samræmi við
þau viðhorf mín sem rakin eru að fram-
an, að væru Danir viðbúnir að sýna
lipurð, þá væru í meirihlutaflokknum —
sem að sjálfsögðu yrði að halda sér að
— ýmsir ungir, mjög vel gefnir alþing-
ismenn; ég áliti að það væri liklegra um
þá en gömlu þingskörungana í flokkn-
um, sem hæglega gætu þótzt of bundn-
ir af fyrra orðalagi, að þeir kynnu að
geta komið stjórnarskrármálinu fram
og bundið enda á þetta 10 ára gamla
deilumál um ríkisákvæðið.“ Og Hannes
Hafstein segir í viðtali við Lögréttu
að það sé sannfæring sín, að ef þre-
menningarnir „sýni ekki algeran skort
á samningalipurð, þá sé auðfengin stað-
festing stjórnarskrárinnar á þeim
grundvelli, sem allir hljóta að una vel
við.“ Hannes Hafstein er spurður að
því, hvort hann hafi ekki verið að
greiða götu andstæðinga sinna, og svar-
ar: „Þegar ég er kominn út fyrir land-
steinana er ég aldrei lengur flokks-
maður; þá er ég aðeins fslendingur."
Lítill efi er á því að Hannes Haf-
stein hefur ætlazt til þess að verða ráð-
herra 1915 og eru því áhyggjur þær,
sem birtast í fundagerðarbók Sjálfstæð-
ísflokksins, þegar hann fer á konungs-
fund með Botníu, á rökum reistar. En
konungur og danskir stjórnmálamenn
sýna nú mikil klókindi þegar þeir hafna
Hannesi, en leita í þess stað til þeirra
ungu þingmanna innan Sjálfstæðis-
flokksins, sem líkur voru á að hægt
væi'i að semja við um málamiðlun. Þeir
eru orðnir þreyttir á því, hve lítið mið-
ar undir stjórn sjálfstæðismanna og
vilja ekki að heimastjórnarmenn fái
Jón Magnússon
heiðurinn af að leysa hnútinn. Þeir
semja um að fá slaðfestingu á stjórnar-
skránni, en láta hugsjón flokks sins
lönd og leið í bili. Þeir komast fljót-
lega að niðurstöðu um lausn va.nd-
ans og samkomulagi við Dani um
orðalag, sem báðir aðilar gátu sætt
sig við til bráðabirgða og batt hvorki
hendur Dana né íslendinga. Þá hefur
dönskum stjórnmálamönnum verið ósárt
um að sjá fylkingu höfuðandstæðing-
anna á íslandi, Sjálfstæðisflokkinn,
riðlast og forystumenn þeirra rífast um
þær leiðir sem fara ætti. Og áreiðan-
lega hefur það einnig skemmt heima-
stjórnarmönnum. En Einar Arnórsson
hefur verið þess fullviss að flokkur
sinn væri kominn í úlfakreppu sem yrði
að leysa hann úr, þótt einhverju þyrfti
að fórna i bili — og lausnin stæði nær
hugmyndum heimastjórnarmanna en
flestra sjálfstæðismanna. En réttindi
íslands hafi a.m.k. verið „ótvírætt varð-
veitt“ í höndum langsum-manna, eins og
Guðmundur Hannesson komst að orði.
En miðstjórn Sjálfstæðisflokksins er
nóg boðið, að gengið skuli vera svo
freklega fram hjá gömlu þingskörung-
um flokksins og þykir það í senn ein-
kennilegt og tortryggilegt að konung-
ur skyldi ekki hafa snúið sér beint til
miðstjórnar flokksins. En auðvitað
vissu Danir af langri reynslu að ekk-
ert hefði þýtt að tala við „gömlu þing-
skörungana" eins og á stóð — enda
voru það þeir sem mótuðu alla afstöðu
Sigurðar Eggerz, þótt Danir hafi ekki
fylgzt jafn nákvæmlega með því og við
getum nú gert með fundagerðarbók
Sjálfstæðisflokksins í höndunum.
