Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1970, Qupperneq 21

flokknum. Það er stílað „Til ráðuneyt-
is lslands‘% og er svoMjoðandi:
„í trausti þess að stjóminmi sé áhuga
xnál að nota hvert tækifæri til að koma
í framkvæmd þeim ásetningi er hún lýsti
í boðskap sínum til Alþingis 5. jan.
þ.á., að efla fullt sjálfstæði landsins,
leyfir undirrituð stjóm Sjálfstæðis-
flokksins sér að benda á og leggja það
fastlega tiöL að forsætisráðherra nú í ut-
anför sinni á fund konungs hlutist til
um, að vér nú þegar fáum fulla viður-
kenning fyrir sérstökum siglingafána,
sem vér bæði teljum oss eiga fullan
rétt á og öllum er ljóst að er oss á
þessum tíma hin brýnasta nauðsyn.
Jafnframt skulum vér leiða athygli
að því, hver nauðsyn væri á, að vér í
sambandi við þetta mál gætum femgið
viðurkenning konungs fyrir, að sam-
bandi íslands og Danmerkur sé þannig
varið, að þótt annað landið lendi í
ófriði geti hitt verið Mutlaust. Reykja-
vík, 4. maf 1917. Benedikt Sveinsson,
Bjamí Jónsson frá Vogi, Kristinn Daní
elsson, Páll H. Gíslason, Sig. Eggerz og
Skúli S. Thoroddsen.“ (yngri).
★ ★
Löng og merkileg saga er að renma
skeið sitt á enda. Margt hefur gerzt og
sumt misjafnt frá því þessir menn hitt-
ust fyrst með ólíkt veganesti en eína
þrá, að ísland yrði fullvalda ríki. Skúli
Thoroddsen og Björn Kristjánsson
höfðu á sínum tíma verið í hópi ein-
örðustu stuðningsmanna dr. Valtýs Guð
mundssonar gegn landshöfðingjavald-
inu og Heimastjórnarflokknum, hinir
landvama- og sjálfstæðismenn. Nú snúa
þeir enn einu sinni bökum saman og
sigla ásamt gömlum andstæðingum, sjálf
stæðisfleyinu hraðbyri inn í nýja og von
andi bjarta framtíð, með íslenzkan sigl-
ingafána við hún,, en hann hafði ávallt
verið eitt helzta hugsjónamál þeirra.
Að vísu tókst þeim aldrei að ná þeim
áföngum, sem Hannesi Hafstein ogJóni
Magnússyni lána'ðist, því að Dönum
þóknaðíst ekki að hlusta á svo háværa
og kröfuharða andstæðinga. En aldrei
verður því neitað, ef hafa skal það er
sannara reynist, að með aðhaldi sínu
og hugsjónum áttu þeir örlagaríkan
þátt í þróun mála. Sanngjarnt má því
teljast að þeim skyldi auðnast að eiga
aðild að þeirri stjóm, sem að lokum
sigldi sjálfstæðisskútunni í höfn. En
eins og af þessu yfirliti má sjá, hrikti
oft í flokknum og munaði litlu að inn-
viðirnir brystu. Og enn urðu átök í
flokknum. í bréfi frá Jóhannesi bæjar-
fógeta til dr. Valt.ýs segir svo, 22. ágúst
1917: „Nú eru þeir atburðir að gjörast
á þinginu að Bj. Kristjánsson er að
fara úr ráðherrastöðu og í Landsbank-
ann aftur, en Sig. Eggerz kemur í stað
hans. Bj. Kr. er búinn að missa allt
traust í sínum flokki.“
Þannig hafa örlögin oft leikið Sjálf-
stæðisflokkinn grátt. Hann hefur verið
sterkiur og: sameinaður í andófi, en
veikur og sundraður í meðfoyr. Það dreg-
ur að vísu nokkuð úr þeim ljóma, sem
á hann hlýtur að falla í augum hvers
góðs íslendings, auk þess sem sjálf-
stæðismenn voru ekki alltaf vandir að
naeðulum, t.a.m. hlýtur það að stinga
£ augu að sjá í fundagerðarbókum
flokksins svo fánýtt ráðabrugg eins og
bað, að reyna að fá felld niður eftir-
laun ráðherra (Hannesar HaÆsteins) og
skáldastyrk eins helzta og baráttuglað-
aisita stuðiniínigBmainins hams, Jóms Ólafs-
sonar ritstjóra. En hvernig sem á innri
átökum sjálfstæðismanna stendur, má
segja um þá, að þeim var ekki skapað
nema skilja. Sjálfstæðisfleyið siglir oft
ast erfiðan sjó. Stundum hverfur það í
Öldudal persónulegs rígs og valda-
streitu, en skýtur ávallt upp aftur. fs-
lenzka þjóðin þarf á þessu fleyi sínu
að halda. f röðum sjálfstæðismanna
voru alla tíð úrvalsmenn, stefnumót-
andi, hugsj ónaríkir og stoltir fyrir
hönd þjóðar sinnar. Þeir hefðu átt skil
ið að hafa heilladísina oftar sín megin,
— i Ligheil med dct isIaudsIicTMmisienunis allerede
nn búsftiacndc Koulor r Kobeiibavn —. bar tili Op-
gave at silue Saniarbejdet nielíem: Regcringprne og
at varelage de egnc Ilorgei’v’s ínteresser. Dct slilles
imidlertid hveit af Landem? frit Ibc at bcstemme,
hvilken Fbrni det maalte öuslce at glve denne sin
Repræsentation.
