Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1971, Blaðsíða 28

SPILASKEMMTAN er orð-
in ævagömul. Mönnum kem-
rir ekki saman um hvenær
spil hafi verið fundin upp og
hefir þó mikið verið rætl og
ritað um það síðan á 17. öld.
Heimildir eru fáar og hafa
menn aðallega stuðzt við
getgátur og þjóðsögur. Ekki
verður einu sinni skorið úr
því, hvar spilin hafi verið
fundin upp. Eru nefnd til
ýmis lönd, svo sem Kína,
Egyptaland, Serkland, Ind-
land og Kórea. Flest virðist
þó benda til þess að í Kína
hafi þau fyrst komið fram
og fullyrða sumir að það
hafi verið um 1120 og bera
þar fyrir sig kínverska al-
fræðibók frá árinu 1078, en
þar mun sagt svo frá, að
spilin hafi verið fundin upp
sem leikfang eða dægra-
stytting fyrir hjákonu S’eun-
ho keisara.
Aðrir, sem þytkjast vita bet-
ur, segja að þau séu eldri, eða
Jrá árinu 969. t>á byrjuðu Kin-
verjar fyrstir manna að gefa
út bréfpeninga og voru þeir
með alls konar myndum. Þetta
varð til þess, að menn fóru að
nota þessa seðia sem spil, og
þá aðallega tii spádóma,
og fóru þá eftir hinum tákn-
rænu myndum, sem á þeim
voru.
Ekkert vita menn með vissu
um hvenær spil bárust fyrst til
Evrópu, né hvaðan þau voru
komin. Sumir segja að þau hafi
verið komin frá Serkjum, aðr-
ir telja sennilegast að þau hafi
borizt til álfuinnar með kross-
farendum. Og enn halda aðrir
því fram, að þau hafi komið
með Tartörum eða Sígaun-
um. Sé einhver hæfa í þessu,
þá munú spiJ hafa borizt himg-
að í álfu á 13. öid, og þetta er
ekki svo fjarri lagi, því að í
Þýzkalandi er spila getið 1377
og sama ár í Ítalíu, í Luxem-
burg 1379, í Frakklandi 1382
og á Spáni 1387. Auðvitað
gátu þau hafa borizt þangað
áður, þótt þeirra sé ekki getið
fyrr en þetta. Þar sem segir
frá spiium fyrst í Ítalíu, eru
þau kölluð „naib“, en „naibi“
er hebrezka og þýðir galdur.
Bendir það til þess, að upphaf-
iega hafa spilin verið notuð til
galdra og spádóma, og sú mun
hafa verið notkun þeirra um
ianga hríð bæði í Asíu og Evr-
ópu, og enn í dag eru þau
mikið notuð á þann hátt.
Þegar spil bárust fyrst til
Evrópu, voru 56 spii í hverj-
um stokk og skiptust í fjóra
fiokka (liti) þannig að 14 spii
voru í hverjum flokki, en þeim
fækkaði brátt niður í 40, bæði
á Ítalíu og Spáni, og var þá
spilaröðin þessi: ás, tvist-
ur, þristur, fjarki, fimm, sex,
sjö, gosi, drottning, kóng-
ur. Þjóðverjar fækkuðu þeim
niður í 32—36, og hjá þeim var
spilaröðin: ás, sjö, átta, nía, tía
og þrjú eða fjögur mannspii.
Það voru Frakkar, sem byrj-
uðu á því að nota 52 spila
stokk. Þeir skiptu spilunum í
fjóra liti með sérstökum tákn-
um (spaði, hjarta, tígul, lauf)
og hafði hvert tákn franskt
nafn, og þess vegn*. var það að
litaheitin voru leng-í frönsik um
alla álfuna. Jafnfi imt var þá
farið að finna upp ýmsar hent-
ugar og fjölþættar spilareglur,
er hentuðu þessu spilakerfi. Og
þá var fundin upp Vistin, sem
varð brátt vinsæl og breiddist
út um allan heim og var lík-
lega mest spiluð allra spila
fram að lokum 19. aldar.
Fyrst í stað voru mannspil-
in handmáliið og urðu spilin
því svo dýr að þau gátu ekki
orðið almennings eign. I>au
voru aðeins fyrir höfðingja og
spilamennska var því helzt iðk
uð í hölluni og veizlusölum. En
á 15. öld var farið að gera tré-
niót til prentunar, og þá
var farið að prenta mannspil-
in. Upp úr því urðu spiiin svo
ódýr, að þau voru í livers
manns höndiim.
Ekki hafa s'piJ aJJifaf verið af
sömu stærð og lögun, og gætti
þessa mest fyrst í stað. Sum
voru ferhyrnd, eða jöfn á alla
kanta, önnur voru kringlótt.
