Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1971, Blaðsíða 4

„Er þetta ekki það mesta I
heimi?“ Þannig sagðist Indriði
Einarsson hafa spurt sjálfan
sig, þegar hann sá í fyrsta
skipti á æfi sinni leiksýningu
á sviði. Það var á gildaskálan-
um Scandínavíu í Reykjavík í
ársbyrjun 1866, og leikurinn,
sem hann varð hugfangn-
astur af, var Útilegumenn
Matthíasar Jochumssonar, þótt
ftleira væri leikið, á dönsku og
íslenzku, alls í fjórtán kvöld.
„Jeg stóð og horfði á þetta í
leiðslu" segir Indriði í minning-
um sínum, „jeg gleymdi stað og
stundu og horfði og horfði —
líka eftir að tjaldið var fall-
ið“.
f Reykjavík bar allmikið á
skólapiltum á þessum tíma, —
þetta var á árunum milli 1866
og 1872 —, og þó að Reykja-
vík væri lítill bær, var þar ým-
islegt um að vera, í stjórnmál-
um, bókmenntum og samkvæm-
* islifi. Eitt af því voru sjón-
leikirnir, sem Indriði heillaðist
mest af — og það svo, að hann
fór sjálfur að iðka þessa list í
laumi, fór að semja leikrit. Svo
hafði hann til þess atbeina
Sigurðar málara, sem var ein-
lægur styrktarmaður leiklistar-
innar og leiðbeinandi í henni,
og heimili Jóns Guðmundsson-
ar, ritstjóra Þjóðólfs, lagði þar
einnig lið , og seinna lagði
rektorinn, Jens Sigurðsson,
blessun sína yfir tiltsekið, þeg-
ar Nýjársnóttin var leikin í
Langaloftinu í skólanum í árs-
lok 1871.
Þótt leiksýningar í Reykja-
vík væru frumstæðar á þess-
um árum, var þekkingin á leik-
rænum bókmenntum það ekki.
Menn lásu ekki einungis Hol-
berg, eins og lengi hafði verið
gert, og þýddu sum leikrit
hans — og höfðu leikrit Sig-
urðar Péturssonar — heldur
voru líka lesin klassísk og ný
þýzk leikrit. Indriði Einarsson
las Goethe og Schiller og
nokkuð Sofokles og Euripides
á grísku, og Plautus og Ter-
entius á latínu — og Shake-
speare á seinustu skóla-
árum sínum, í dönskum þýðing-
um Lembckes. Hann sagði
seinna, að þau leikrit, sem mest
áhrif hefðu haft á sig, hefðu
verið Ödipus konungur og
Faust — og þó mest Maebeth.
Það er gaman að einni frá-
sögn Indriða af þessu. Kenn-
ari hans, Gísli Magnússon, hélt
því fram í viðræðum við þenn-
an nemanda sinn, að Ödipus i
Kolonos Sofoklesar væri betra
verk en Ödipus konungur, en
Indriði hélt því fram, að kon-
ungurinn væri „miklu bet-
ur skrifaður fyrir leiksvið-
ið“. Þarna koma undireins
fram höfuðeinkenni Indriða
Einarssonar sem leikrita-
skálds — áherzlan á gildi leik-
sviðsins, úrslitagildi leiksviðs-
ins. Honum var seinna á æf-
inni oft brugðið um það, að
þessi trú hans á leiksvið-
ið væri úr hófi fram og bæri
orðsins list og andriki ofurliði,
— hann gæti verið fimur og
laghentur senumaður en ekki
skáld að sama skapi. Ég heyrði
Indriða einu sinni segja — á
efri árum sínum — í sambandi
við leikdóm i Isafold, að „þeim
finnst ég ekki vera annað en
tea terskrædde r. “
Þetta er misskilningur.
Indriði Einarsson hafði frá
upphafi næmt auga fyrir form-
um leiksviðsins i tjöldum og
búningum og fyrir ljósi og lit-
um. Hann hafði samt líka góð-
an skilning á gangi atburða og
tilsvara, og margt í beztu leik-
ritum hans er vel skrifað, lið-
lega og mjúklega — og er góð-
ur skáldskapur.
