Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1970, Page 18

stjórnmálastefna njóti sömu samúðar og
samvinnu landsmanna nú sem áður, en
það hefur jafnan sýnt sig, að hrein og
afsláttarlaus sjálfstæðisstefna eðlilega
á dýpstar rætur í hugum þeirra; (hér
koma útstrikanir en svo er haldið
áfram). Það dylst oss eigi, að heims-
ófriðurinn getur haft þau áhrif, að
aldrei hafi meira en nú verið þörf á
samheldni, staðfestu, einbeitni og
hyggni til varnar sjálfstæði voru, en
síðasta stjórnmálasaga vor sýnir, hvað
rétt grannri vér verðum er undan-
haldsmcnnirnir fara með ráð vort.
Á varðbergi verðum vér því að
standa, sjálfstæðismenn, en það hamlar
ekki því, að við snúum oss af alefli
að innanlandsmálum, enda er sýnilegt
að aukin framleiðsla og bættur fjárhag-
ur er ein af aðalstoðunum undir sjálf-
stæði voru.
Með fullu trausti og einlægri virðingu.
í stjórn Sjálfstæðisflokksins, Krist-
inn Daníelsson, Björn Kristjánsson og
Sig. Eggeri."
★ ★
Miðstjórn Heimastjórnarflokksins
bauð þremmenningunum, hverjum þeirra
sem var, að verja hann gegn vantrausti
á næsta þingi, ef hann tæki við ráð-
herraembætti og fengi stjórnarskrána
staðfesta. Er það e.t.v. skýringin á því,
að menn eins og dr. Valtýr Guðmunds-
son eru fremur tortryggnir í garð Einars
Arnórssonar, þótt sízt af öllu sé hann
fylgjandi sjálfstæðismönnum að málum.
Hann segir í bréfi dags. 15. júní 1915:
„Einar Arnórsson er hér (í Höfn) og
segja blöðin að nú muni komast lag á
íslandsmálin . . . Allt þetta leynimakk
þremenninganna (er annars) svo and-
styggilegt í mínum augum, að ég vil
ekkert um það skrifa. Leynimakk um
stærstu velferðarmál þjóðarinnar er
óhæfa (eins og Wilson forseti sagði —
sjá Eimr(eiðina) XXI, 70), og skrítið að
2 fLcikikœtjómiarm nin semji baik við
flokk sinn og trúa ekki meðstjórnar-
mönnum sínum einu sinni fyrir samning-
unum. Sagt er að engum nema B.Kr.
(Birni Kristjánssyni) hafi verið trúað
fyrir öllu saman. Og svo rjúfa þeir
flokkinn og hlaupa yfir til andstæðing-
anna með þann mann í broddi fylkingar,
sem allt bjó út, sem Sig. Eggerz hélt
fram. Skömm og óvirðing, hversu sví-
virðilegir sem hinir (Voga-Bj (arni) et.
Co.) kunna að vera.“ Og í bréfi 22. júlí
sama ár segist dr. Valtýr ekki sjá bet-
ur en þremenningarnir „hafi svikið Sig.
Eggerz og meginþorra flokks síns í
tryggðum og hlaupið yfir til andstæð-
inganna; því þó þeir hafi fengið ofur-
iitlar ívilnanir (sleppt undirskrift for-
sætisráðh. (Dana) undir dönsku aug-
lýsinguna (sbr. skýringar að framan)
eða henni sjálfri formlega), þá er þó
spurningin um, hvort uppburður ísl.
mála í ríkisr(áðinu) sé sérmál eða ekki
látið óútkljáð . . . Og hart má Sig.
Eggerz þykjast leikinn af Ein. Amórss.,
sem þó gerði ekkert nema halda því
fast fram, sem einmitt Einar lagði upp í
hendurnar á honum.“ Hér eru áreiðan-
lega túlkuð sjónarmið margra þeirra
sem lifðu þessi átök og því ástæðulaust
að gera þau að feimnismáli, þótt við lít-
um öðruvísi og vægar á nú, enda reynd-
ist Einar Arnórsson vel í stöðu sinni,
fékk ýmsu áorkað og leysti Gordions-
hnút damsk-íslenzks sambands á erfið-
um tímum. Má með nokkrum rétti segja
að ráðherradómur hans hafi verið und-
anfari fullveidis íslands.