Til §§ 16 og. 17.
Der er opnaaet fuld Eiilglied om Oprelíclsem og
Sammcnsietningeii dels af et raadgiv.ende ÍTævir,
hvis Opgave cr at fremme Sanrvlrlcen mellem: Lnir*-
dene, tilslræbe- Ensartetiæcl í dercs Lovgivninger
og vaage over, at der ilike vedtages Foranslalt-
ninger, som Icnnde være lil Skadc fbr det and'ct
Land, — dels af et Voldgirísnævir til' Afgörelse af
mulig opslaaende Ueniglreder om Forbundslovens
Forstaaelse.
Til § lí>.
Islands Ei’lclæring af stedsevarende Neutralilet
forudsælter i Overcusstcnimelse mcd denne For-
bundalovs Karakler, at deu ene af de to Stater
kan forblive neutral, selv om den anden ludvikles i
Kdg.
TII § 20.
Ved at bestemme, at Loven ti’æder i Ki’aft den
1. Dccember d. A., formenes det, at der vil være
givet rundelig Tid til, at dea lcan. blive vcdlaget af
Althinget, godlcendt af de islandslce Yælgqre og
vedtaget af RJgsdagen.
andt skrifstofu sfjörnarráðs íslands’i Kaupmanna-
höfn, — sem hafi það hlutvej-k. að Iryggjn sam--
vinnu inilli stjórnanna og gæfii Iingsmuna horgora.
sins Iands. En hvort land cr latiD sjálfnitt um. að.
ólcveða, hvernig það kynni að vilýa. haga þcssix
fycksvari.
Urn 16. og 17./gr.
Það heílr náðst fullkomið samkomuíagium stofit-
nn og aldpun tveggja nefndav. annarar ráðgjafar-
nefndar; sent hefir |)að hlulverlt að efiæ samvinmi
niilli landanhn, sluðla að sararæmi .í IöggjaE þeii’ra
og. Iiafa. gælur á þv.f, að engar raðstafanir sjea.
gcrður af öðru Iandinu, scnt geti orðlð til tj'pns
fyrir hitt hmdið, — hinnar gerðardómsnefudar til
þcss að slcera ur ági’einingi, er risa kyuui um
skilniug samhaudslaganno.
CJm 19. gr. -.
Yfirlýsing íslands unx ævarandi hlulleysL bvílir á
þvi, að samkvaimt cðli þessará sambandslúga get-
ur annað rilcið verið lilullaust, þó að liitt ícndi i
ófriði.
Um 20. gr.
Þar scm álcveðið er að lögin gangi i gildi 1. dcs-
embcr þ. á., er búist við, að nægur timi verði til
þess, að Iögiit gcti orðið samþykt i tæk’a tið af
alþingl og islenslcuni kjósendum og af rikisþingi
Danmerkur.
Reykjavik, 18. Juli 1918*
/?
cs'sAxnee* ////ííx's /íistj’x-ocxcj .

^ÍCj. 3y.' \

Undirskrift sambandslaganna 1918.
þótt vafasamt sé að það helði flýtt fyrir
sjálfstæði fslands.