Kristján Albertsson segir að aðal-
atriði í samkomulaginu, sem þremenn-
ingarnir gerðu við danska ráðamenn,
hafi verið á þá leið, ,,að í stað þess að
konungur lýsti yfir því um leið og stað-
festingin fari fram, að íslenzk mál skuli
áfram borin upp í ríkisráði unz sam-
þykkt verði sambandslög, skuli hann
lýsa yfir því að uppburður málanna
skuli haldast í ríkisráði og megi alþingi
ekki vænta þess, að á því verði breyt-
ing í stjórnartíð konungs, „nema önnur
skipun, jafntrygg þeirri sem nú er,
verði á ger“.“ Kristján segir ennfrem-
ur að þremenningarnir hafi farið frá
Kaupmannahöfn 1. apríl, „en hafi áður
símað miðstjórn Sjálfstæðisflokksins,
að því er virðist mjög ógreinilega frétt
af þeirri málamiðlun, sem upp á er
stungið.“ En þó að fréttin um málamiðl-
unina hafi virzt „mjög ógreinileg“, er
ekki annað að sjá, en miðstjórn Sjálf-
stæðisflokksins hafi skilið hana nógu
vel til þess að hafna henni á svip-
stundu, með örstuttu skeyti.
Þá segir Kristján Albertsson enn-
fremur að þennan vetur hafi „að nýju
tekizt góður kunningsskapur með
Sigurður í Yztafelli
Hannesi Hafstein og ólafi Björnssyni".
Hann skrifar Hannesi, 31. marz 1915:
„Háttvirti vin! Algerlega confidentielt
leyfi ég mér samkvæmt því er ég lofaði
þér um daginn, að skýra þér frá því, að
okkur — miðstjórninni — hefur borizt
skeyti frá þrímenningunum í dag, þar
sem þeir gera ráð fyrir, að hugsanlegt
sé, að lausn fáist með því móti, að ís-
landsráðherra í ríkisráði lýsi islenzka
skilningnum en Zahle þeim danska.
Konungur „declares theoretical
question still remains unsettled,“ en
lýsir yfir við íslendinga, að málin
skuli borin upp í ríkisráði sína stjórn-
artíð. Þessar umræður í ríkisráði skulu
birtar í Danmörku með „signature"
Zahles. — Þessu skeyti var svarað svo af
miðstjórninni í dag, að henni litist ekki
á þessa lausn — eins og hún er.“ Allt
kemur þetta heim og saman við funda-
gerðarbók Sjálfstæðisflokksins. Hannes
hefði vart getað vitað betur um átökin
í flokknum, þótt hann hefði verið við-
staddur fundina. Af bréfinu má sjá,
hvílík óvissa ríkir innan Sjálfstæðis-
flokksins um þessar mundir og hve ó-
heilindin ríða þar húsum. En ekki er
undarlegt, þótt Ólafur hallist á sveif
með þremenningunum, hefur viljað
fylgja bróður sínum að málum.
Sveinn Björnsson skýrir frá því, að
þremenningarnir hafi varla verið stign-
ir á land, nýkomnir frá Kaupmanna-
höfn, þegar „sumir flokksmenn okkar
neru okkur landráðum um nasir.“ Eins
og af fundagerðarbókinni má sjá, hafa
margir fundir verið haldnir eftir að
þremenningarnir komu heim, og hús
sjálfstæðismanna þá skekkzt á grunni.
Svo rammt kvað að þessum illdeilum
að Guðmundur Hannesson fær loks
ekki orða bundizt, en segir að þversum-
menn vilji „ekkert samkomulag og eng-
an skilnað! Ekkert nema tómt orða-
gjálfur og sífelld illindi milli þjóð-
anna!“ Og gamla sjálfstæðisblaðið fsa-
fold lýsir þversum-mönnum á þá leið að
þeir telji okkur „þann stjórnmálagrund
völl hagkvæmastan og að öllu leyti
beztan: að lifa í eilífu, óþörfu rifrildi
við Dani“ sem hleypi „óþarfri kergju í
sambúð þjóðanna, og sambúðina innan-
lands sömuleiðis.“
★ ★
18. sept. 1915 sendir stjórn Sjálfstæð-
isflokksins frá sér ávarp vegna atburð-
anna, sem þá hafa orðið, og þykir nú
mikið við liggja, að haldið sé utan um
flokksbrot þversum-manna og því aukið
fylgi. Átökin hafa klofið Sjálfstæðis-
flokkinn í rótina. Ávarpið sýnir vel,
hvar Sjálfstæðisflokkurinn, eða
þversum-menn, standa, eftir afsögn Sig-
urðar Eggerz og skipun Einars Arnórs-
sonar í ráðherraembætti. Drög þess eru
í fórum Björns Kristjánssonar og eru
svohljóðandi:
„Heiðraði flokksbróðir! Eins og yður
mun kunnugt vera, hefur flokkur vor
sjálfstæðismanna á þingi klofnað með
því að nokkrir menn hafa með núver-
andi ráðherra horfið frá hreinni sjálf-
stæðisstefnu, eins og hún var mörkuð
á síðasta þingi, og tekið þann kost að
gugna fyrir skoðunum og kröfum Dana
í sjálfstæðismáli voru. Og þar sem blað-
ið ísafold, sem verið hefur aðalflokks-
blað vort, hefur snúist í lið með þeirri
undanhaldsptefnu, þá er oss, sem vilj-
að höfum halda fast við stefnuna
hreina, ekki til fullnustu kunnugt, hver
áhrif þetta hefur haft á sjálfstæð-
ismenn út um land, til að villa hug-
myndir þeirra og kunnugleika á því,
hvernig nú er komið málum, og snúum
oss því um það til yðar og annarra
góðra flokksmanna, sem vér berum fullt
traust til að séu oss sammála um að öll
spor í undanhaldsáttina beri að varast,
hvað miklum gyllingum sem yfir þau er
varpað.