★ ★
Einar Arnórsson er skipaður ráð-
herra 4. maí, og fullyrðir Jón Krabbe
að það hafi verið af misskilningi á lestri
símskeytis, en um það skal eigi fjölyrt
hér, enda skiptir það ekki höfuðmáli.
Aðalatriðið er að Einar Arnórsson sem-
ur við Dani í trássi við marga félaga
sína og í óþökk miðstjórnar Sjálfstæðis-
flokksins, gengur á konungsfund og kem
ur stjórnarskránni og fánamálinu í höfn
19. júní um sumarið, eins og fyrr greinir.
En um sama leyti ldofnar Sjálfstæðis-
flokkurinn með brauki og bramli í langs-
um-menn og þversum, en báðir kalla sig
Sjálfstæðisflokk. „Síðustu dagana í maí
víkur minnihluti miöstjórnarinnar
(Benedikt Sveinsson, Bjarni Jónsson,
Skúli Thoroddsen) meirihlutanum úr
miðstjórninni (þeim Brynjólfi Björns-
syni, Einari Arnórssyni, Ólafi Björns-
syni og Sveini Björnssyni) — með því
að einn þeirra, með fylgi hinna,
hafi gerzt ráðherra „með stuðningi mót-
flokksins“,“ þ.e. Heimastjórnarflokks-
ins, segir Kristján Albertsson. Ekki eru
samt heimildir fyrir þessu í fundagerð-
arbók flokksins frá þessum tíma og raun
ar ekki sjáanlegt að neinn lögmætur
fundur hafi verið haldinn í miðstjórn-
inni í maí. Enda er harla óljóst hvern-
ig það mætti vera að minnihlutinn ræki
meirihlutann úr miðstjórninni.
Einar Arnórsson og langsum-menn
láta herópin ekki á sig fá. Einar hafði
tekið fyrirvara Alþingis upp í tillögu
sína um staðfesting stjómarskrárinnar,
eins og fyrirrennari hans hafði gert,
enda hafði hann verið upphafsmaður að
honum, „en gaf þá skýringu á honum,“
eins og Þorsteinn Gíslason kemst að
orði, ,,að geigur sá, sem þar kæmi fram,
væri sprottinn af ótta við það, að aug-
lýsingin, sem boðuð væri í Danmörku
um konungsúrskurðinn, mundi verka
sérstaklega á réttarlegt eðli hans, þar
sem hún mundi gera íslenzkt stjórn-
skipulegt málefni háð dönsku löggjafar-
valdi eða dönskum valdhöfum. Þessi
geigur væri formfræðilegs eðlis. En á
íslandi teldu menn þetta formlega atriði
svo mikið grundvallaratriði, að þeir
álitu jafnvel, öldungis gagnstætt því,
sem til gæti hafa verið ætlazt með um-
ræðunum í ríkisráði 20. okt. 1913, skip-
un þá, er þar væri fyrirhuguð, aftur-
för í réttarstöðu íslands, með því að
gildandi stjórnarskipunarlög, ásamt rík
isráðsákvæði sínu, væru að lögum sam-
kvæmt skoðun íslendinga, einvörðungu
háð löggjafarvaldinu íslenzka. Með til-
vísun til þingsályktunarinnar og skýr-
ingar sinnar á henni óskaði hann, að
stjórnarskrárfrumvarpið yrði staðfest
og konungsúrskurður gefinn út um
flutning íslenzkra mála í rikisráðinu
framvegis eins og áður.
Forsætisráðherra Dana kvaðst fallast
á þá skoðun, að ágreiningsatriðið væri
formfræðilegs eðlis. En danska skoð-
unin á þessu færi í þá átt, að því yrði
eigi breytt nema ný skipun yrði gerð,
sem fæli í sér álíka tryggingu og þá,
sem nú ætti sér stað. Einhver ákveð-
inn staður yrði að vera til, þar sem
ræða mætti og fjarlægja vafamál, frá
hvorri hlið sem er, um takmörk hins
sérstaka og sameiginlega löggjafar-
valds. Hann bað um leyfi konungs til að
birta í Danmörku það, sem nú gerðist í
þessu máli. — Ráðherra íslands kvaðst
halda sér við íslenzku skoðunina á rík-
isráðsmálinu, en þó ekki mæla gegn
því, að það sem nú gerðist í þessu máli,
yrði birt í Danmörku, þar sem hann
gengi að því vísu, að slík skýrsla muni
ekki getað varðað neinu um réttareðli
málsins um uppburð sérmála íslands í
ríkisráði. Konungur staðfesti þá stjóm-
arskrárfrumvarpið og gaf út konungs-
úrskurðinn. Jafnframt ákvað hann, að
þríliti fáninn skyldi vera sérfáni ís-
lands."