En sú staðreynd er eimnig athyglis-
verð, og e.t v. táknræn, þegar litið er
yfir sögu þessa tímabils, að ísland nær
fullveldi sínu í stjórnartíð Jón.s Magnús-
sonar, gamalgróins heimastjóraarmanns
og samherja Hannesar Hafsteins, en for-
maður íslenzku sambandslaganefndarinn-
ar er Jóhannes Jóhannesson, sem mjög
kom við sögu uppkastsinis, yfirgiefuir
sjálfstæð'ismenn, hallast að stefnu Hanin-
esar og hafnar að loikiixr. í röðum heiima-
stjórniarmanna. Aðrir í íslenzfca Muta
niefnidarinniar koma nijög við sögu í yf-
irliti þessiu, Bjami Jónsson frá Vogi, Ein-
ar Amórsson og Þorsteinm M. Jó'nsson.
Margt stuðlaði að því, að samningar
tókust 1918, ekki sízt það, að augu
Dana beinduisit eftir heimsstyrjöldina
fyrri að vandamálum sem nærtækari
voru en ísland. Samt skyldi eng-
inin halda, að fullveldi ísilands 1918 hafi
fengizt átakalaust Síður en svo. Um
það ber fundagerðarbók Sjálfstæðis-
flokksins órækast vitni. Má t.a.m. þessu
viðvikjandi vitna t fundargerðina frá 12.
júm 1917. En áður er rétt að geta þess,
að jafnaðarmenn í Danmörku höfðu ver
ið afskiptalitlir um sjálfstæði íslands
og skílningur þeirra takmarkaður. Hafa
þehr t.a.m. búizt við, að fslendingar
gætu sætt sig við sameiginlegan þegn-
rétt. En það lá auðvitað víðsfjarri fs-
lendingum, svo miklu fámennari þjóð,
að fallast á slíka lausn, Borbjerg. full-
trúi danskra jiafnaðarmanna, varð þess
fljótt vísari, er hanm kom til íslands að
taka þátt í störfum Sambamdslaganefnd-
arinnar 1918, því að hann kallaði full-
trúa verkamanna á Alþingi, Jörund
Brynjúlfsson, á sinn fund og bjóst við,
að hann mundi fallast á sameigimlegan
þegnrétt, en Jörundur aftók það með
öllu, svo að ekki fór á milli mála. En
forystumenn jafnaðarmanna hér, Jón
Baldvinsson og Ólafur Friðriksson, köll
uðu saman fund í Jafnaðarmannafélag-
inu, sem stofnað hafði verið fyrr á ár-
inu, og höfðu undirbúið að samþykkja
sameiginlegan þegnrétt Dana og íslend
inga að ósk áanskra flokksbræðra
sinna Jörundur hafði gengið í Jafnað-
armannafélagið og fór á fundinn. Þeg-
ar forystumennirnir drógu upp tillög-
una um þegnréttinn, spurði Jörundur,
hvort þeim væri „virkilega alvara að
samþykkja þetta,“ og svöruðu þeir því
játandi. En Jörundur lýsti þá yfir því,
að hann mundi berjast af alefli gegn
þessu. Er tillagan hafði verið samþykkt,
gekk hann af fundil og héM beina leið
niður í þing, sfcrifaði úrsagnarbréf úr
Jafnaðarmannafélaginu, sendi dreng
með það undireiasv og barst úrsögn
foans á fundinn, áður en honum var
slitið.
Og enn skýrir fundiargerð. Sjálfstæð-
isflokksins frá 12.. júmf 1917 þá erfið-
leika, sem við M&tu. Þá var miðstjórn
flokksins öll, nema Skúli S. Thorodd-
sen, saman komim hjá Jóni Magnússyni,
forsætisráðherra. sem hafði kvatt hana
til fúndar við sig. svo að hann mætti
skýra henni frá aðgerðum sínum í utan-
för sinni „út af erindi flokksstjórnar-
ínnar 4. 'f.m., sérstaklega um sigliniga-
fána, en einnig um samband Iandanna.
Skýrsla hans var í aðalatriðum á þá
leið, að hamn hefði átt tal við forsætis-
ráðherra Zahle um fáriann. Hefði hann
tekið því fálega og talið svo hafa verið
álitið, að með því fyrirkomulagi, sem
nú. væri, hefði fánamálinu verið ráðið
varanlega (varig) til lykta. En er ráð-
herra mótmælti að svo hefði verið frá fs
lands hálfú, hefði hann ekki möti því
borið, en að svo hefði verið af Dönum
álitiðv.