Seinna skrifaði Indriði önnur
leikrit, sem eru um sumt fast-
ari í sér og kannske skáldlegri
en Nýjársnóttin, Sverð og bag-
al og Dansinn í Hruna. Samt
varð Nýjársnóttin höfuðrit
hans, og i henni má einnig
rekja þroska hans i skáldskap
Nýjársnóttin á sviði Þjóðleikhússins við vígslu þess 1950.
og i afstöðu hans til leiksviðs-
ins. Hann skrifaði tvennar
gerðir leikritsins, fyrri gerð-
ina, sem leikin var i skólanum,
og aðra siðar, sem lekin var
fyrst í Iðnó og síðan I Þjóð-
leikhúsinu og úti um land, og
er um flest meira og betra
verk. Ferill Nýjársnæturinnar
úr þrengslum Langaloftsins á
vitt og nýtízkulegt leiksvið
Þjóðleikhússins er þróunar-
saga íslenzkrar leiklistar í eina
öld. Stundum getur glatazt eitt
hvað af einfaldleik hugsunar-
innar og gleði hjartans, þegar
frumstæðu leikriti fátæklegs
en hlýs umhverfis er snú-
ið upp í iðu nýrrar leiktækni,
flauma nýrrar ljósadýrðar,
nýrra tóna og glæstra klæða.
Það fer ekki einungis eft-
ir þekkingu og listfengi þess
leikstjóra, sem á heldur
hverju sinni, heldur einnig eft-
ir þeim efnivið, sem höfundur-
inn leggur honum upp í hend-
urnar. Sums staðar getur þar
verið þröngt um vik, annars
staðar óþrjótandi möguleikar,
og í íslenzkum leikritum ein-
mitt ekki sízt i Nýjársnóttinni.
Ýmsir þeir möguleikar geta
líka verið brothættir, — oft
þarf að meta og vega hvert á
móti öðru, gamlan alþýðlegan
þjóðsagnaarf og það sviðsum-
hverfi, sem upphaflega var mið
að við, og svo nútíma hugmynd
ir og nýja tækni.
Þegar Nýjársnóttin var
fyrst leikin, fóru öll atriðin
fram á sama sviðinu, í stofu á
sveitabæ. Leikendurnir voru all
ir karlmenn, ungir skólapiltar.
Piltarnir léku líka kvenhlut-
verkin, og hélzt það alveg fram
á mína tíð í skóla. Indriði lék
sjálfur eitt af kvenhlutverkun-
um, Guðrúnu, og þótti það
allra mesta raun, „það þenur
taugarnar", sagði hann, „meira
en þeim eiginlega verður gott
af“. Gestur Pálsson skáld lék
annað kvenhlutverk, Önnu,
„með hæðni og mestu snilld",
og meira að segja Áslaug álf-
kona var leikin af skólapilti,
Stefáni M. Jónssyni, sem seinna
varð merkisprestur norður á
Auðkúlu. Hann lék „með göf-
ugleik og tign“ sagði Indriði
seinna, og hann var forkunnar-
góður söngmaður, eins og enn
mátti heyra á söng hans á efri
árum, þegar ég heyrði hann.
Af öðrum leikurum eru nefnd-
ir Eyjólfur Jóhannsson úr
Flatey, sem lék álfakónglnn
(sem Indriði kallar álfakarl-
inn), með gamalli þrumurödd.
Álfakóngurinn þótti okkur
krökkunum, sem í leikhús fór
um i gamla daga, hin sköruleg-
asta og skemmtilegasta per-
sóna, og fór eins og sá, sem
valdið hafði, og í miklu skarti,
unz honum var steypt af stóli.
Meðal annarra leikenda voru
Jón S. Ólafsson og Friðrik
Petersen, seinna Færeyja próf-
astur, sem lék álf og kenndi
leikendum Færeyskan dans. f
leikfregn í Þjóðólfi eftir frum-

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
20. desember 1971