Deilunni vegna ríkisráðsmálsins var
hér með lokið milli íslenzkra ráðamanna
og danskra stjórnyfirvalda eftir lang-
varandi þóf og mikil stjórnmálaátök á
Islandi framan af öldinni. Má því segja
að nú verði þáttaskil í sjálfstæðisbar-
áttunni og aðeins eftir að ryðja leið-
ina að lokatakmarkinu 1918.
★ ★
Auðvitað reyndu þversum-menn allt
sem þeir gátu til að koma Einari Arnórs
syni frá, og voru þeir í fylkingarbrjósti
Skúli Thoroddsen, Björn Kristjánsson
og landvarnarmennirnir gömlu, Bjarni
frá Vogi og Benedikt Sveinsson. Þeir
reyndu að koma fram vantrauststil-
lögu á Einar Amórsson strax á þing-
inu 1915, en hiaiima'Sitjórniarmianin (Enar
hafði verið heimastjórnarmaður áður en
hann fyllti flokk sjálfstæðismanna) og
langsum-menn snerust á móti, svo að
hún náði ekki fram að ganga. Neðri
deild lýsti ánægju sinni með staðfest-
ingu stjórnarskrár og fána með 14 at-
kvæðum gegn 10 og efri deild með 8
atkvæðum gegn 5. Einar Arnórsson
mátti því vel við una. Hann sat við völd
til ársloka 1917, þegar Jón Magnússon
myndaði stjórn sína, fyrstu samsteypu-
stjórn á íslandi. Þá urðu enn sögu-
leg átök innan Sjálfstæðisflokksins um
það, hver skyldi verða ráðherra flokks-
ins í þessari fyrstu þriggja flokka
stjórn á íslandi.
★ ★
Þessi síðustu átök um ráðherrann
1917 eru lokaþátturinn í langri og oft
harla illskeyttri baráttu landvarnar-
manna og sjálfstæðismanna innbyrðis á
fyrstu tveimur áratugum þessarar ald-
ar. Eftir mikið þóf 1917 velur þing-
flokkur Sjálfstæðisflokksins (þversum-
menn) Bjöm Kristjánsson ráðherra
sinn í stjórn Jóns Magnússonar, en
önnur höfuðkempa flokksins, Sigurður
Eggerz, verður fyrir sárum vonbrigðum.
Hinn 5. ágúst 1916 fer fram landkjör-
og er Hannes Hafstein efstur á lista
heimastjórnarmanna sem fær 1950 atkv.
og þrjá menn kosna. Listi þversum-
manna, með Sigurði Eggerz efstum, fær
1337 atkv. og tvo menn kosna. Listi
óháðra bænda (fyrsti vísir að Fram-
sóknarflokknum nýja) fær 1290 atkv. og
kemur að Sigurði Jónssyni á Yztafelli,
en langsum-menn með Einar Arnórsson
í broddi fylkingar fá aðeins 419 atkv.
Eftir kjördæmakosningarnar í október
1916 er Heimastjórnarflokkurinn
sterkastur með 15 þingmenn, þversum-
menn Tá 12. Einar Arnórsson nær kosn-
ingiu í Ármeissýslu, en lamgsium-miennirnir
Guðmundur Hannesson og Sveinn
Björnsson falla. Einar tilkynnir strax í
þingbyrjun að hann muni segja af sér,
Hannes Hafstein dregur sig fljótlega í
hlé vegna heilsubrests.
Laugardaginn 16. des. 1916, kl. 5 e.h.
var haldinn fundur í miðstjórn Sjálf-
stæðisflokksins (þversum-manna) í fyr-
irlestraisial guiðfræðidieildar Hásikólains í
Alþingishúsinu. Allir voru mættir á
fundi. „Þorsteinn M. Jónsson kom á fund
inn frá bændaflokknum nýja með þá
tillögu að valinn væri sinn maður úr
hvorum flokki til að eiga viðtal við
einn úr Heimastjórnarflokknum, um
myndun 3 manna stjórnar með sinn
mann úr hvorum flokki og hafði Þor-
steinn verið kosinn til þess úr sínum
flokki, en Kristinn Daníelsson var kos-
inn til þess af sjálfstæðismönnum.