En aðaHegg. kvaðst ráðherra hafá
snúið sér til konungs um erindi þetta
og tjáð honum, að íslendir.gar mundu
með I£tt skiþtum samhug: stefna að því
marki, að sambandið yrði konungssam-
band eitt og getið við hann áskorunar
þeirrar, er flokksstjórnin hefði sent
honum, og þótt það væri ekki komið frá
meirihlutaflokki, þá mundu flokkar
þingsins samhuga um þessi efni og al-
menn hrifning um siglingafánann. Hefði
konungur tekið máli hans vel og látið
í Ijós, að breyttar mundu verða orðn-
ar skoðanir að heimsstyrjöldinni lok-
inni um ýmislegt, er að stjórnarháttum
lyti, og heitið því að taka fánamálið til
yfirvegunar, en talið þó ekki mundu
hægt að koma því í framkvæmd, meðan
það ástand væri sem nú er.“
Forysta Jóns Magnússonar og heima-
stjórnarmanna er hafin. Margir höfðu
kastað fjöreggi þjóðarinnar á milli sín í
langvarandi og oft æði þreytandi valda
baráttu, aðrir reynt að .gæta þess eins
og kostur var. Nú hefur Jón Magnús-
son fjöreggið í sinni hendL Og með því
að allir lögðust á eitt undir forystu
þessa vitra og varkára stjórnmála-
manns, tókst íslenzku þjóðinni Ioks —
að unga því út,. svo að notuð séu orð
Bjjrarns Jónssouar við annað tækifæri.
Jón: Magnússon hafði í rikum mæli þá
hæfileika sem Lao Tze telur mesta prýði
á miklum leiðtoga: Góður foringi kem-
ur sínu fram með hægð. Mætti jafnvel
segja að Jón Magraússon hafi verið hugs
un þessara orða holdi klædd. Hann starf
aði eins og dómari: Muataði i hverju
máli á rök beggja aðila — og kvað síðan
upp sinn dóm. Og þegar hann hafði
gert upp hug sinmv var hann flestum
fastari fyrir. Hann var, eins og sam-
þingsmaðmr haras, Jörundur Brynjóifs-
sora, kveður að orði, er hann lítur yfir
farinn veg, „ákaflega vei gefinn mað-
ur og einkar gætinn og slyngur samninga
maður. Sennilega kom það aldrei eins
berlega í Ijós og í samningunum við
Dani 1918. Hann hafði undirbúið samn-
ingaviðræður bæði heima og erlendis og
sagt konungi, er hann sigldi til Kaup-
mannahafnar, að ekki þýddi að bjóða
Islendingum upp á annað en fullt sjálf-
stæði. Þetta var aðalhugsjónamál sjálf-
stæðismanna og raunar heimastjömar-
manna einnig, þótt menn greindi á um
leiðir að mar kmu/*
Jöruudur Brynjólfsson segir, að ekki
hafi verið auigvelt að mynda stjóm, þeg-
ar Jón Magnússon tókst það á hend-
ur svo óflokksbundnlr sem margir þing-
menn voru. „En þegar andstæðiragar
hans héldu. að þeir væru búnir að ná
frá honum einum þingmanni, var hann
búinn að ná tveimur frá þeim.“
★ ★
Lýkur svo þessu yfirliti og aðéins
ástæða a'S bæta því við, að íslemdiinigiar
búa enn og vonandi ávallt að störfum,
ættjarðarást og frelsishugsjón þeirra
marana sem hér hafa komið við sögu —
sjálfstæði íslamdis er sá bautasteinn sem
þeir reistu sér. Okkur, sem nú Múm,
hefur greint á um lelðir til að við-
haldá þvi L£f þeirra og barútta sýnir
að ff jáJisum mönnum er ekki ætlað að
hafa alllr ehna skoðun. En störf þeirra,
sem komu fullveldi íslands í höín, vísa
vegiim.. VonandL á sá fáni, sem er tákn
þess fslands, sem þeir óskuðu sér, eftir
að blakta um ókomna framtið yfir
frjálsii þjóð og frjálsu landi, með æ
sterkari bakhjarl efnahags og menn-
iragarlegs sj álf st.æðis. Þá hafa verk
þeirra ekki verið unnin fyrir gýg Og
raunair er akfcur og þeim, siem eftir
kotna, ekki airmað hlutverk ættað en
stamda vörð um þann veruleik, sem óx
úr draumsýn þeirra og hugsjón.
24. miaí 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21