Sum voru mjög aflöng, önnur
flannastór 16x10 sm, en nú eru
venjuleg spil um 9x6 sm að
stærð. Þó er stærðin enn nokk-
uð mismunandi. Um 1508 var
farið að hafa ýmsar fróðieiks-
greinar á spilum og nota þau
jaifnframt til kennsiu fyrir
unglinga.
En það var ekki fyrr en
1870 að farið var að hafa tvö-
faldar myndir á mannspilunum.
Þá var líka farið að gæta þess,
að spilin væru öll nákvæmlega
eins á bakið, svo að engan
greinarmun væri hægt að gera
á Jieim. Fjárhættuspilarar, sem
ekki svífast neins, voru nask-
ir á að sjá og muna hvert af-
brigði sem var í prentun á
spilabökunum, og þ kktu því
spilin hjá andstæðingi sínum,
þótt þeir sæju aðsins bökin á
þeim.
Spilamennsi jt varð þegar
mjög almenn skemmtun og í
upphafi var niikið spilað
í klaustrunum. En svo komst
kaþólska kirkjan að Jiví, að
þetta væri óguðlegt athæfi og
liannfærði spil og spila-
mennsku sem s.vnd. Heittrúar-
menn (puritanar) fylgdu J»ar á
eftir og kölliiðu spilamennsku
„djöfulsins uppátæki“. Lút-
erska kirkjan fylgdi svo á eft-
ir og taldi synd að spila.
Ekki er nú alveg ví t hve-
nær spil fluttust fyrst til Is-
lands, en það mun hafa verið
á 16. öld, því að fu.nd’zt hefir
í verzlunarbókum þýzkra
kaupmanna, sem verzluðu við
íslendinga, að þeir hafi flutt
hingað spil 1521. Og vísa Jóns
biskups Arasonar „Til hefi eg
tafl með spilum" virðist bsnda
til þess að spil hafi verið þekkt
hér á landi á 16. öld. En brátt
dró að þvi, að kirkjan snerist
öndverð gegn spilum og spila-
mennsku, því að svo kvað séra
Jón Magnússon í Laufási (d.
1675):
Tafl og spil eða ráðlaust reik
með lát og leik
lítt trúi eg kristnum sæmi.
Og í Upprisusálmum sínum,
sem prentaðir voru á Hólum
1726, kvað Steinn biskup Jóns-
son svo:
Leikur, ofdrykkja, dans og
spil,
drottni gerast }»á síst í vil,
enga guðs dýrkan eflir slikt,
óskikkan sú þó gangi ríkt.
í Húsvitjunar-Forordning-
unni 1746 er prestunum fyrir-
skipað að áminna heimilisfeð-
ur það alvarlegasta . . . „að
J»eir svo vel sjálfir, sem og líka
Jieirra undirlíafandi lialdi sig
frá öllum skaðlegum spilum og
leikum, hvaða nafni sem lieita
kunna, eftir J»ví að þar af fæð-
ist einasta þráttan, ósamlyndi,
áflog og annað vont, sem ein-
um kristnum er ósæmilegt, Jvar
lijá reitist J»ar með guð til
reiði, og sá dýrmæti tími, sem
til guðrækilegrar yfirvegunar
og nytsamlegs erl'iðis á
brúkast, eyðist“.
1 barnalærdóms kverinu
Ponta, sem börn lærðu hér um
miðja 18. öld, er þetta eitt af
þvl, sem börnum ber að kunna:
„Hvar með vanlielgar maður
hvíldardaginn? — IVleð líkam-
legu nauðsynjalausii erfiði,
siinnileiðis syndsamlegum
skemmtunum, svo sem dansi,
spiliim og öðriim apaskap.“
Varla nnm Jjessi andúð hafa
komið fram vegna þess, að Is-
lendingar spiluðu um fjármuni,
því að J»að tíðkaðist varla fyrr
en á þessari öld, heldur mun
hafa verið talið, að spila-
niennska væri aðeins til J»ess
að „skemmta skrattaniim", en
svo var um nálega allar skenimt
anir, hverju nafni sem nefnd-
ust. Líklega hefir þessi áfell-
isdómur um spilin ekki ratað
að hjarta almúgans, því
að á Ferðabók Eggerts Ólafs-
sonar má sjá að spil hafa þá
verið alþekkt. Og marga stund-
ina hafa þau stytt mönnum.
Fyrst í stað hafa það aðeins
verið útlend spil, sem menn
teerðu og þau fíremiuir fá, en
menn hafa breytt þeim ýmis-
liega efi ir siínu höi'ði og síðan
fundið upp ný sp:J. Þó hafa þau
aldrei orðið mörg íslenzku spil-
in. Telur Eggert Ólafsson að
islenzk séu: alkort, handkurra,
trú (öðru nafni langavitleysa)
og pamfíll, en enginn veit nú
hverniig ha.nn var spii'iaðiur.
Ný og ný spil bárust hingað
hrönnum saman, og var fjöl-
breytnin brátt svo mikil,
að það hefir verið sem að bera
28 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
20. desember 1971