Sveinn Ólafsson fór á fund heimastj.
manna í þessum erindum og kom með
þau boð, að þeir mundu áskilja að
einn maður úr ráðherraflokki (þ.e.
langsum-menn) tæki þátt í því viðtali,
flutti Kr. D. þessi boð á fundinn sem
ályktaði að ganga ekki að því að svo
stöddu. Meðan á þessu stóð kom Karl
Einarsson og kvaddi Björn Kristjáns-
son af fundi til viðtals. Kom Björn inn
á fundinn aftur með þau orð frá Karli,
að hann mundi óskorað ganga í Sjálf-
stæðisflokkinn og var það af öllum sam
þykkt. Að því búnu var samþykkt að
fresta til morguns að afráða um fyrir-
hugað viðtal og það tjáð bændaflokkn-
um, sem var því fyrir sitt leyti sam-
þykkur. Sig. Eggerz — Kristinn Daníels-
son.“
Næsta dag, 17. des., er fundur í Sjálf
stæðisflokknum kl. 9 árdegis og eru all
ir viðstaddir. í fundagerðarbókinni seg-
ir: „Rætt fyrst og síðan gengið til at-
kvæða um, hvort ganga skyldi að því,
að einn maður af hendi ráðherramanna
væri hafður við fyrirhugað viðtal um
stjórnarmyndun þriggja flokkanna.
Greiddu 4 atkvæði með því og enginn
á móti. Var það skoðað svo að flokkur-
inn eftir atvikum, þar sem Framsóknar-
flokkurinn fyrir sitt leyti hafði heitið
því, sætti sig við að þessi maður væri
við viðtalið. Var sendimanni flokksins
falið að giöra þiaó tilboö. að af siaim-
vinnuflokkunum (Framsóknarfl. og Sjálf
stæðisfl.) sé tilnefndur forsætisráðgjafi
og annar til, en af Heimastjórnarflokki
hinn þriðji og vænt svars klukkan 5
í dag. Sig. Eggsrz — Kristinn Daníels-
son.“
Síðdegis sama dag er fundur haldinn,
allir við. „Kristinn Daníelsson skýrði
frá viðtali sínu og Þorsteins Jónssonar
fyrir hönd samvinnuflokkanna við Jón
Magnússon af hendi Heimastj.flokksins
— og hafði Gísli Sveinsson af ráðherra
mönnum verið við það viðtal. Hafði Jón
Magnússon tjáð sig ekki hafa umboð til
að semja eða ganga að neinu fyrir
flokk sinn, en aðeins hlýða á hverjar
uppástungur væru gjörðar. Kvað
ekki mundu hægt að gefa svar kl 5,
en flokkurinn mundi enn fyrst í kvöld
eða fyrramáiið halda fund og gefa svar.
G:sli Sveinsson bar fram, að út frá
fyrri pólit'skum l'num bæri að taka
fulJt tillit til ráðherramanna, en til hess
tjáðu sendimenn samvinnu'lokkanna sig
ekki»rt umboð hafa.
Ræddu fundarmenn þessi svör og
ummæli og hnigu unra'u'' al'ar aó bví
að gangi Heimastj menn ekk: að tilboð-
inu verði samvnnuflokkariiir að taka
að sér stjórnarmyndui og neita l'ðs-
munar síns. Ráðgiört þó að bíða til
morguns frekari andsvara og vitneskju
um undirtektir Framsóknar"lokks;ns.
Sig Eggerz — Kr Daníelsson “
Til eru minnispunktar Bjövns Krist-
jánssonar um viðræðurnar við Jón
Magnússon Hófst. sá fundur klukkan hálf
tvö þennan dag með þv', að Krist nn
Daníelsson benti á að e^ginn flokkur
hefði meirihluta á Alþingi, sagði að
Sambandslaganefndin 1918 á fundi í Alþingishúsinu.
18 LESBÓK MOP.GUNBLAÐSINS
mn