En með því að vér erum nú um sinn
flokksblaðslausir til að fylgja fram mál-
staðnum og skýra hann fyrir þjóðinni,
sem við vonum þó að bót ráðist á, þá
tökum vér það ráð til bráðabirgða að
kynna flokksbræðrum vorum nú þegar
málið sem bezt með því að senda þeim
aðalræður þær, sem voru haldnar
í stjórnarskrármálinu í.báðum deildum
Alþingis og fáorða, en glögga skýrslu,
um úrslit þau, sem urðu á málinu og
afstöðu þingmanna til þess.
Og þess viljum vér láta getið, að 4
þingmenn áður í Sjálfstæðisflokknum
og 2 konungkjörnir (umboðslausir, ef
stjórnarskráin kemur í gildi) og 1
þjóðkjörinn utan flokks, hafa í fullu
heimildarleysi í blaðinu ísafold gefið út
stefnuskrá í nafni Sjálfstæðisflokksins,
og það enda þótt 2 af þessum 4 fyrrv.
sjálfstæðismönnum, ráðherra og Sveinn
Björnsson, hefðu báðir gengið úr
flokknum framarlega á þingi, samkv.
fundarbók flokksins, treystum vér því
að þetta villi engum sjálfstæðiskjósanda
í landinu sýnir.
Þingflokkur vor hefur því að visu
minnkað og kraftarnir dreifst að sinni.
En vér treystum, að hinn góði málstað-
ur, sjálfstæðisvörn þjóðarinnar, safni
þeim nú sem áður saman aftur. Vér höf-
um í ársbyrjun fulla ástæðu til að vona,
að kröfum vorum yrði framgengt, er
svo sterkur meirihluti stóð að baki. En
nú fór svo, sem yður er kunnugt, að
þeir 3 menn, sem fóru á konungsfund
með tilstyrk minnihlutans, Heimastjórn-
armanna og nokkurra annarra, hafa
gengið fram hjá kröfum Alþingis og
gjört að vilja Dana og hefur það þann-
ig verið minnihlutinn á þingi 1914, sem
ráðið hefur úrslitum málsins, en það fer
algjörlega í bága við sjálfsagða þing-
ræðisreglu.
En þótt nú verði ekki umþokað það,
sem orðið er, og svo búið verði að biða
að sinni, þá skiptir miklu máli að allir
sjálfstæðismenn í landinu haldi fast
saman, ekki siður nú en áður, til þess
að draga úr illum afleiðingum þessa
verks og afstýra framvegis öðru, sem
sjálfstæði voru getur verið hætta búin
af og vinna méð sameinuðum kröftum
fyrir stefnu vora.
Treystum vér því, að þér sem áður,
séuð oss samdóma um þetta og snúum
oss því til yðar og annarra þekktra
sjálfstæðismanna til að leita ráða og
upplýsinga hjá yður, sem vér væntum,
að þér sendið einhverjum af oss undir-
rituðum.
Einnig éru það tilmæli vor, ef sjálf-
stæðismönnum tekzt að koma á fót
blaði, sem óumflýjanlegt er, að þér
vilduð beitast fyrir að útbreiða það og
fá aðra góða menn til þess og benda á
ötula og skilvísa útsölumenn (helzt í
hverjum hreppi).
Gerum við ráð fyrir, að beztu flokks-
menn vorir mundu í blaðið rita.
En allt þetta erfiði vort verður ár-
angurslaust, nema flokkur vor og
24. rrnaí 1970
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 17